کلیدواژگان: قرآن، ترجمه، هوش مصنوعی، مشابه‌یاب، تفسیر، علوم قرآن، فرهنگ موضوعی، درختواره، دانشنامه، عهدین، آرای مفسران، نورالأنوار.
پژوهش‌های قرآنی در عرصه فنّاوری اطّلاعات
گروه قرآن مرکز نور، با حدود سه‌دهه فعّالیّت قرآن‌پژوهی در عرصه فنّاوری اطّلاعات، کارنامه درخشانی از خود به یادگار گذاشته است. آثار ارائه‌شده توسط این گروه، عبارت‌اند از: نورالأنوار2، نورالجنان، جامع تفاسیر نور (چهار نسخه)، مشکاةالأنوار، دانشنامه علوم قرآن، فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان، فرهنگ موضوعی تفسیر المیزان، فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان و المیزان، کتابخانه احادیث تفسیری و پایگاه جامع قرآن.
به‌طورکلی، پژوهش‌های قرآنی در عرصه فناوری اطلاعات، در چند حوزه مطرح است:
یکم: متن قرآن
در زمینه متن قرآن، موفق شدیم فایل آن را با رسم‌الخط عثمان‌طه تولید کنیم و فهرست کلمات قرآن را به صورت ریشه و آمار در آیه و سوره و کل قرآن با قابلیت جست‌وجوی ساده و پیشرفته ایجاد کرده، در برنامه‌های نور ارائه کنیم و نیز برای آن، فهرست‌های تخصّصی مانند: التوحید، المعاد، النبوة، الولایة، الإمامة، الطهارة و الوضو تشکیل دهیم. چندی پیش، رسم‌الخط نیریزی را به رسم‌الخط قبلی افزودیم و اینک درصدد آن هستیم که قرآن را با فونت‌های گوناگون در اختیار کاربران برنامه‌های نور قرار دهیم.
از جمله برنامه‌های مرتبط با متن قرآن، برنامه مفردات قرآن است که در حال آماده‌سازی می‌باشد. در آن برنامه، کلمات قرآن مورد پژوهش قرار گرفته است؛ یعنی ریشه، مشتقات، برابرهای واژگان قرآن از 143 ترجمه کهن، معانی آنها از تفاسیر ادبی و جوامع لغوی و هماهنگ‌سازی إعراب نحوی فهرست کلمات و کلیدواژگان پیراسته، مورد تحقیق قرار گرفته‌اند.
دوم: ترجمه قرآن
در حوزه ترجمه قرآن، توفیقات خوبی کسب شده است. ارائه بیش از صد عنوان ترجمه به زبان‌های فارسی و خارجی، کار بزرگی است. در این میان، ترجمه‌های فارسی کهن که از دل تفاسیر قرآن کهن بیرون کشیدیم، حائز اهمیت است. گستره ترجمه‌های خارجی نسبتاً خوبی داریم. گونه‌های زبانی و نوع ترجمه، شناسایی شده و در دسترس است. این راه، همچنان تا رسیدن به قله ادامه دارد.
ارائه ترجمه هوشمند با استفاده از دیتای غنی ترجمه‌های قرآن و هوش مصنوعی، از آرزوهای گروه قرآن است که تا چندی پیش، محال یا بسیار دشوار و دست‌نیافتی به نظر می‌رسید؛ ولی اینک مرکز نور با گام‌های مؤثّری که در این عرصه برداشته، دور نیست که این پژوهش نوین تحقّق پیدا کند و برگ زرین دیگری به جامعه ترجمه‌پژوهان تقدیم شود.
