ره آورد نور

طی مراسمی با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مسئولان مراکز تولید کننده نرم افزارهای اسلامی و مدیران پایگاه های اسلامی، برگزیدگان نخستین جشنواره نرم افزار علوم اسلامی معرفی شدند.این جشنواره به منظور گرامیداشت 15 سال داده پردازی علوم اسلامی توسط معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و شرکت تعاونی مراکز اطلاع رسانی علوم اسلامی به صورت مشترک برگزار گردید. مراسم معرفی برگزیدگان جشنواره، پنجم خرداد 84 در تالار فرهنگسرای جوان استان قم برگزار شد.

اشاره

بی شک، در هر حرکت پویا و هدفمند، نقد و پالایش، رکنی اساسی به شمار می آید و بیشترین خدمت را در کارآمدسازی آن حرکت انجام می دهد. همچنین شکی نیست که پژوهشگران دینی از نرم افزارهای علوم اسلامی بهره های فراوان و چشمگیری برده اند؛ ولی آنچه در این میان قابل انکار نیست، کاستی هایی است که در این برنامه ها مشاهده می شود. هدف از نگارش چنین مقالاتی ضمن بیان نقاط قوت و برتری این نرم افزارها، یادآوری این کاستی ها به تولید کنندگان این محصولات است. باشد که با ارزیابی دقیق تر، شاهد پدید آمدن نتایج ارزشمندی در این حوزه باشیم.

نرم افزارهای «معجم فقهی» و «معجم عقایدی» دو محصول از «مرکز معجم فقهی» است. اگرچه این مرکز محصولات دیگری را هم ارائه کرده، ولی این دو برنامه، به دلیل ویژگی های خاص خود، در میان محصولات این مرکز بیشتر خودنمایی می کند. در این مقاله، طی دو بخش به بررسی و نقد این دو برنامه می پردازیم.

چکیده

کیفیت و مرغوبیت نرم افزار، موضوعی است که مورد توجه تمامی تولید کنندگان برنامه های رایانه ای است. از مهم ترین معیارهای مرغوبیت نرم افزار: کیفیت عملی، جلب نظر مشتری و ابتکار در تولید است. در تعریف کیفیت نرم افزار، دو ویژگی مهم بیان شده است: متابعت از مشخصات نرم افزار و مطابقت با اهداف خواسته شده. تولید نرم افزار با کیفیت مرغوب نیازمند ساختارهای استانداردی است برای رسیدن به آن باید مراحل زیر طی گردد: مرحله تعیین نیازهای کاربر، تعیین نیازهای نرم افزار، طراحی معماری، مرحله طراحی تفصیلی و مرحله انتقال و واگذاری.

در این نوشتار با الگو گرفتن از معیارهای کیفی نرم افزار برابر با مدل های: بوهم، مک کال، ایزو، آژانس فضایی اروپا و تجربیات شخصی، آنچه را که برای کیفیت و مرغوبیت نرم افزار لازم است، به تفصیل بیان می کنیم.

اشاره

از دو دهه قبل، در سایه فناوری نوین تسهیل دسترسی پژوهشگران به منابع و متون اسلامی به خصوص فقه، شروع شده است و مؤسسات و مراکزی چند به تولید این نوع نرم افزارها پرداخته اند و کتابخانه های بزرگ نرم افزاری، مانند: معجم فقهی، عقائدی و احکام و معجم فقه الجواهر (1) در این زمینه تولید یافته اند و به تازگی برنامه فقهی دیگری به نام جامع فقه اهل البیت(ع) در دسترس محققان قرار گرفته است؛ که البته انتظار می رود این نرم افزار  بتواند پاسخگوی کاستی ها و چالش های موجود باشد و راه تحقیق را آسان تر نماید.

در این نوشتار، ضمن تشکر و تقدیر از تولید کنندگان این برنامه، به بخشی از کاستی ها و نقاط ضعف آن اشاره می شود تا در نسخهٔ آتی این نرم افزار؛ یعنی نسخه پژوهشی، مورد توجه قرار بگیرد.

» لطفاً بفرماییگ از چه زمانی مرکز به فکر تهیه این نرم افزار افتاد؟

◊ یکی از برنامه هایی که از ابتدای تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در نظر مسئولان بوده است تهیه نرم افزاری جامع در زمینه فقه شیعه بود، تا اینکه در سال 1397 با پیگیری و دستور مدیر محترم مرکز، این پروژه آغاز شد و بنده مسئول اجرای آن شدم.

