ره آورد نور

نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی با همکاری شرکت تعاونی مراکز اطلاع رسانی علوم اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از تاریخ 13 تا 18 خرداد ماه 83 در محل دائمی نمایشگاه های استان قم برپا شد. در این نمایشگاه که 53 مؤسسه و مرکز تولید کننده نرم افزار علوم اسلامی از استان های: قم، تهران، اصفهان و خراسان حضور داشتند، با استقبال گسترده گروه های مختلف مردم، به خصوص علاقه مندان به مباحث رایانه ای علوم اسلامی مواجه گردید.

مؤسسه نشر حدیث اهل بیت(ع) به هدف ایجاد مرکز بزرگ اطلاع رسانی قرآن و حدیث از ده سال پیش حرکتی را در زمینه تحقیقات قرآن و حدیث آغاز کرد. به علاوه، تحقیقات در زمینه نسخه های خطی و احیای آثار چاپ نشده بزرگان شیعه و نیز تهیه فهرستگان مشترک جهانی از دستنویس های اسلامی را در دستور کار خود قرار داده است. بخشی از فعالیت های این مؤسسه را در اینجا معرفی می کنیم. امید است که این کار زمینه ای باشد تا بر پایه آن، پژوهش های مفیدی در ساخت تولید علم انجام پذیرد و جامعه جهانی از دستاوردهای آن همچون گذشته بهره مند گردد.

یکی از شاخه های علوم دینی که موجب تحکیم و گسترش هر چه بیشتر شریعت الهی و فقاهت اسلامی را فراهم ساخته، علم رجال می باشد که اهمیت آن در فهم و استنباط علوم نقلی به خصوص احادیث معصومین(ع) بسیار واضح و شایان توجه است.

اما پژوهش در این زمینه با مشکل هایی چند مواجه است. یکی از دشوارهایی که در مسیر و تحقیق علم رجال وجود دارد، مشکل مراجعه به مصادر متعدد و منابع مختلف است. خاصه اینکه هنوز در علم رجال کتاب جامعی که بتواند پاسخگوی تمامی خواسته های یک محقق باشد، تدوین نشده است و هر یک از کتب رجال دارای ویژگی های مخصوص به خود هستند و تنها عدّه خاصی از روات را مورد تحقیق قرار داده اند، مانند: معجم رجال الحدیث که فقط کتب روات کتب اربعه را مورد توجه قرار داده است و یا کتاب قاموس الرجال که نقدی بر تنقیح المقال است و یا مستدرک علم الرجال که فقط راویانی را که در جامع الرواة و تنقیح المقال نیامده یا ترجمه کامل نشده اند، ذکر نموده است.

در بخش نرم افزارهای علوم اسلامی نیز علم رجال مورد کم توجهی قرار گرفته است و نرم افزارهای موجود جوابگوی نیاز محققان و اندیشمندان رجال نمی باشد و هر یک از این نرم افزارها نگاه خاص و جزئی به موضوع دارند و تاکنون برنامه ای جامع و کاربردی تدوین نشده است.

رشد استفاده از رایانه در ایران و به کارگیری آن در فرایندهای مختلف آموزش، صنعت، نشر و پژوهش، مسائل حقوقی نوظهوری را در پی داشته است. این مسائل ضرورتاً باید در دستگاه فقهی و حقوقی ایران تحلیل و قوانین مناسب با آنها تصویب گردد.

یکی از این مباحث، حقوق مالکیت فکری است که متأسفانه کمتر مورد کنکاش فقهی قرار گرفته است. حجة الاسلام سید حسن شبیری که از فضلای آشنا با مباحث علمی رایانه است، در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «مسئولیت حقوقی ناشی از نرم افزارهای معیوب» تلاش نموده است که این مسئله را با تکیه بر مبانی استدلالی فقهی به ویژه فقه شیعه بررسی نمایند. در این نوشتار گزیده ای از پایان نامه ایشان را با هم می خوانیم.

نخستین گام

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از بدو تأسیس، تلاش خود را برای به کارگیری رایانه و فنّاوری جدید در خدمت علوم اسلامی، از جمله حدیث، متمرکز ساخته است و از جمله نخستین نرم افزارهایی که در اوائل دهه هفتاد شمسی به جامعه محققان عرضه نمود، معجم حدیثی «نور الفاظ» بود که تقریباً تمامی منابع حدیث را شامل می شد و به عنوان نسخه اوّل نرم افزار حدیثی نور عرضه گردید.