سوم: تفسیر قرآن
در گستره تفسیر نیز کارهای بزرگ و فاخری انجام گرفته است. اکنون جامع تفاسیر نور به عنوان بزرگ‌ترین، مهم‌ترین و گسترده‌ترین برنامه قرآنی و تفسیری در جهان اسلام شناخته می‌شود. شهرت و افتخارات این برنامه، تا اندازه‌ای زیاد است که از آن به عنوان یک برند یاد می‌شود. ریل‌گذاری جامع تفاسیر، چنان دقیق و کارشناسی شده است که هیچ عیب و نقص عمده‌ای در آن توسط ناظران و ناقدان مطرح نشده است.
با توفیق الهی، چند نسخه ارتقائی آن از سال 1383 تاکنون ارائه شده است. اینک، نسخه 3 آن در اختیار کاربران عزیز است و به‌زودی شاهد نسخه 4 آن خواهیم بود. نسخه جدید، با ارتقاء کمّی و کیفی منابع و پژوهش‌های تفسیری، در قالب رابط کاربری کتابخانه استاندارد مرکز نور ـ جدیدترین رابط کاربری ـ ارائه خواهد شد. مهندسی پژوهشی که جامع تفاسیر در پیش گرفته، تا آخرین مرحله که ارائه کلیه ترجمه‌ها و تفاسیر قرآن همراه با دانش‌ها و پژوهش‌های قرآنی است، ادامه دارد.
توضیح و تفصیل این برنامه، در مقاله مستقلی با عنوان «فلسفه شکل‌گیری و اهداف برنامه‌های نورالأنوار و جامع تفاسیر» در همین ویژه‌نامه تدوین شده است و علاقه‌مندان می‌توانند برای کسب اطلاعات بیشتر، به آن مقاله مراجعه نمایند.
چهارم: علوم قرآن
علوم قرآن، مقدّمه تفسیر به شمار می‌رود. ازاین‌رو، مقدّم بر تفسیر است. در نتیجه، مشکات‌الأنوار و دانشنامه علوم قرآن نیز مقدّم بر جامع تفاسیر خواهد بود؛ ولی به لحاظ اهمّیّت، ما نخست به تولید اصل، یعنی جامع تفاسیر پرداختیم و سپس، به ارائه فرع، یعنی علوم قرآن همّت گماشتیم.
در عرصه علوم قرآن، تولید کتابخانه تخصصی منابع علوم قرآن، در دستور کار قرار گرفته است. در مرحله نخست، حدود 600 جلد و در گام دوم، 900 جلد از منابع مهم علوم قرآن را ارائه کردیم. تولید درختواره علوم قرآن و طبقات مفسران، بسیار ضرورت داشت که به یاری خداوند منان توفیق یافتیم در برنامه دانشنامه علوم قرآن که در سال 1397 به مرحله تولید رسید، آن را به اساتید و قرآن‌پژوهان تقدیم کنیم.
افق‌های آینده آن، در تکمیل منابع کلاسیک و غیرکلاسیک و دانش‌های روز و نوینِ مطرح‌شده در کتاب‌های جدید است که در آینده بدان دست خواهیم یافت. تکمیل درختواره علوم قرآن و اتصال آن علاوه بر منابع مهم کلاسیک علوم قرآن، به متون تفاسیر مهمی که در مقدّمات یا مؤخّرات یا لابه‌لای متن ذیل آیات به مباحث علوم قرآن پرداخته‌اند، انجام خواهد شد تا از نظر اتّصال به متون تفسیری نیز کامل شود.
نظر خوانندگان محترم را در این خصوص، به مقاله جداگانه‌ای به نام «دانشنامه علوم قرآن؛ پژوهشی نوین و گسترده در منابع و دانش‌های قرآنی» در همین شماره از فصلنامه جلب می‌کنم.