» برای تهیه منابع این مجموعه چه اقداماتی انجام دادید؟

درآمد

تاریخ درخشان اسلامی همواره شاهد کوشش های بی دریغ و تحمل رنج های فراوان از سوی پیروان صدیق مکتب اهل بیت (ع) بوده است؛ بزرگانی که به پاسداری از آیین حیات بخش اسلام پرداختند و به مبارزه علمی و عملی با هر گونه انحرافی همت گماردند؛ چنان که به برکت زحمات شبانه روزی ایشان آثار عدیده ای برجای مانده که در شمار میراث بزرگ دینی ما قرار دارند. از این رو، برماست که در جهت نگاهداری بهینه از کتب ارزشمند آن بزرگواران بکوشیم و با استفاده از فناوری روز به معرفی هدفمند و روشمند این گنجینه ماندگار همت گماریم و این گنجینه نفیس را به شایستگی ارج نهیم.

به همین دلیل، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به جمع آوری و احیاء آثار فقیهان نامدار اقدام کرده است تا علاوه بر تحقق هدف مذکور، مسیر بهره مندی از منابع و مصادر فقهی را جهت فهم و استنباط احکام شرعی همواره نماید. از این رو، نسخه کتابخانه ای نرم افزار «جامع فقه اهل البیت(ع)» را با ویژگی هایی نوین و امکاناتی کارآمد تهیه و تولید کرده و به جامعه پژوهشگران تقدیم نموده است.

اشاره

بدون تردید، شما نیز تاکنون بارها آگهی های تبلیغاتی نرم افزار «سلیم» را از رسانه های گروهی دیده و شنیده اید و عنوان تبلیغی آن، یعنی نرم افزار جامع قرآن کریم تعجب شما را نیز بر انگیخته است. شاید هم این سؤال را برای شما مطرح کرده باشد که آیا واقعاً این نرم افزار زیبنده عنوان «جامع» است؟ آیا با تهیه یک لوح فشرده سلیم از سایر نرم افزارهای قرآنی بی نیاز می شویم؟ آیا جنبه های مختلف مباحث قرآنی همچون: تفسیر، قرائت، حفظ، تجوید و علوم قرآن در این برنامه گنجانده شده است؟ شاید ارائه گزارشی کوتاه از محتوای و امکانات این نرم افزار تا حدودی بتواند پاسخگوی سؤالات خوانندگان محترم در این زمینه باشد.

چکیده

مشکلات و چالش های مراکز علمی - فرهنگی می تواند آثار سوئی را به دنبال داشته باشد و در بلند مدت، فقر اطلاعاتی و رکود جنبش نرم افزاری، و در کوتاه مدت، رکود علمی و فرهنگی عموم جامعه و بحران های اقتصادی و سیاسی بر علیه دین را به ارمغان آورد.

بی توجهی به فرهنگ فناوری اطلاعات و ارتباطات، کندی و یا توقف در توسعه ICT را به بار می آورد و با توجه به نوع جدید رویارویی در عرصه بین المللی، رشد سریع کمی و کیفی تبادل اطلاعات و نیز حضور قوی و چشمگیر معاندان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و انقلاب اسلامی در عرصه ICT باعث می شود که زبان ما غیر قابل فهم و غیر قابل پذیرش تر شود.

در این مقاله، تلاش شده است که چالش های مراکز علمی و فرهنگی مورد بررسی قرار گیرد و راهکارهای عملی آن، پیش روی مسئولان امر قرار داده شود تا قبل از طرد شدن از دنیای اطلاعات، اقدامی شایسته در جهت رفع این چالش ها صورت پذیرد.

چکیده

امام حسین (ع) در میان فرقه های اسلامی و غیر اسلامی جایگاهی ویژه و مقامی بس بلند دارد و بسیار روشن به نظر می رسد که تولید و عرضه نرم افزارها می تواند در ایجاد مناسبات نسلی و انتقال فرهنگ و اعتقادات نسل گذشته به آینده، نقش به سزایی را عهده دار شود و این امام همام(ع) را به همگان معرفی نماید. امّا آنچه تا به حال تولید شده بیشتر در جهت احیاء فرهنگ عمومی حسینی بوده است، و حضوری از بخش های علمی آن حضرت، در نرم افزارهای اسلامی مشاهده نمی شود.

نگارنده در این نوشتار برای بیان وضعیت موجود، به معرّفی برخی از نرم افزارهای اسلامی در این باره پرداخته و به بررسی محتوا و قابلیت های هر یک همت گمارده است.

اشاره

در جهان رو به رشد اطلاعات و فنّاوری، شناخت جدیدترین دستاوردهای مراکز و مؤسسات نقش بسزایی در توسعه دانش و فرهنگ دارد؛ که از آن جمله اطلاع از تازه ترین نرم افزارهای اسلامی است.

بدیهی است که معرفی کامل چنین محصولاتی، خود مجالی گسترده می طلبد و ارائه همه آنها در این مختصر نمی گنجد. از این رو، طی این نوشتار نگاهی خواهیم داشت به برخی از نرم افزارهایی که در سال 1383 در حوزه علوم، فرهنگ و معارف اسلامی تولید شده اند. این مقاله، شما را با محتوا و قابلیت های مهم این برنامه آشنا می سازد.

نغمه های دلنشین قرآن و آواهای مربوط به ماه مبارک رمضان در سبک و سیاق های مختلف، فضای نمایشگاه را عطرآگین کرده است و عرضه علوم و معارف قرآنی در قالب دستاوردهای نوین الکترونیکی، از دیدنی های ارزشمند نمایشگاه به شمار می رود. حضور کمیته محصولات چندرسانه ای دوازدهمین نمایشگاه بین المللی قرآن در بخش شرکت های رایانه ای و مؤسسات صوتی تصویری از دیگر ویژگی های این نمایشگاه است.

در بخش محصولات چند رسانه ای، 32 شرکت رایانه ای همراه با بیست مؤسسه صوتی و تصویری حضور دارند. فضای مناسب و امکان دستیابی آسان و سریع محصولات عرضه شده، نسبت به سال گذشته تفاوت قابل ملاحظه ای نموده است. به گزارش روابط عمومی کمیته محصولات چند رسانه ای نمایشگاه، دو سمینار تخصصی درباره مشکلات و معضلات موجود در این حوزه با موضوعات «شیوه های نوین ارتباط با جوانان و نوجوانان در حوزه علوم اسلامی» و «کاربرد علوم رایانه ای در تحقیقات دینی» برگزار شده است. در این بخش از نمایشگاه، بیش از چهارصد عنوان نرم افزار ارائه شده که مورد استقبال مردم قرار گرفته است.

گزارش ذیل که برگرفته از نشریه شماره گلستان قرآن می باشد، به بررسی آثار قرآنی مؤسسات و مراکز جدید در این نمایشگاه پرداخته است.

اشاره

نرم افزار «پرسمان»(1) از سوی اداره مشاوره و پاسخ نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری در دانشگاه ها فراهم آمده، تا با بهره مندی از مکتب غنی اسلام و معارف بلند آن، دل های عطشناک و جوینده دانش را سیراب کند و نهال سبز بصیرت را در گلدشت سینه ها بارور سازد. پرسمان، محفل انسی است که جوانان اندیشمند و پرسشگر را پذیراست و در آن فضایی فراهم آمده تا جوانان این مرز و بوم پرسش های خود را درباره موضوعات مختلف بیابند و پاسخ مناسب دریافت کنند. پرسمان، برگزیده ای از 50 هزار پرسش و پاسخ دانشجویی است که همراه با ویژگی ها و امکانات مفید با همکاری صمیمانه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تهیه و تولید شده و در اختیار علاقه مندان و مراکز علمی قرار گرفته است. در این نوشتار، با ویژگی ها و بایسته های این نرم افزار آشنا خواهید شد.

اشاره

مهدویت یا اعتقاد به منجی بشریت، مبتنی بر پایه های محکمی است که برخاسته از براهین عقلی و نقلی می باشد و یکی از مهم ترین اعتقادات اساسی مشترک میان ادیان سه گانه اسلام، یهودیت و مسیحیت به شمار می آید. از این رو، تبیین عقاید حقه اسلامی و شناساندن جایگاه و منزلت امام منتظر(عج) و پژوهش های نوین و کاربردی در این زمینه، بسیار حائز اهمیت می باشد و در فضای بحران خیز جهان کنونی به کارگیری زبان و دانش روز در این مسیر نقش بسزایی دارد.

با توجه به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، برماست که همگام با عصر حاضر به دفاع از کیان دینی خویش قیام نماییم و با استفاده از این ابزارهای کارآمد به احیای فرهنگ مهدویت و انتظار برآییم.

در این خصوص، کارهای شایسته و درخور توجهی به انجام رسیده که از آن جمله می توان به تولید نرم افزارهایی خاص در این باره اشاره کرد. کتابخانه امام مهدی(عج)، المهدی، انتظار، امام مهدی(عج)، مهدویت، نوید انتظار، صاحب الأمر، یوسف و جمکرانیه از مهم ترین برنامه هایی است که به عرضه مطالبی ارزشمند درباره امام عصر(عج) و ارائه پاسخ های مناسب به شبهات و پرسش های موجود پرداخته و طریق تشنگان کوی انتظار را هموار ساخته اند.

در این نوشتار با مهم ترین نرم افزارهای مهدویت و قابلیت های اصلی آنها آشنا می شوید.

در طول تاریخ شیعه، محدثان و عالمان بزرگی در نقل حدیث و جمع آوری آن به ابتکاراتی دست زده اند که هم پاسخگوی نیاز جامعه خود بودند و هم حفظ و انتقال حدیث به آیندگان را نتیجه بخشیدند. این اقدام سترگ، از روزگار حضور ائمه(ع) آغاز شد و در زمان غیبت با تدوین نخستین جوامع حدیثی همچون: اصول کافی، من لایحضره الفقیه، الاستبصار و تهذیب الأحکام ادامه یافت. اما پراکنده بودن روایات در بیش از هفتصد جلد کتاب و عدم تبویب دقیق آنها موجب شد تا محدثان دیگری همچون علامه مجلسی جوامع ثانویه حدیثی مانند بحارالانوار را به وجود آورند که این حرکت با تهیه کتاب حدیثی «الوافی» که مشتمل بر روایات کتاب های چهارگانه حدیثی شیعه است، ادامه یافت و سرانجام در زمان معاصر به «جامع الاحادیث الشیعة» اثر گران قدر آیة الله العظمی بروجردی خاتمه یافت.

این موسوعه ها و معجم های حدیثی اگر چه با توجه به نیازهای روز دستآوردهای بسی ارزشمند را ارائه کرده اند، اما هر کدام علاوه بر ویژگی های کارآمد، کاستی هایی نیز دارند که باید در تهیه و تدوین مجموعه های کامل تر مورد توجه قرار گیرد.

اشاره

بحث کاستن تکرار در احادیث، از جمله مباحثی است که از دیرباز مورد توجه عالمان بزرگی چون مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار بوده و سعی نموده اند از انبوهی روایات مشابه بکاهند و پژوهشگر را از مشکل پراکندگی در امر تحقیق نجات دهند. از این رو، علماء فرهیخته پیشین به این مسئله اهتمام داشتند که تا حدّ امکان در مقوله احادیث به متن واحدی دست پیدا کنند و تکرارها را به حدّاقل برسانند. با این حال، هنوز در آثاری نظیر بحار الانوار و کتب اربعه شاهد روایت های تکراری هستیم. این موضوع نشان می دهد که بحث مقارنة الاحادیث از حساسیت خاصی برخوردار است و به راحتی نمی توان یک روایت را کنار گذاشت و فقط به شبیه آن بسنده کرد.

نظر به اهمیت و جایگاه احادیث مشابه در متون روایی و تأثیر آن در نوع برداشت های محقق، سلسله مباحثی در طی چند شماره از نشریه ره آورد نور به حضور خوانندگان محترم تقدیم می گردد که بخش نخست آن را در شماره قبل با عنوان «راهکارهای شناسایی احادیث مشابه» ملاحظه نمودید. در این شماره به حضور حجة الاسلام حسین سیف اللهی، مدیر اطلاع رسانی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان و همچنین مدیر پروژه موسوعه حدیثی زن و خانواده رسیدیم و در زمینه بحث مقارنة الاحادیث گفتگویی را با ایشان ترتیب دادیم که در ذیل می خوانیم.

برای آشنایی بیشتر با برنامه معجم موضوعی حکمت اسلامی و مسیری را که محقّقان و کادر فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در این راستا پیموده اند، به حضور حجة الاسلام محمد علی رستمیان مسئول بخش فلسفه معاونت تحقیقات مرکز رسیدیم و از ایشان درخواست نمودیم تا گزارشی از روند طراحی و تهیه این نرم افزار را در اختیار خوانندگان نشریه قرار دهند. متن کامل سخنان ایشان را با هم می خوانیم.

اشاره

استفاده از رایانه نقش بسزایی در اطلاع رسانی میراث مکتوب ما دارد؛ اما چگونگی استفاده و ذخیره اطلاعات در آن، گونه های متفاوتی دارد که از بین همه آنها معجم موضوعی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

معجم موضوعی یا فرهنگ واژگان عبارت است از مجموعه ای از اطلاعات؛ یعنی خلاصه متن کتب که آن را موضوع می گویند، مجموعه ای از نمایه ها که از موضوعات استخراج می شوند؛ مجموعه ای از کلید واژه ها که به نمایه ها متصل هستند.

برای استفاده از معجم موضوعی کافی است محقق واژه ای را که در مورد آن اطلاعات می خواهد، وارد رایانه کند تا مجموعه از اطلاعات را به صورت منظم در دو یا سه مرحله مشاهده نماید؛ مثلا اگر الغزالی واژه کلیدی، یک محقق باشد، با تقه پیاپی بر کلیدواژه الغزالی به نمایه هایی از قبیل: آراء الغزالی، الأخرویات عند الغزالی و الدفاع عن الغزالی دست می یابد که با انتخاب هر نمایه می تواند به موضوعات آن نمایه منتقل شود و از طریق موضوع هم می تواند به متون مورد نظر خود دست یابد.

«نور الحکمة 3» برای عرضه اطلاعات کتب فلسفه و منطق و کلام از این شیوه - که شیوه ای بی بدیل در عرضه اطلاعات می باشد - استفاده نموده است و محققانی که در تهیه این مجموعه نقش داشتند، زحمات فراوانی را متحمل شده اند، ولی با همه اینها مشکلاتی در این برنامه وجود دارد که قابل چشم پوشی نیستند. در این مقاله تنها به بیان چند مورد از آنها اکتفا می کنیم. امید است که برای تهیه کنندگان این نرم افزار مفید باشد.

پویایی فرهنگ و معارف متعالی اسلام مرهون تلاش طاقت فرسا و دلسوزی عالمان فرهیخته و دانشمندان ژرف اندیشی بوده است که در مسیر تحقق آرمانهای والای انبیا و اولیا (س) همت بلیغ گمارده اند و موجبات شکوفایی و توسعه هرچه بیشتر علم و دین را در عرصه های گوناگون فراهم آورده اند.

از جمله علومی که در وهله نخست ریشه در عقل و خرد آدمی داشته و آنگاه به وسیله معارف انسان پرور الهی، خاصه کتاب آسمانی قرآن کریم و کلمات گهربار اهل بیت (ع) رونق و بالندگی چشمگیری پیدا نموده است، فلسفه و حکمت می باشد. از آنجا که پژوهش در مفاهیم فلسفی و منطقی حوزه شناخت عقلانی را در سطح وسیعی گسترش می دهد، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر آن شد با تولید نرم افزار نورالحکمة 3 آثار بزرگ حکیمان و فیلسوفان نامدار اسلامی را تقدیم نویسندگان و پژوهشگران عزیز دارد تا به آسانی دیدگاه ها و اندیشه های ناب آنان را بازشناسند و مشکلات تحقیقاتی خود را در این زمینه برطرف ساخته، پژوهشهای منطقی و فلسفی خویش را به شکل مطلوبی سامان بخشند.

قرآن کریم کتابی پر ارزش، بسیار ژرف و اثرگذار در دل های انسان های خدا پرست است و با گذشت زمان نیز هیچ گاه کهنه نشده، همیشه تازه و به روز می باشد؛ چرا که تنها برای یک زمان و یا یک نسل خاص نازل نشده؛ بلکه کتاب هدایت بشر در همه اعصار به شمار می آید.

از آنجا که قرآن مشتمل بر مفاهیم بلند و اسرار و رموز فراوان است، برای همیشه نیازمند تفسیر و تاویل خواهد بود و دست یابی به ژرفای مفاهیم آن برای همگان به آسانی میسّر نمی گردد.

رابط کاربر Inter face در هر نرم افزاری نقش کلیدی و مؤثری در جذابیت برنامه و آسان سازی ارتباط کاربر با محتوا را دارد با این همه تاکنون مباحث چندانی پیامون اصول علمی و استانداردهای طراحی رابط کاربرها به زبان فارسی منتشر شده است. در گفتگویی که پیش رو دارید بایسته ها و چالش های رابط کاربر در نرم افزارهای اسلامی از زبان مهندس سید محمد مجد که از پیشکسوتان طراحی اینترفیس در مراکز تولیدکننده نرم افزارهای اسلامی می باشند مطرح شده است. امید است که این گفتگو مقدمه ای برای تلاش های جدید در این باب باشد.