اشاره

یکی از مهم ترین برنامه های رایانه ای در حوزه حدیث اهل سنّت، نرم افزار «موسوعة الحدیث الشریف» است که به دلیل قابلیت های گسترده، در حدیث پژوهی شیعه نیز کاربرد فراوانی دارد. چندی پیش، این برنامه در فصلنامه علوم حدیث توسط آقایان توکلی و امینی معرفی و نقد شده است. به لحاظ اهمیت این نرم افزار، خلاصه مقالات مذکور تقدیم می گردد.

نیازمندی های رجالی

احادیث به یادگار مانده از خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام گنجینه ارزشمندی از میراث مکتوب شیعی است که حجم عظیمی از معارف اسلامی را در خود جای داده است. بهره برداری از این میراث پربها در گرو شناخت افرادی است که حامل آن به نسل های پس از خود می باشند. این افراد همان راویان اند.

دانش رجال بامعرفی ویژگی های راوی و معرفی آن به پژوهشگران عرصه های معارف دینی، به گفته گروهی اعتبار بخشیده، آنان را توثیق می کند و احادیث ایشان را مورد اعتماد و قابل استناد می داند و در مقابل، بر اعتماد به گروهی خطّ بطلان کشیده، آنان را تضعیف می کند و وصف اعتماد را از احادیث آنان برمی دارد تا از این رهگذر، اعتبار یا عدم اعتبار مجموعه واسطه های یک حدیث (سند) را احراز کند.

اشاره

استفاده بهینه از آثار به جای مانده از پیشینیان و بهره مندی مطلوب از دستاوردهای علمی نویسندگان معاصر، همواره مورد توجه دانش پژوهان بوده و هست. آنچه این مسیر را هموار می سازد و محققان و اندیشمندان را در بهره گیری بهتر از وقت و امکانات موجود یاری می رساند، اطلاع رسانی صحیح و ارائه محصولات نوین فنّاوری در حوزه علم و فرهنگ می باشد.

در این مقاله نیز به معرفی مهم ترین نرم افزارهای موجود در زمینه حدیث می پردازیم و به طور اجمال با محتوا و قابلیت های این برنامه ها آشنا می شویم. چنانچه علاقه مند به تحقیق در این باره هستید، این مقاله به شما کمک خواهد کرد تا به کمک برنامه های موجود به ساماندهی مطالعات و پژوهش های خود اقدام نمایید و برگستردگی و ارزش تحقیقات خویش بیفزایید.

اشاره

یکی از شاخه های علوم اسلامی که نقش مهمی در دستیابی به سنّت نبوی صلی الله علیه وآله وسلم و سخنان ائمه علیهم السلام دارد، علم رجال است. فقیه، محدّث و هر عالم دینی با تمسک به اطلاعات موجود در کتب رجال و نقد و بررسی آنها، پیرامون صحت و اعتبار یکایک روایات نظر می دهد. از این رو، علم رجال همواره به عنوان یکی از پایه های اجتهاد و استنباط احکام شرعی مطرح بوده است.

مجتهدان و علمای اسلام، در گذشته توجه ویژه ای به علم رجال داشته اند، اما امروزه به علت مشکلاتی که در مسیر پژوهش و تحقیق در این علم وجود دارد، پژوهشگران اندکی در این رشته به کاوش می پردازند. این در حالی است که تدریس و تحصیل علم رجال در حوزه های علمیه در زمان های اخیر تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته و رونق سابق خود را از دست داده است.

برنامه «درایة النور» که نخستین نرم افزار تخصّصی رجالی شیعه است، به بررسی و بازسازی اسناد کتب اربعه حدیثی و کتاب «وسائل الشیعه» و شناسایی راویان آنها پرداخته است. کتب هشت گانه رجالی و معجم رجال الحدیث نیز در این برنامه گنجانده شده و امکانات گسترده پژوهشی در ابعاد مختلفِ علم رجال، در آن منظور گشته است.