پنجم: پژوهش‌ها
با توجّه به عمر کوتاه ورود فنّاوری اطّلاعات در دنیا، به‌ویژه در ایران و بالأخص در علوم اسلامی، باید إذعان داشت که پژوهش‌های اسلامی و قرآنی بسیاری در این حوزه ارائه نشده است. مرکز نور به عنوان یکی از باسابقه‌ترین مراکزی است که پیشگام تهیه و تدوین پژوهش‌های اسلامی بوده است. پژوهش‌های مرکز نور، از نظر شیوه‌های پژوهشی در سه حوزه: فرهنگ موضوعی، درختواره و دانشنامه، رده‌بندی شده است. هر یک از این شیوه‌ها، دارای آیین‌نامه مستقل و شیوه‌نامه اختصاصی است که مورد استفاده و استناد گروه‌های علمی مرکز نور قرار می‌گیرد. آیین‌نامه‌ها، دارای اصول مشترک و فروع متفاوت‌اند که در هر یک از علوم اسلامی مانند: فقه، اصول، رجال، حدیث، تفسیر، منطق، فلسفه، حکمت، سیره و تاریخ مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه، به توضیح بیشتر درباره شیوه‌های پژوهشی نور می‌پردازیم:
الف. فرهنگ موضوعی
تهیه و تدوین معاجم یا فرهنگ‌های موضوعی در علوم اسلامی، مانند: فقه و اصول، منطق، فلسفه و حکمت، حدیث و تفسیر، بهترین شاهد این مدعاست. گروه قرآن، با تلاش بسیار و سعی بی‌شمار توانست دو فرهنگ موضوعی را سامان دهد. یکی، فرهنگ موضوعی تفسیر گران‌قدر التبیان شیخ طوسی، و دیگری، فرهنگ موضوعی تفسیر گران‌سنگ المیزان است. نیز توفیق ادغام محتوایی این دو فرهنگ در قالب یک برنامه با رابط‌کاربری جدید، به نام «فرهنگ موضوعی تفاسیر تبیان و المیزان» به دست آمد. مقاله «احیای گنج معارف قرآنی از کنج موسوعه‌های تفسیری» در این فصلنامه، به این امر اختصاص یافته است که علاقه‌مندان و خوانندگان محترم را به آن ارجاع می‌دهم.
ب. درختواره
معاونت پژوهش، پس از تدوین فرهنگ‌های موضوعی در علوم اسلامی، به نقد و بررسی این شیوه پرداخت؛ محاسن و معایب آن را بازشناسی کرد، محاسن را گسترش داد و آنها را تقویت نمود. برای معایبش، چاره‌اندیشی کرد و قدری از عیوب و کاستی‌های آن را حلّ نمود و برای پاره‌ای از آنها، راه حلّی نیافت؛ زیرا قابل حلّ نبودند. ازاین‌رو، به فکر شیوه نوینی به نام «درختواره» افتاد. برای این شیوه نیز آیین‌نامه مشخّصی تدوین کرد. نخست، درختواره را در علم فقه پیاده‌سازی نمود. از درختواره فقه، الگوبرداری شد و به سایر علوم مانند درختواره کلام نیز پرداخته شد. با تولید این دو درختواره و تحلیل و بررسی آنها، تجربه خوبی در زمینه درختواره پیدا شد. این چنین بود که به سراغ درختواره علوم قرآن رفتیم و توانستیم برای 22 مبحث از مباحث مهم علوم قرآن، درختواره ایجاد کنیم؛ یعنی هر یک از مباحث، به منزله یک علم مستقل بوده که برای آن، یک درختواره تأسیس شده است. تلاش کردیم ساختار درختواره‌ها یکسان یا هماهنگ باشد تا کاربران حیران و سردرگم نشوند. در آینده، باید این درختواره از نظر مباحث و از جهت اتّصال به متون تفاسیر مهم، ارتقاء یابد.
