ره آورد نور

قرآن کریم کتابی پر ارزش، بسیار ژرف و اثرگذار در دل های انسان های خدا پرست است و با گذشت زمان نیز هیچ گاه کهنه نشده، همیشه تازه و به روز می باشد؛ چرا که تنها برای یک زمان و یا یک نسل خاص نازل نشده؛ بلکه کتاب هدایت بشر در همه اعصار به شمار می آید.

از آنجا که قرآن مشتمل بر مفاهیم بلند و اسرار و رموز فراوان است، برای همیشه نیازمند تفسیر و تاویل خواهد بود و دست یابی به ژرفای مفاهیم آن برای همگان به آسانی میسّر نمی گردد.

فرهنگ دینی شیعه و علوم حوزوی، خاصه دانش هایی نظیر فقه، اصول، تفسیر، عقائد، تاریخ، سیره و حتی علم رجال به شدّت وابسته به احادیث و سخنان گهربار پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه بزرگوار(ع) می باشد. بدیهی است که برای درستی انتساب این سخنان ایشان ناچار از بررسی سندی احادیث می باشیم.

برای رسیدن به این هدف ناگزیریم که روش های سنتی را کنار گذاشته و روش های نوین را جایگزین آنها کنیم تا در کمترین زمان بتوانیم به نتایج پژوهشی بیشتری دست یابیم.

یکی از پهنه هایی که رایانه می تواند در آن کارساز و راه گشا باشد، مباحث رجالی است؛ زیرا علم رجال دارای قواعد و دستورات معینی است که به وسیله آن می توان وثاقت و ضعف راوی را به دست آورد و این چنین، با جرح و تعدیل راوی و کنار گذاشتن راویان یک سند، صحت یا ضعف سند استنباط می شود(2).

موضوع بازیابی و شناخت احادیث مشابه در کتب روایی و تهیه متونی خالی از روایات شبیه به هم، از دیرباز مورد توجه عالمان و اندیشمندان اسلامی بوده است و تا به حال اقدامات شایسته ای در این مسیر صورت گرفته و کارهای پراکنده ای نیز در حال انجام است.

برای روشن سازی زوایای مختلف این بحث، نشریه ره آورد نور گفتگویی را که با جناب آقای «سقایی» معاونت فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به انجام رسانده، در معرض مطالعه خوانندگان و علاقه مندان محترم قرار می دهد و افق های جدیدی را فراسوی متولیان این موضوع می گشاید. ایشان در بحث خود به الگوریتم ها یا همان منطق پردازش داده ها در این زمینه پرداختند و فرض های مختلفی را برای برنامه نویسی رایانه ای به منظور شناسایی احادیث مشابه ارائه دادند.

در طول تاریخ شیعه، محدثان و عالمان بزرگی در نقل حدیث و جمع آوری آن به ابتکاراتی دست زده اند که هم پاسخگوی نیاز جامعه خود بودند و هم حفظ و انتقال حدیث به آیندگان را نتیجه بخشیدند. این اقدام سترگ، از روزگار حضور ائمه(ع) آغاز شد و در زمان غیبت با تدوین نخستین جوامع حدیثی همچون: اصول کافی، من لایحضره الفقیه، الاستبصار و تهذیب الأحکام ادامه یافت. اما پراکنده بودن روایات در بیش از هفتصد جلد کتاب و عدم تبویب دقیق آنها موجب شد تا محدثان دیگری همچون علامه مجلسی جوامع ثانویه حدیثی مانند بحارالانوار را به وجود آورند که این حرکت با تهیه کتاب حدیثی «الوافی» که مشتمل بر روایات کتاب های چهارگانه حدیثی شیعه است، ادامه یافت و سرانجام در زمان معاصر به «جامع الاحادیث الشیعة» اثر گران قدر آیة الله العظمی بروجردی خاتمه یافت.

این موسوعه ها و معجم های حدیثی اگر چه با توجه به نیازهای روز دستآوردهای بسی ارزشمند را ارائه کرده اند، اما هر کدام علاوه بر ویژگی های کارآمد، کاستی هایی نیز دارند که باید در تهیه و تدوین مجموعه های کامل تر مورد توجه قرار گیرد.

اشاره

بحث کاستن تکرار در احادیث، از جمله مباحثی است که از دیرباز مورد توجه عالمان بزرگی چون مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار بوده و سعی نموده اند از انبوهی روایات مشابه بکاهند و پژوهشگر را از مشکل پراکندگی در امر تحقیق نجات دهند. از این رو، علماء فرهیخته پیشین به این مسئله اهتمام داشتند که تا حدّ امکان در مقوله احادیث به متن واحدی دست پیدا کنند و تکرارها را به حدّاقل برسانند. با این حال، هنوز در آثاری نظیر بحار الانوار و کتب اربعه شاهد روایت های تکراری هستیم. این موضوع نشان می دهد که بحث مقارنة الاحادیث از حساسیت خاصی برخوردار است و به راحتی نمی توان یک روایت را کنار گذاشت و فقط به شبیه آن بسنده کرد.