نرم افزار «درایة النور» با هموار کردن مسیر پر پیچ و خم علم رجال، گامی در رونق دوباره این علم در حوزه های دینی محسوب می گردد. با استفاده از این برنامه رایانه ای، شناسایی راویان و ارزیابی اسناد با سهولت و در کمترین وقت انجام می گیرد و قابلیت های گوناگون آن بهره مندی از فواید علم رجال را برای علاقه مندان میسر می سازد.

برای مؤسسات و مراکز رایانه ای فعال در زمینه معارف اسلامی و فرهنگ دینی، نمایشگاه سالانه قرآن کریم در ماه مبارک رمضان رویدادی مهم و اتفاقی تأثیرگذار در تقویم سالانه فعّالیّت آنها محسوب می گردد. این امر با توجه به اهتمامی که در برگزاری نسبتاً گسترده و با شکوه نمایشگاه و شرکت صدها فعّال قرآنی و مراجعه هزاران بازدید کننده مشتاق و نیز تبلیغات و اطّلاع رسانی قابل قبول رسانه ها، چندان غیر طبیعی نیست. این همه باعث می شود از نگاه بسیاری از تولید کنندگان نرم افزارهای اسلامی، نمایشگاه بین المللی قرآن کریم فرصتی مغتنم برای عرضه بهترین محصولات و ارتباط بهتر با تعداد بیشتری از مخاطبان شمرده شود و بسیاری از محصولات، نخستین بار در این نمایشگاه به بازار عرضه شوند.

در این شرایط، شرکت در رقابت کسب عنوان «خادم القرآن» که به نوعی هدف غایی و گل سرسبد این رویداد محسوب می گردد، اهمّیّتی مضاعف داشته و غیر قابل چشم پوشی است. اعتباری که یک مؤسسه به طور عام، و محصول برنده به طور خاصّ به دست می آورد و همچنین، ارزشی که نزد همکاران و فعالان این رشته حاصل می گردد و شناختی که از این راه در جامعه مخاطبان و مصرف کنندگان ایجاد می شود، آن قدر مهمّ هست که از دید هیچ تولید کننده ای، به ویژه تولیدکنندگان بخش خصوصی مخفی نمی ماند.

اشاره

معجم فقهی با دارا بودن 3000 جلد کتاب، عنوانِ شایسته بزرگ ترین کتابخانه نرم افزاری جهان اسلام را به خود اختصاص داده است. این نرم افزار با ارائه کتب مورد نیاز پژوهشگران و امکانات مناسب توانسته است نگاه بسیاری از فقه پژوهان را به خود جلب کند. در این شماره، گزارشی از آخرین نسخه معجم فقهی را که توسط مرکز معجم فقهی آیة الله العظمی گلپایگانی قدس سره تهیه شده است، می خوانیم.

اشاره

آشنایی با دستاوردهای جدید پژوهشی در عرصه فنّاوری، نقش بسزایی در ساماندهی امر تحقیق داشته، مسیر علم و اندیشه را برای پژوهشگران علوم اسلامی هموار می سازد. در این شماره، فهرستی از مهم ترین نرم افزارهای فقهی و اصولی شیعه و اهل سنّت که تاکنون از سوی مراکز و مؤسسات گوناگون علمی - تحقیقاتی تولید شده، در دسترس خوانندگان عزیز قرار می گیرد. گفتنی است که اطّلاعات ارائه شده در این نوشتار، براساس آخرین بروشورهای منتشر شده از سوی مراکز مذکور تهیه و تنظیم شده است.

اشاره

کتابخانه «الینابیع الفقهیة» بخشی از لوح فشرده نور الفقاهة(2) می باشد. این لوح فشرده، حاوی پنج برنامه معجم موضوعی در فقه و اصول می باشد که عبارت اند از:

1. شرح اللمعة الدمشقیة، شهید ثانی قدس سره
2. العروة الوثقی، سید کاظم یزدی قدس سره
3. المکاسب، شیخ انصاری قدس سره
4. کفایة الاصول، آخوند خراسانی قدس سره
5. فرائد الاصول، شیخ انصاری قدس سره

این 5 عنوان کتاب در سال 1374 در لوح فشرده نور الفقاهة(1) عرضه شده بود. در سال 1377 که تصمیم به تولید مجدد لوح فشرده نور الفقاهة گرفته شد، کتابخانه الینابیع الفقهیة که مراحل نهایی تولید را می گذرانید، به تناسب موضوع آن؛ یعنی سنخیت یکسان در فقه و اصول، به آن ضمیمه گردید تا اینکه نور الفقاهة(1) به انضمام کتابخانه الینابیع الفقهیة، لوح فشرده نور الفقاهة(2) را به وجود آوردند.