ج. دانشنامه
برنامه‌های دانشنامه‌ای، یکی دیگر از شیوه‌های پژوهش‌های فنّاورانه محسوب می‌شود. در این روش، کتاب یا کتب مهمّی در یک علم، کارشناسی و انتخاب می‌شود. سپس، دانش‌ها و اطّلاعات مهم و اصلی متن یا متون شناسایی شده و دسته‌بندی و طبقه‌بندی موضوعی و علمی می‌گردد. دانشنامه‌ها از نظر ساختاریی و محتوایی، مصادیق بسیاری دارند که پرداختن به آن در این مجال، مناسب نیست. نورالسیره و درایة‌النور، جزء دانشنامه‌های مطرح به شمار می‌آیند. پس از تدوین این دو دانشنامه، گروه قرآن دانشنامه نورالأنوار2 را در دستور کار قرار داد. این دانشنامه، نقطه عطفی در محصولات مرکز به وجود آورد؛ تا آنجا که در نمایشگاه قرآن سال 1378، عنوان «خادم القرآن» را کسب کرد و در جشنواره بین‌المللی خوارزمی نیز رتبه آورد. سپس، آن را ارتقاء دادیم و نورالأنوار3 شکل گرفت. متأسفانه، با تولید مستقل آن موافقت نشد و با جامع تفاسیر نور ادغام گردید و همین امر، باعث شد این دانشنامه مغفول بماند و طیفی از کاربران و حتّی اساتید، از بخش دانشنامه جامع تفاسیر استفاده بهینه نکنند. نورالأنوار2و3، در زمان خودش بسیار درخشید و افتخارات و امتیازات بسیاری برای مرکز به ارمغان آورد. اکنون پس از گذشت سی سال از تلاش علمی و فناورانه، توقع است که نورالأنوار4 شکل بگیرد. گروه قرآن امید دارد که پژوهشی گسترده در حوزه احادیث تفسیری که موضوع نورالأنوار را تشکیل می‌دهد، به سامان رساند. اساس پژوهش در نورالأنوار2و3، تفاسیر روایی شیعی بود؛ یعنی پژوهش آن به روش کتاب‌محور بود. به همین جهت، به‌ناچار احادیث تکراری در آن موج می‌زند. اینک لازم است در نورالأنوار4 پژوهش را بر مبنای تأسیس بانک احادیث تفسیری غیرتکراری بنا نهاد تا از دوباره‌کاری و تکرار احادیث جلوگیری شود. زمان تأسیس این بانک فرارسیده است. با اعمال فرمت آیات و استفاده از موتور مشابه‌یاب، استخراج احادیث تفسیری غیرتکراری امکان‌پذیر می‌شود. این احادیث، مبنای نورالأنوار4 خواهد شد. نورالأنوار4 همه احادیث تفسیری را مورد تحقیق قرار می‌دهد؛ به‌طوری‌که کلیه اطلاعات علوم قرآنی و تفسیری مندرج در آنها را استخراج کرده و دسته‌بندی علمی می‌کند؛ به عنوان نمونه، برای دسته‌بندی نورالأنوار4 می‌توان به سرفصل‌های زیر اشاره کرد:
1. فضایل؛ 2. اسباب نزول؛ 3. محکم و متشابه؛ 4. ناسخ و منسوخ؛ 5. عام و خاص؛ 6. مطلق و مقید؛ 7. مفهوم و منطوق؛ 8. مجمل و مبین؛ 9. تأویل؛ 10. تفسیر قرآن به قرآن؛ 11. موضوعی؛ 12. مرتبط 13. تفسیری 14. رفع اختلاف آیات؛ 15. نام معصومی که راوی است؛ 16. نام معصومی که راوی‌عنه است؛ 16. سند؛ و... .