نظر به اهمیت و جایگاه احادیث مشابه در متون روایی و تأثیر آن در نوع برداشت های محقق، سلسله مباحثی در طی چند شماره از نشریه ره آورد نور به حضور خوانندگان محترم تقدیم می گردد که بخش نخست آن را در شماره قبل با عنوان «راهکارهای شناسایی احادیث مشابه» ملاحظه نمودید. در این شماره به حضور حجة الاسلام حسین سیف اللهی، مدیر اطلاع رسانی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان و همچنین مدیر پروژه موسوعه حدیثی زن و خانواده رسیدیم و در زمینه بحث مقارنة الاحادیث گفتگویی را با ایشان ترتیب دادیم که در ذیل می خوانیم.

اشاره

در جهان رو به رشد اطلاعات و فنّاوری، شناخت جدیدترین دستاوردهای مراکز و مؤسسات نقش بسزایی در توسعه دانش و فرهنگ دارد؛ که از آن جمله اطلاع از تازه ترین نرم افزارهای اسلامی است.

بدیهی است که معرفی کامل چنین محصولاتی، خود مجالی گسترده می طلبد و ارائه همه آنها در این مختصر نمی گنجد. از این رو، طی این نوشتار نگاهی خواهیم داشت به برخی از نرم افزارهایی که در سال 1383 در حوزه علوم، فرهنگ و معارف اسلامی تولید شده اند. این مقاله، شما را با محتوا و قابلیت های مهم این برنامه آشنا می سازد.

 الف - موضوع اطلاع رسانی

1. پایگاه اطلاع رسانی تبیان   Tebyan.net

این پایگاه از فعال ترین پایگاه های اطلاع رسانی می باشد که در سال 1381 فعالیت خود را شروع کرد و بخش های متنوعی را در زمره فعالیت های خود ارائه داد که مهم ترین آنها عبارت اند از:

1. بخش معارف، با امکان دسترسی به حجم عظیمی از اطلاعات اسلامی؛
2. مجتمع آموزشی، به عنوان یکی از مهم ترین بخش های پایگاه؛
3. حوزه علمیه، شامل آموزش دروس سطوح مختلف حوزه؛
4. پرسش و پاسخ، دریافت سؤالات از طریق پیام نگار (mial-E) و پاسخ سؤالات در کوتاه ترین زمان ممکن؛
5. بخش مسابقات فرهنگی؛
6. معرفی صدها پایگاه اسلامی، فرهنگی، اجتماعی، علمی و آموزشی.

اشاره

از دو دهه قبل، در سایه فناوری نوین تسهیل دسترسی پژوهشگران به منابع و متون اسلامی به خصوص فقه، شروع شده است و مؤسسات و مراکزی چند به تولید این نوع نرم افزارها پرداخته اند و کتابخانه های بزرگ نرم افزاری، مانند: معجم فقهی، عقائدی و احکام و معجم فقه الجواهر (1) در این زمینه تولید یافته اند و به تازگی برنامه فقهی دیگری به نام جامع فقه اهل البیت(ع) در دسترس محققان قرار گرفته است؛ که البته انتظار می رود این نرم افزار  بتواند پاسخگوی کاستی ها و چالش های موجود باشد و راه تحقیق را آسان تر نماید.

در این نوشتار، ضمن تشکر و تقدیر از تولید کنندگان این برنامه، به بخشی از کاستی ها و نقاط ضعف آن اشاره می شود تا در نسخهٔ آتی این نرم افزار؛ یعنی نسخه پژوهشی، مورد توجه قرار بگیرد.

» لطفاً بفرماییگ از چه زمانی مرکز به فکر تهیه این نرم افزار افتاد؟

◊ یکی از برنامه هایی که از ابتدای تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در نظر مسئولان بوده است تهیه نرم افزاری جامع در زمینه فقه شیعه بود، تا اینکه در سال 1397 با پیگیری و دستور مدیر محترم مرکز، این پروژه آغاز شد و بنده مسئول اجرای آن شدم.

» برای تهیه منابع این مجموعه چه اقداماتی انجام دادید؟

درآمد

تاریخ درخشان اسلامی همواره شاهد کوشش های بی دریغ و تحمل رنج های فراوان از سوی پیروان صدیق مکتب اهل بیت (ع) بوده است؛ بزرگانی که به پاسداری از آیین حیات بخش اسلام پرداختند و به مبارزه علمی و عملی با هر گونه انحرافی همت گماردند؛ چنان که به برکت زحمات شبانه روزی ایشان آثار عدیده ای برجای مانده که در شمار میراث بزرگ دینی ما قرار دارند. از این رو، برماست که در جهت نگاهداری بهینه از کتب ارزشمند آن بزرگواران بکوشیم و با استفاده از فناوری روز به معرفی هدفمند و روشمند این گنجینه ماندگار همت گماریم و این گنجینه نفیس را به شایستگی ارج نهیم.

به همین دلیل، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به جمع آوری و احیاء آثار فقیهان نامدار اقدام کرده است تا علاوه بر تحقق هدف مذکور، مسیر بهره مندی از منابع و مصادر فقهی را جهت فهم و استنباط احکام شرعی همواره نماید. از این رو، نسخه کتابخانه ای نرم افزار «جامع فقه اهل البیت(ع)» را با ویژگی هایی نوین و امکاناتی کارآمد تهیه و تولید کرده و به جامعه پژوهشگران تقدیم نموده است.