آنچه در این مقال می آید توضیح کلیات لوح فشرده نور الفقاهة(2) و بررسی قسمت کتابخانه الینابیع الفقهیة می باشد. در مورد معجم موضوعی و ماهیّت آن باید مقاله جداگانه ای نگاشته شود.

اشاره

مشهورترین و با ارزش ترین اثر فقهی قرن سیزدهم، کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام» می باشد. این کتاب که توسط امام المحقّقین، محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبدالرحیم نجفی (1196 - 1266 ق) به رشته تحریر در آمده است، از نظر وسعت تتبع و جمع آوری و احاطه بر اقوال و دلایل نظریات فقهی علماء، بر تمامی کتب فقهی برتری دارد. همچنین از نظر توجه و روی آوردن اهل علم و بزرگان از فقهاء شیعه، کمتر کتابی مانند جواهر الکلام توفیق داشته است.

مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی که با هدف تدوین و نشر دائرة المعارف فقه اهل بیت علیهم السلام تأسیس شده است، در پی گزینش یک عنوانِ پایه و فراگیر فقهی برای تهیه فهرست الفبایی مباحث فقهی، کتاب ارزشمند «جواهر الکلام» را برگزید و با تهیه فهرست جامعی از مباحث آن، کتاب گرانسنگ «معجم فقه الجواهر» را پدید آورد. از آنجا که استفاده کنندگان از این کتاب، بی نیاز از مراجعه مکرّر به متن جواهر الکلام نبودند، مؤسسه یاد شده به منظور برآوردن برخی از نیازهای تحقیقی فقه پژوهان و سهولت بهره مندی از این مجموعه ارزشمند، به تهیه نسخه نرم افزاری آن اقدام نمود.

طراحی و تولید نرم افزاری که توانائی ارائه مشاوره فقهی به مجتهدان را در فرآیند استنباط حکم شرعی داشته باشد، یکی از بایسته ها و بلکه آرزوهای طراحان نرم افزارهای اسلامی است. در چنین نرم افزاری باید سیستمی به عنوان مشاور فقیه ایجاد گردد که منابع استنباط حکم را بشناسد و با عرضه هر پرسشی اوّلاً سؤال را بفهمد و ثانیاً در مسیر درک و استنباط حکم با توجه به مبانی خاص آن فقیه، مشاوره فقهی لازم و دانش ذخیره شده خود را به نمایش گذارد. سیستم پس از تصمیم گیری نهایی فقیه نیز باید قابلیّت تصحیح و افزایش دانش خود را داشته باشد.

میراث گرانبهای فقیهان و عالمان بزرگ شیعه همواره روشنی بخش اندیشه فرزانگان علم و دانش بوده است و در این میان، کتب ارزشمند فقهی موجبات شکوفایی علوم دینی را فراهم آورده و به تحکیم احکام الهی اسلام کمک شایانی کرده است. خاصّه اینکه پژوهشگران و محقّقان، پیوسته بدین آثار ماندگار نیازمند بوده و جهت ساماندهی امر تحقیق ناگزیر از پژوهش و دقت نظر در کتب گرانقدر گذشتگان می باشند.

یکی از مشکلاتی که به هنگام کاوش در فقه اسلامی و رجوع به منابع اصیل و قدیمی وجود دارد، مشکل مراجعه به مصادر متعدّد و منابع مختلف فقهی است؛ زیرا این متون به گذشته دور مربوط هستند و کثرت آنها و یا در دسترس نبودن بسیاری از آن کتب، همواره برای نویسندگان و پژوهشگران سختی های عدیده ای را در روند تحقیق به وجود آورده است. از این رو، نرم افزار درختواره فقه که مجموعه ای از نسخه های معتبر قدیمی و اصیل فقهی را در خود جای داده، با امکانات پژوهشی و جدیدترین روش های جستجوی نوین از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به پژوهندگان علم و فقاهت ارائه می گردد. محور اصلی این برنامه نمودار درختی 58 باب فقهی بر اساس متون کتب علمای قبل از شیخ طوسی - قدس الله سرّهم - است.