قرآن و عهدین(1)
اوّلین جرقه و انگیزه این طرح، از سخن استادم، مفسر عالی‌قدر، علامه جوادی آملی بود که فرمود:
«قرآن، تورات و انجیل موجود در عصر رسالت را تا اندازه‌ای تصدیق می‌کند؛ نه همه آن را؛ زیرا آیاتی از قرآن از وجود تحریف و سقط در این دو کتاب خبر می‌دهد.(2) قرآن کریم، از سویی مصدِّق تورات و انجیل است: «مُصَدِّقاً لِما بَینَ یدَیه»(3)، و از سوی دیگر، از تحریف تورات، نوشته شدن مطالبی به دست یهودیان و اِسناد آن به خدا و نیز پنهان داشتن معارفی از تورات و انجیل به دست اهل کتاب سخن میراند: «وجَعَلنا قُلوبَهُم قَاسِیةً یحَرِّفونَ الکلِمَ عَن مَواضِعِه»(4)؛ «فَوَیلٌ لِلَّذینَ یکتُبونَ الکتَابَ بِأیدیهِم ثُمَّ یقولونَ هذا مِن عِندِ الله»(5)؛ «یا أهْلَ الکتَابَ قَد جاءَکم رَسولُنا یبَینُ لَکم کثیراً مِمّا کنتُم تُخفونَ مِنَ الکتَاب»(6). بنابراین، برای تشخیص حقّانیت مطالب تورات و انجیل، باید همانند روایات عترت طاهرین(علیهم‌السلام) آنها را بر قرآن عرضه کرد و در صورت عدم مخالفت با قرآن، دارای حجّیت و اعتبار دانست.(7)
از مطالب بالا روشن می‌شود که قرآن، هم سندِ احیاء عهدین است؛ چون با نقل قول از آنها تا ابد این کتب را ماندگار کرده و هم به نقد و بررسی آنها پرداخت و تحریفشان را اثبات کرد. ازاین‌رو، بر ماست که کلیت این ادعاء حقیقی قرآن را تبیین و تحقیق کنیم. این بود که فکر و اندیشه «قرآن و عهدین» به وجود آمد. در این راستا، شروع به مطالعه و تحقیق میدانی کردم. منابع متعدّدی در این موضوع یافتم. در این میان، یکی از مهم‌ترین منابعی که نظرم را جلب کرد، کتاب «قرآن و کتاب مقدس؛ درون‌مایه‌های مشترک» نگاشته دکتر مانیز ماسون، ترجمه فاطمه سادات تهامی بود.
«خانم ماسون به مدت 60 سال و تا پایان عمر، تمام وقت خود را بر سر مطالعه زبان و ادبیات عرب و پژوهش و تحقیق در باب قرآن و نیز جست‌وجوی موارد اشتراک و افتراق آن با کتاب مقدس و دیگر متون یهودی و مسیحی گذارد. وی به‌قدری در این باب مصمم و جدی بود که وصیت کرد بعد از فوت او، باغ و خانه مسکونی‌اش در مراکش به عنوان مرکزی برای تبادل و گفت‌وگوی بین ادیان و فرهنگ‌ها در اختیار دولت فرانسه قرار گیرد.»(8)
اگر به خواست خداوند طرح قرآن و عهدین با موفقیت به انجام رسد، گامی بلند در زمینه گفت‌وگوی فرهنگ دینی در میان پیروان و دانشمندان ادیان ابراهیمی برداشته خواهد شد. این برنامه، جزو تحقیقات جهانی به شمار می‌آید که عهده‌دار تقریب بین دین اسلام، مسیحیت و یهودیت خواهد بود. با این برنامه، تفرقه شدید و اختلافات درازدامن میان ادیان، به گفت‌وگو و پژوهش در حقایق الهی موجود در کتب مقدس تبدیل می‌شود.
در این طرح، برجسته‌سازی مشترکات و متناقضات در موضوعات مهم و اساسی قرآن و عهدین با استفاده از هوش مصنوعی و پژوهش نوآورانه در عرصه فنّاوری اطلاعات، آماده می‌شود که می‌توان آن را در دو مرحله ارائه کرد: نخست، مشترکات ارائه شود. این امر، باعث جذب مخاطبان خواهد بود؛ به‌ویژه کاربران غیرمسلمان. سپس، به تبیین متناقضات پرداخت؛ تا رسالت قرآن در ادعاء تحریف عهدین از این راه اثبات شود. کلیه موضوعات قرآن در طرح فرهنگ موضوعی قرآن که در پایگاه جامع قرآن عرضه شده، در اختیار ماست. لازم است با استفاده از برنامه‌های نرم‌افزاری بتوانیم موضوعات مهم و کلیدی عهدین را هم به دست آوریم؛ تا پایه و بنیان دیتای پژوهشی این طرح آماده شود و به مقایسه متناسب پرداخته شود. در خصوص عهدین، چند نرم‌افزار شناسایی شده که متأسفانه فهرست موضوعی ندارند و با توجه به حجم بالای عهدین (بیش از 12000 آیه تورات و انجیل دارند)، ایجاد فهرست موضوعی برای آنها قدری دشوار است. البته برای عهدین، در آثار مکتوب فهرست موضوعی وجود دارد که نیازمند تولید دیتاست.
عناوین اصلی را به روش‌های گوناگون می‌توان دسته‌بندی کرد؛ برای نمونه، برخی از عناوین بدین شرح است:
- ذات حق تعالی و اسماء و صفات او، با نمایه‌ها و موضوعات؛
- عصمت انبیاء، با نمایه‌ها و موضوعات؛
- عبادت، با نمایه‌ها و موضوعات؛
- شفاعت، با نمایه‌ها و موضوعات؛
- قیامت، با نمایه‌ها و موضوعات؛
- معجزات، با نمایه‌ها و موضوعات.
آراء مفسران
نگارش تفسیر، از صدر اسلام اهمّیّت ویژه‌ای داشته است. پیامبر اکرم(ص)، به عنوان اوّلین مفسر، و امامان شیعه در مرحله بعد از ایشان، به عنوان پیشگامان دانش تفسیر به شمار می‌آیند. سپس، صحابه و تابعان نیز هر یک به فراخور استعداد و تلاش خود، به تفسیر قرآن یا پاره‌ای از آن همّت گماشتند. این مجموعه‌ها را احادیث تفسیری نبوی، ولوی، صحابی و تابعی گویند. در مراحل بعد از اینها، مفسران در اعصار و امصار به گسترش تفسیر پرداختند. حاصل این تلاش‌ها، آثار گران‌قدر تفسیری است که حجم بسیار بالایی را در میان تراث اسلامیِ به‌یادگارمانده به خود اختصاص داده است.
مرحوم عالم جلیل‌القدر، محمدتقی مجلسی، مشهور به مجلسی اوّل، پدر علّامه مجلسی دوم در کتاب «لوامع صاحبقرانی» که شرح فارسی «من لایحضره الفقیه» صدوق است، می‌گوید:
«و با آنکه زیاده از صد هزار تفسیر نوشتهاند و هر کدام به قدر قابلیت خود از آن حقایق یافته اند، صد هزار یک آن را نیافته اند و آنچه بر این حقیر واقع شد، این بود که در اوایل طلب علوم، مشغول کتب تفسیر بودم و مجمع البیان و کشاف و تفسیر قاضى با بسیارى از تفاسیر در نظر بود و مطالعه می کردم با ریاضات شاقه، و می خواستم که از حقایق قرآنى بهره بیابم. در آن اثناى شبى، سنه دست داد [و] حضرت سید المرسلین را در واقعه دیدم که نشسته است تنها و بنده در خدمت اویم. به خاطر رسید که خوب تفکّر نما در کمالات آن حضرت؛ هر چند ملاحظه بیشتر می‌نمودم، انوار آن حضرت در ترقى بود به مرتبه‌ای که عالم را فرو گرفت و من از دهشت آن واقعه، بیدار شدم. به خاطر رسید که چون در اخبار وارد شده است که «کانَ خُلقُهُ القُرآن»، باید تفکّر در معانى قرآن کنم. شروع نمودم در تدبر آیه که به آن رسیده بودم. شروع شد در کشف حقایق آن آیه و هر چند تفکّر می‌نمودم، بیشتر ظاهر می شد؛ تا آنکه علوم لاتحصى و لاتعد به یکبار ریخت که اگر مدّت عمر شرح شمه از آن کنم، نتوانم و همچنین هر آیه را که ملاحظه می نمودم، فایض می‌شد علوم بسیار.»(9)
تصریح به صد هزار جلد تفسیر تا قرن دهم که زمان حیات مجلسی اوّل است، آمار بسیار بالایی است. اگر بخواهیم پنج قرن بعد از آن را هم به آن اضافه کنیم، شاید آمار به صدوپنجاه هزار جلد برسد. به‌هرحال، منظور از نقل این مطلب، اشاره به حجم بالای تفاسیر قرآن است. اینک در جامع تفاسیر، حدود سه هزار جلد تفسیر ارائه شده است و شاید در آینده به دو برابر آن برسیم. در نتیجه، آمار پاسخ‌های ارائه‌شده در برنامه‌ها افزایش چشمگیر دارد. برای مدیریت علمی این پاسخ‌ها، باید برنامه‌ریزی کرد. تولید فرهنگ موضوعی، درختواره، دانشنامه، دامنه محتوایی در جست‌وجو و مانند آن، از راهکارهای کم‌کردن پاسخ‌های غیرمفید است.
ازاین‌رو، طرح آرای مفسران مطرح می‌شود. در این طرح، با استفاده از موتور مشابه‌یاب، متون تفاسیر بر اساس معیارهای زمانی و قدمتِ تألیف شناسایی می‌شود. در این صورت، متون تکراری و اقتباسی شناسایی می‌گردد و بخش قابل توجهی از متون تکراری و مشابه، از گردونه خارج خواهد شد. بهترین شاهد این مطلب، تفاسیر روایی است. حدیث تفسیری که در «اصول کافی» آمده، در تفسیر قمی، نورالثقلین، البرهان، صافی، کنز الدقائق، مجمع البیان، نمونه و یا المیزان هم آمده است. لازم است که متن حدیث، از مصدر اصلی ذکر شود و سایر منابعی که از آن منبع نقل می‌کنند، با ذکر نشانی بیایند. این کار، باعث می‌شود پاسخ‌ها کم گردد و در وقت کاربران، بسیار صرفه‌جویی شود. حال، اگر درصد مشابه‌یاب را تغییر دهیم و از صد در صد به کمتر تقلیل دهیم، کاهش پاسخ‌ها هم چشمگیر خواهد شد. مکمّل آن، این است که برای آرای غیرتکراری مفسران نمایه بزنیم. با این کار، علاوه بر کاهش پاسخ‌های غیرمفید، در مرحله اوّلیه حتّی نیازی به آن متن اصلی از مصدر نیست.
سخن پایانی
سپاس بی‌قیاس، خدای را سزاست که گروه قرآن برنامه‌های متنوعی در قرآن‌پژوهی در عرصه فنّاوری اطّلاعات ارائه داده و کارنامه درخشانی از خود به یادگار گذاشته و افتخارات منحصربه‌فرد و امتیازات بی‌شماری را نصیب مرکز نور کرده است. مدیریت گروه، در طول نزدیک به سی سال فعّالیّت و تحقیق، توفیق ارائه چندین طرح ویژه را کسب کرده است که در این نوشتار، مروری کوتاه بر آنها شد. لازم است که ریاست محترم مرکز و معاونت محترم پژوهش، زمینه شروع و تکمیل این طرح‌ها را فراهم سازند تا به خواست خدای منان، بتوانیم وظیفه خویش را در برابر ساحت مقدس قرآن کریم و جامعه قرآنی جهان اسلام، به‌شایستگی اداء نماییم.
پی‌نوشت‌ها:
منابع: