امروزه با اینکه بیش از دو دهه از طلوع فجر انقلاب اسلامی می گذرد و زمینه برای تحقق عینی فقه از هر جهت مهیاست، اما هنوز راه های نرفته بسیاری در پیش روست و انبوهی از پرسش های بی پاسخ در دست می باشد. دستیابی فقه به قلّه رشد و بالندگی حقیقی و یافتن جایگاه واقعی خود در زندگی بشر، تنها در صورتی میسّر است که حوزه های علمیه گامی سترگ در تکمیل منابع فقهی و پردازش و بهره برداری از آنها بردارند.
در دو دهه گذشته حوزه های علمیه با درک درست از ضرورت های زمانه تلاش های گسترده ای را برای تکمیل و پردازش منابع فقهی آغاز نمودند. به سامان رساندن پژوهش های نوین فقهی، تدوین دائرة المعارف بزرگ فقه طبق مذهب اهل بیت علیهم السلام، نگارش فرهنگ فقه، طراحی و تولید انواع نرم افزارهای فقهی و راه اندازی پایگاه های فقهی، همگی گام های به ظاهر کوچکی است که تحوّل بزرگی را نوید می دهند.
امّا در این میان، باید برای داده پردازی فقه شیعه به خصوص طراحی نرم افزارهای فقهی، جایگاه ویژه ای قائل شد. در شرایط کنونی، بسیاری از تألیفات و تلاش های شایسته فقهاء گذشته و حال در صورتی که به شکل نرم افزاری ارائه نشوند، نمی توانند جایگاه مناسب خود را در نهضت بالندگی فقه و پاسخگویی به نیازهای زمانه به دست آورند. رویکرد جدیدی که می توان آن را «نهضت تبدیل منابع مکتوب به نسخه های الکترونیکی» نام نهاد، باید بر یک طرح جامع و فراگیر استوار باشد تا به تدریج نرم افزارهای فقهی تولیدی را در یک مسیر تکاملی هدایت کند و منجر به تولید نرم افزار جامع شود؛ طرحی که از سویی به فرآیند استنباط فقهی نظر داشته و از سوی دیگر، به اقتضائات پویایی فقه و بایسته های پژوهش های نوین به طور کامل توجه کند. بنابراین، چنین نرم افزاری باید دارای ویژگی های زیر باشد:
- مهم ترین و اصیل ترین منابع فقهی شیعه را که در استنباط فقهی مورد نیاز است، از الهدایة شیخ صدوق تا فقهاء زمان معاصر، در خود جای دهد.
- همچنین مهم ترین منابع فقهی اهل سنّت و سایر مذاهب فقهی را نیز در برداشته باشد. و امکان انجام پژوهش های مربوط به فقه مقارن را فراهم آورد.
- امکان جستجوی موضوعی براساس موضوعات قدیمی و نوپیدا در آن وجود داشته باشد.
- داده ها براساس مسائل فقهی قابل جستجو باشند و در هر مسأله امکان مراجعه به منابع اجتهاد همچون: آیات، روایات و ارزیابی اسناد میسّر باشد.
- امکان ارتباط بین مباحث اصول فقه و قواعد فقهیّه با مباحث فقهی در منابع را فراهم سازد.
- به گونه ای طراحی شود که بتواند به عنوان مشاور در فقه در عملیات استنباط فقهی به طور کامل مورد استفاده قرار گیرد.
تولید این نرم افزار با چنین امکاناتی نیازمند تحقیقاتی وسیع و زمانی طولانی است و با کمال مسرّت باید گفت هم اکنون گام های بلندی در این زمینه برداشته شده است که برخی از آنها در این شماره از نشریه معرفی می شوند. «با بررسی امکان سنجی ایجاد سیستم خبره فقهی» اندیشه طرح جامع نرم افزار فقهی هوشمند پیگیری شده است و با معرفی نرم افزارهایی همچون نور الفقاهة 3 و درختواره فقهی که داده های فقهی را با روش های نوین تحلیل و اطلاع رسانی می کند، گام های اوّلیه ای که در این جهت برداشته شده، معرفی گردیده است. افزون براین، بسیاری از امکانات مورد نیاز یک نرم افزار فقهی مطلوب را می توانید از مقایسه امکانات نرم افزارها و پایگاه های فقهی که در دو مقاله جداگانه ارائه شده اند، بیابید. این همه نشان می دهد که آرزوی طراحی نرم افزاری جامع که مسیر بالندگی و پویندگی فقه شیعه را هموار سازد، چندان هم دور از دسترس نیست.
سردبیر