گنجینه کتاب های فقهی در طول تاریخ یک هزاره خود سرشار از ده ها اثر و تألیف گران سنگ و بی مانند است و از ویژگی های نمایان این دورانِ میراث فرهنگی، ظهور اندیشه های ناب و ریشه دار است. این نوشته ها دربردارنده نظریه ها، گرایش ها و روش های متنوّع فقهی و مشتمل بر مطالب علمی فراوانی است.

امّا این میراث فرهنگ اسلامی، در حصار تقلید باقی ماند و در هاله ای از کهنگی پوشیده شد و فقه از حرکت چرخه نوین بیان، روش و شیوه های نوین نگارش بازماند و یا پسرفت داشت، این امر موجب گردید تا در نتیجه فقه به صورت اندیشه های متراکم و انباشته ای درآید که در کتابخانه های قدیمی و تاریخی نگهداری شود و به جز شمار اندکی فرهیخته و فقیه، کسی به سراغ آن نرود.

اشاره

یکی از شاخه های علوم دینی که موجب تحکیم و گسترش هر چه بیشتر شریعت الهی و فقاهت اسلامی را فراهم ساخته، «اصول فقه» است که در واقع، از درسهای زنده و اساسی حوزه های علمیه به شمار می رود؛ زیرا این علم به فهم و استنباط دقیق احکام شرعی کمک شایانی نموده و از پایه های اصلی و زیر بنای اساسی فقه اسلامی محسوب می شود.

«کتابخانه اصول فقه» نخستین نرم افزار اصولی است که جهت سامان بخشیدن به امر تحقیق و پژوهش در زمینه مباحث اصولی به علاقه مندان ارائه گردیده است و شامل مهمترین منابع شیعه در مورد اصول فقه؛ یعنی در بردارنده 75 عنوان از اساسی ترین کتب اصولی در 176 مجلد از 51 نویسنده بزرگ می باشد. قابلیتهای کارآمد و امکانات چشمگیری که در این لوح فشرده وجود دارد، موجب گشته تا پژوهشگران با استفاده از آثار برگزیده و گرانقدری که در این خصوص نگاشته شده است، تحقیقات اصولی و فقهی خود را با عمق و وسعت بیشتری به انجام رسانند.

اشاره

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تهیه نرم افزار «نور الفقاهة 3» در دستور کار قرار داده است. در این نرم افزار برای نخستین بار همگام با روشهای لفظی و موضوعی از روش «درختواره» نیز استفاده شده است به همین منظور گفتگوئی با حجة الاسلام برکتین مسئول بخش فقه و اصول معاونت تحقیقات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ترتیب دادیم تا نکات بیشتری درباره این روش جدید اطلاع رسانی و تحلیل داده های فقهی دریابیم. توجه شما را به این گفتگوی علمی جلب می کنیم.

اندیشه تولید نرم افزارهای قرآنی و ارائه نسخه های الکترونیکی از قرآن یکی از انگیزه های اصلی گرایش مسلمانان به فنّاوری رایانه ای جدید بود تا آنجا که به جرأت می توان گفت نخستین نرم افزار اسلامی یک نرم افزار قرآنی بوده است. اهمیت ویژه قرآن کریم و جایگاه بلند آن در نزد آحاد مسلمین از یک سو و موقعیت منحصر بفرد قرآن در پژوهشهای دینی به عنوان اصلی ترین منبع استنباط گزاره های دینی از سوی دیگر موجب شد که اکثر تولید کنندگان نرم افزارهای اسلامی طراحی نرم افزارهای قرآنی را در دستور کار خود قرار دهند گرایش های مختلف تخصصی و عمومی به قرآن همچون تفسیر، ترجمه، قرائت، تجوید و... نیز موجب شد تا نرم افزارهای قرآنی از گوناگونی و آمار افزونتری نسبت به سایر نرم افزارهای اسلامی برخوردار باشند. و نمای تازه ای از نهضت بازگشت به قرآن را در عرصه انفورماتیک اسلامی به نمایش بگذارند امّا این حرکت مبارک با همه نقاط قوتش در ادامه راه با آسیب های چندی مواجه است.