امکانات برنامه
برنامه «موسوعة الحدیث الشریف» به وسیله شرکت کامپیوتری «صخر» تهیه و عرضه شده است. این برنامه، کلیه احادیث مربوط به نه کتاب اصلی حدیث اهل سنّت؛ یعنی صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن دارمی، سنن نسایی، سنن ترمذی، سنن ابی داود، سنن ابن ماجه، موطا مالک و مسند احمد بن حنبل را همراه با قابلیت های مناسب ارائه کرده است. مهم ترین امکانات این برنامه عبارت است از:
1.فهرست های مختلف و متنوّع
استفاده از فهرست های مختلف برای دستیابی سریع به اطلاعات مورد نظر، یکی از مهم ترین روش های ارائه شده در کتب و نرم افزارهای رایانه ای است. در این برنامه نیز از فهرست های متعددی برای نیل به این منظور استفاده شده است، که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- - فهرست آیات به کار رفته در احادیث با قرائات مختلف؛
- - فهرست کامل راویان احادیث؛
- - کلمات به کار رفته در احادیث به همراه اعراب؛
- - واژه هایی که نسبتاً دشوارند؛
- - کلماتی که در آن ها نوعی ابهام وجود دارد؛
- - فهرست نام اماکن، مردان، زنان، پیامبران صلی الله علیه وآله، ملائکه، غزوات و گروه ها؛
- - فهرست ابواب و فصول هر کتاب،
- - فهرست اشعار؛
- - اقوال مؤلفان کتب و شاگردان آن ها؛
- - روایات دسته بندی شده (احادیث قدسی، متواتر، مرفوع، موقوف و مقطوع)؛
- - احادیث با سندهای متصل، معلق، مرسل و منقطع؛
- - و فهرست موضوعات.
آخرین فهرست که یکی از قسمت های مهمّ این برنامه به شمار می رود، به صورت جالبی طراحی و عرضه شده است. در این فهرست، موضوعات به دو گونه ارائه شده اند:
اوّل، به صورت الفبایی، که تمامی موضوعات به ترتیب حروف الفبا مرتب گردیده اند و با انتخاب هر موضوع، می توان موضوعات اعمّ از آن و سپس احادیث مربوط به آن موضوع را مشاهده کرد.
دوم، به صورت درختی، که در این روش ابتدا مباحث عام به عنوان ریشه مباحث دیگر طراحی شده اند و با انتخاب هر موضوع، موضوعات اخص از آن، فهرست می شوند و در انتها، احادیث به نمایش در می آیند. علاوه بر این، امکان انتقال از هر روش به روش دیگر نیز وجود دارد.
بیشتر فهرست های فوق، هم به ترتیب حروف الفبا مرتب می شوند و هم به ترتیب قرار گرفتن آن ها در کتب.
2. نمایش احادیث
قسمت نمایش احادیث، در واقع بخش انتهایی قسمت های دیگر است؛ بدین معنا که تمامی مراحل برنامه به این قسمت منتهی می شوند. احادیث صفحه آرایی گشته و عناوین باب ها با رنگ خاص و با خطّ مجزّا به نمایش در آمده اند. این امور، خوانایی متون را بالا برده، به زیبایی برنامه کمک می کند. همراه نمایش هر حدیث، امکانات متعدّد دیگری در نظر گرفته شده است که در ذیل، به طور اختصار آن ها را بر می شماریم:
- - خواندن آیات به کار رفته در متون حدیثی؛
- - مشخص کردن کلماتی که معنای مشکلی دارند، به همراه ترجمه و شرح این کلمات؛
- - توضیح و ترجمه تک تک راویان حدیث؛
- - تحلیل اجزای گوناگون هر حدیث. با انتخاب این گزینه، برنامه به تبیین قسمت های مختلف هر حدیث می پردازد؛ یعنی تمام اجزای حدیث را تفکیک کرده، تحلیل می نماید؛ مثلاً سند حدیث کدام است، راویان چه کسانی اند، حدیث قولی است یا فعلی و اطلاعاتی از این قبیل؛
- - فهرست موضوعات استخراج شده از هر حدیث به نمایش گذارده می شود؛
- - احادیث مشابه حدیث مورد نظر، از همان کتاب و نیز از کتب دیگر استخراج و عرضه می شود و این به نوبه خود، قابلیت بسیار مفیدی است؛ چرا که محقق می تواند با مشاهده احادیث مشابه، ضمن دسترسی به روایات همگون، اختلاف بین آن ها را به راحتی بررسی نماید؛
- - بررسی سند حدیث. این گزینه را در جای خود توضیح می دهیم؛
- - و امکان انتقال هر حدیث به حافظه مشترک بین برنامه ها؛
- - امکان چاپ احادیث.
3. جستجوهای گوناگون
در این قسمت، روش های متعددی برای جستجو در احادیثِ مورد نظر، پیش بینی شده است. قبل از هر چیز، امکان تعیین محدوده جستجو وجود دارد؛ یعنی می توان مشخص نمود که عمل جستجو در میان کدام دسته از این احادیث انجام پذیرد: احادیث قدسی، احادیث متواتر، احادیث مرفوع، اقوال پیامبران یا افعال آن ها، تقریرات حضرت رسول (ص)، اقوال اصحاب پیامبر(ص)، اقوال تابعین و یا احادیثی که در مورد صفات و شمایل بحث کرده اند.
انواع جستجوهای ارائه شده در این قسمت، عبارت اند از:
3-1. جستجوی صرفی: در این گزینه می توان کلمه یا عبارت مورد نظر را جستجو کرد؛ بدین شکل که خود کلمه، کلمه به همراه ملحقات آن، ریشه یک کلمه و یا ریشه و مشتقات آن را مورد پژوهش قرار داد.
3-2. جستجوی احادیث مشترک بین کتب: در این قسمت می توان احادیث مشترک بین همه کتب و یا چند کتاب را مشاهده کرد. همچنین، می توان روایاتی را که فقط در یک کتاب خاص آمده اند ملاحظه نمود؛ به عنوان مثال،می توان احادیثی را مطالعه کرد که فقط در صحیح بخاری نقل شده است.
3-3. جستجو بر اساس راویان احادیث: در این قسمت می توان با استفاده از نام روات، حدیث دلخواه را جستجو نمود؛ بدین صورت که نام راوی مورد نظر، کنیه و یا لقب او را مشخص کرده، سپس احادیث روایت شده توسط وی را مشاهده کرد. جالب تر اینکه می توان به راحتی، سند مورد نظر را برگزید و به روایاتی که با این سند نقل شده اند، دست یافت. البته لازم نیست سند را به طور کامل مشخص کنیم؛ بلکه مشخص کردن چند راوی هم کفایت می کند. بنابراین، می توان احادیثی را که مثلاً امام حسین(ع) از حضرت امیر(ع) نقل کرده است، ملاحظه کرد.
4. سند احادیث و رجال اسانید
یکی از کارآمدترین و مهم ترین قابلیت های این برنامه، امکاناتی است که در قسمت های مختلف برنامه، در زمینه سند احادیث و راویان آن ها گنجانیده شده است. قبل از آنکه به توضیح این امکانات بپردازیم، متذکر می شویم که عرضه این امکانات در کنار ارائه احادیث، خود یکی از مفیدترین مطالب مورد استفاده پژوهشگران است؛ زیرا یکی از کمبودهای بسیار مهمّ نرم افزارهایی که تا کنون در زمینه علم رجال تهیه شده، عدم ارائه اسناد در کنار احادیث می باشد. اهمیت این هماهنگی و همراهی، بر اهل تحقیق، پوشیده نیست.
خدماتی که در خصوص اسناد حدیث و رجال اسانید در این نرم افزار ارائه شده است، عبارت اند از:
- - مشخص نمودن نوع سند که کدام یک از انواع زیر می باشد: حدیث قدسی، مرفوع، موقوف، مقطوع، کل اعلی، مرسل، مفصل، منقطع، معلق، غریب، عزیز، متواتر و مشهور؛
- - نحوه اخبار هر راوی از راوی دیگر به صورت: تحدیث، اخبار، صحابی عن صحابی و سماع؛
- - مشخصات راوی: الصحابة، ثقة ثقة، ثقة حافظ، ثقة، متقن، عدل صدوق، لاباس به، صدوق سی ء الحفظ، مقبول، مجهول الحال، مستور، ضعیف، لم یوثق، مجهول، متروک، واهی، ساقط، اتهم بالکذب و کذّاب؛
- - کلیه اسنادی که راویان سند جاری در آن ها نقش دارند، به صورت درختی با رنگ های گوناگون به نمایش گذارده می شود و نشانی هر سلسله سند نیز مشخص می شود. بدین وسیله، به صورت کاملاً زیبا، گزارشی از نحوه اخبار راویان ارائه می گردد؛
- - امکان جستجوی همه احادیثی که توسط راوی مورد نظر روایت شده است؛
- - مفیدتر از امکان پیشین، امکان تعیین یک سند مشخص و دیدن تمام روایات است که به این سند روایت شده اند. برای این منظور، ابتدا یک راوی را از بین فهرست روات انتخاب کرده، سپس برای تهیه سند مورد نظر، شاگردان و اساتید او در اختیار گذاشته می شوند که بدین وسیله می توان، سند مورد نظر را مشخص کرد و سپس روایت های مورد نظر را جستجو نمود. البته لازم نیست سند کامل باشد؛ بلکه تعیین دو راوی هم کفایت می کند؛
- - تعداد احادیثی که از سوی راوی مورد نظر در هر کتاب روایت شده، مشخص می گردد و به صورت نموداری به نمایش در می آید. این نمودار را می توان به راحتی چاپ کرد. از این رو، می توان آمار دقیقی از تعداد روایات هر راوی به دست آورد.
5. چاپ احادیث و متون
در این برنامه، همچون سایر برنامه ها، امکان چاپ موارد مورد نیاز در نظر گرفته شده است. مواردی که می توان آن ها را چاپ نمود، از قرار ذیل اند:
- - متن احادیث مورد نظر به همراه اعراب و صفحه بندی مشابه کتاب؛
- - چاپ راویان حدیث مورد پژوهش و همچنین سلسله راویانی که در سند خاص وجود دارند؛
- - چاپ نمودار آماری از تعداد روایات هر راوی در جمیع کتب نه گانه؛
- - چاپ فهرست مختصر روایات؛
- - همچنان که متذکر شدیم، در این نرم افزار، فهرست های متعددی در نظر گرفته شده است. اما امکان چاپ، فقط در بعضی از فهرست ها وجود دارد و این، یکی از کمبودهای برنامه به شمار می رود.
6. راهنمای برنامه و مسابقات آموزشی
برای استفاده هرچه بهتر و راحت تر از بخش های مختلف برنامه، توضیحات کامل و لازم در قسمت راهنمای برنامه در نظر گرفته شده است که در هر قسمت، توضیحات مربوط به همان قسمت را در اختیار کاربران قرار می دهد. افزون بر این، توضیح کاملی از زندگی نامه مؤلفان کتب، و نیز مستندات تحقیقی برنامه ارائه شده و چندین مسابقه آموزشی نیز در دسترس کاربر قرار گرفته شده است.
کاستی ها
این برنامه با وجود قابلیت های فراوانش در زمینه ثبت و ضبط متون، از ضعف هایی برخوردار است. ایرادهایی که بدان دست یافتیم، از این قرار است:
- ادغام حدیث با نام باب که موجب حذف شماره حدیث شده است؛
- ادغام یک حدیث یا بیشتر با حدیث دیگر و قرار دادن یک شماره برای آن ها که غالباً سبب حذف شماره احادیث گردیده است؛
- جا به جا شدن شماره روایات؛
- حذف شماره حدیث در برنامه؛
- تقدیم و تأخّر در ترتیب بعضی از احادیث؛
- انتقال متن حدیث به حدیث دیگر مانند انتقال شش سطر از متن حدیث شماره 30 از کتاب سنن ترمذی (ج 1) به حدیث شماره 31. بدیهی است پی بردن به این گونه موارد، فرصتی بیشتر و اشاره به موارد آن، مجالی گسترده تر می طلبد؛
- تقدیم و تأخر جملات یک روایت مثل آنچه در سنن ابن داود (ج 1)، حدیث شماره 4 رخ داده است؛
- و حذف کامل یک روایت مانند حذف حدیث شماره 1160 کتاب سنن دارمی (ج 1).(1)
پی نوشت: