ره آورد نور

 با توجه به اهمیت و جایگاه طب، خاصه در منظر اسلام و حضرات معصومین(ع)، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر آن شد جهت ارائه منابع معتبر طبی، نرم‌افزار «کتابخانه جامع طب (سنتی و اسلامی)» را تولید کرده و در دسترس محققان و علاقه‌مندان قرار دهد. این برنامه، مشتمل بر منابع و مصادر معتبر و مرجع پزشکی است که توسط طبیبان بزرگ اسلامی و ایرانی نگارش یافته است. در همین راستا، مناسب دیدیم گفتگویی را با آقای علیرضا مسعودی، مدیر علمی این نرم‌افزار تحقیقاتی داشته باشیم تا خوانندگان و پژوهشگران محترم، بیشتر با ویژگی‌های علمی و فنی این کتابخانه طبی آشنا شوند.

• لطفاً در خصوص پیشینه و شکل‌گیری نرم‌افزار کتابخانه جامع طب توضیحاتی را بیان فرمایید.

◊ به نام خدا. با سلام خدمت شما و همه همکاران و خوانندگان خوب فصلنامه ره‌آورد نور. از اینکه این فرصت را در اختیار بنده قرار دادید، لازم است که در اول سخنانم تشکر کنم.

اما در خصوص پرسش شما باید بگویم که حدود سال 86، مقارن با تأسیس دانشکده‌‌های طب سنتی در کشور، از طرف شرکت داروسازی باریج اسانس، استاد گرانقدر جناب آقای اسماعیل ناظم، کلاس‌‌های آموزشی طب سنتی را برای پزشکانی که آماده می‌شدند تا در اولین آزمون ورودی دانشکده شرکت کنند، دایر کردند. در آن زمان، استاد ناظم که با برنامه‌‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی آشنا بودند، گفتند خوب است که در حوزه طب سنتی، نرم‌افزاری مستقل تولید شود که مطمیناً بسیار مفید خواهد بود.‍

بعد از بازگشت ما به قم، در مؤسسه طوبی طرحی را آماده کردیم و حدود 250 عنوان کتاب از منابع مرجع طب سنتی را فهرست نمودیم. بعد هزینه‌‌های احتمالی تایپ و تصحیح و فرمت را استخراج کردیم که در آن زمان، حدود 40 تا 50 میلیون تومان شد. سپس در جلسه‌ای به اتفاق استاد ناظم، خدمت آقای دکتر مینایی رسیدیم و طرح خود را ارائه کردیم. ایشان، طرح را خیلی خوب دانستند و نمونه‌ای را که قرار بود، شبیه آن در شورای عالی اطلاع‌رسانی انجام شود، به ما نشان دادند. بعد از مدتی، از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) جواب آمد که طرح شما در شورا تصویب شده است؛ اما چون هزینه آن از 10 میلیون تومان بیشتر است، شخص به‌تنهایی نمی‌تواند متولی آن باشد و حتماً باید یک مؤسسه نرم‌افزاری متکفل اجرای آن باشد.

بعد از مدتی، از طریق حاج آقای توحیدی در مرکز نور به ما پیغام رسید که طرحتان را به مرکز ارائه دهید تا آن را اجرا نماید. ما طرح را به مرکز نور دادیم. سپس به ما اطلاع دادند که طرح شما پذیرفته شده و بحمدالله با استقبال خیلی خوبی در هیأت رئیسه مرکز روبه‌رو شده است. آن زمان ما مشغول کار روی پروژه نرم‌افزار قاموس النور2 بودیم که در کنار آن، قرار شد برنامه طب را نیز کار کنیم. در مرحله اول، باید کار تهیه منابع را انجام می‌دادیم. این منابع، بسیار گسترده و در عین حال کمیاب بود. بدیهی است که این موضوع، روند کار را با کندی و مشکل مواجه می‌ساخت.

بنابراین، کتاب‌‌های شخصی را آوردیم و با موافقتی که با مدیر مؤسسه احیای طب طبیعی، حجت الاسلام‌هاتف قوچانی داشتیم، حدود 100 عنوان کتاب را نیز از ایشان به صورت امانی تحویل گرفتیم و به دوستانمان در مرکز دادیم تا همه را اسکن کنند و چاپ بگیرند. باید  این مطلب را هم اضافه کنم که همزمان با این کار، با جناب آقای دکتر محمدمهدی اصفهانی، مدیر پیشین مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی طب اسلامی و طب مکمل در تهران صحبت‌ کردیم و درباره طرح با ایشان مشورت کردیم.

البته مؤسسه مطالعات، کتب مرجع طب سنتی را جمع‌آوری می‌کند و فقط به تعداد محدود چاپ می‌کند و آنها را تنها در اختیار مراکز پزشکی مرتبط با طب سنتی قرار می‌دهد. با رایزنی‌هایی که انجام شد و با توصیه جناب دکتر محمدمهدی اصفهانی، آقای دکتر گوشه‌گیر مدیر این مؤسسه موافقت کردند تا کتاب‌ها را در اختیار ما نیز قرار بدهند که تا کنون 5 دوره از این کتاب‌ها که بالغ بر 500 عنوان کتاب می‌باشد، در اختیار ما است.

کار دیگری که انجام شد، این بود که از کتابخانه مجلس شورای اسلامی منابع تصویری و کتاب‌‌های خطی را نیز گرفتیم. از برخی نمایشگاه‌ها و مراکز نشر کتاب هم تعدادی کتاب خریداری کردیم. در ضمن، از برخی مراکز مثل مؤسسه احیای طب طبیعی و مؤسسه طوبای استاد ناظم نیز شماری کتاب به صورت فیلم تهیه نمودیم. از جهت اجرای کار، فعالیت‌‌های ما محدود بود؛ چون برنامه طب در اولویت‌‌های کاری مرکز قرار نداشت؛ تا اینکه در سال 89 حجت الاسلام حاج آقای رحیمی ثابت قبول زحمت کردند و اداره کار را بر عهده گرفتند. به همت ایشان، در ابتدا، نرم‌افزاری کتابخانه‌ای مشتمل بر 70 عنوان کتاب طبی آماده شد و بعد از آن نیز کتاب‌‌های بسیاری را برای تایپ و تصحیح و فرمت به بخش ورود اطلاعات ارسال نمودیم.

در کنار این فعالیت‌ها، طیّ دو نوبت برای خرید کتاب به نمایشگاه کتاب تهران رفته و کتاب‌‌هایی را که در اختیار نداشتیم، از آنجا تهیه کردیم. در این میان، سه تن از دوستان نیز برای ادامه کار به ما ملحق شدند؛ آقایان: سید محمد مجیدی نظامی، محمدحسین اسعدی و محمدحسین هوشیاری. بحمدالله در حال حاضر، حدود 930 عنوان کتاب و رساله در زمینه طب اسلامی و سنتی، با مساعدت دوستان آماده شده است.

• آیا طب سنتی و طب اسلامی با هم متفاوت‌اند؟ یا اینکه ماهیتاً یکی هستند؟

◊ طب سنتی، در واقع همان طب مزاجی است. مزاج، به عنوان شالوده تمام مباحث طبی مطرح است. اگر مقصود از طب اسلامی، طب در تمدن اسلامی باشد؛ یعنی اطبای دوره‌‌‌های مختلف اسلامی، این دقیقاً با طب سنتی یکی است. اما اگر مقصود از طب اسلامی، طب روایی یا روایات طبی باشد، در این صورت هم تفاوت اساسی وجود ندارد و اختلاف مبنایی در این بین دیده نمی‌شود؛ چون به‌یقین می‌دانیم که شأن نزول روایات طبی، مقارن با دوران حاکمیت طب مزاجی بوده است و اتفاقاً این مسأله در کلمات و تعابیر حضرات معصومین ـ علیهم السلام ـ وجود دارد . وقتی امام صادق(ع) می‌فرماید: «من گرمی را به سردی مداوا می‌کنم»، همان نظریه طب مزاجی است. و یا آنجا که حضرت پیامبر(ص) می‌فرماید: «گرم‌مزاج‌ها را به طولانی شدن حیات طبیعی بشارت دهید»، این تعبیر هم به طب مزاجی برمی‌گردد. در روایات اگر نگاه کنید، اصل پرهیز و تدبیر بدن به چشم می‌خورد. در تدابیر طب مزاجی نیز داریم که «قطع سبب» مطرح شده است. بنابراین، نقاطع اشتراک بین طب سنتی و طب روایی، فراوان است؛ تنها تفاوتی که بین این دو طب مشاهده می‌شود، در مصادیق درمان است؛ به این معنا که در طب روایی، به‌شدت درمان با محرمات به‌خصوص خمر، نهی شده است.

در اسلام و طب روایی، مسأله شفا مطرح است که مقوله‌ای فراتر از علاج است. طبیب طب سنتی می‌خواهد علاج کند؛ ولی شفا چیزی گسترده‌تر است و گستردگی آن، به این معنا است که علاوه بر بدن، روح هم در نظر است؛ چون در مسأله علاج، این بحث مطرح است که ممکن است درمان صورت بگیرد؛ ولی در این میان، دارویی مصرف شود که به روان انسان یا به سایر اعضای بدن آسیب برساند. البته اختلافات مصداقی کوچکی نیز هست، مانند برخی مفردات؛ مثلاً در روایات است که گل بنفشه در تابستان سرد، و در زمستان گرم است؛ ولی در طب سنتی می‌گویند که گل بنفشه، سرد است. از این رو، اختلاف در مصادیق و جزئیات وجود دارد و از نظر مبنایی، اختلافی میان طب اسلامی و سنتی نیست.

مطلب دیگر اینکه وقتی می‌گوییم طب اسلامی، می‌توانیم بحث را گسترده‌تر کنیم و بگوییم طب الهی. اگر از این دیدگاه هم نگاه کنیم، در منابع تاریخی و طبقات الاطباء و تذکره‌ها گفته شده است که طب سنتی، طب ریشه‌داری است و از سرچشمه وحیانی برخوردار است. طبیبان اولیه، از حکمای الهی و اولیای دین بودند. مشهور است که اولین کسی که طب و دستورات طبی را بین مردم رایج کرد، هِرمِس بود. در منابع اسلامی، هرمس را به حضرت ادریس نبی(ع) تطبیق داده‌اند و گفته‌اند که طب، جزء علوم هِرمِسی است. در تذکره داود انطاکی آمده است که طب، از خاندانی به نام «آل اسقلیبیوس» که از موحدان و اولیای الهی بودند، ریشه گرفت. وی می‌گوید: بقراط به دلیل اینکه این علم از بین نرود، آن را از خاندان اسقلیبیوس خارج نمود و در اختیار دیگران قرار داد. در روایات هم داریم که حضرت سلیمان(ع) با گیاهان صحبت می‌کرد و خواص آنها را می‌گفت. بنابراین، از این منظر هم اگر نگاه کنیم، طب سنتی، منشأ وحیانی دارد.

بنابراین، در این نرم‌افزار، طب سنتی ـ اسلامی یا طب سنتی و اسلامی متصور است. اگر مراد طب در تمدن اسلامی باشد، همان طب مزاجی مراد بوده است و در این صورت، هیچ تباینی بین طب سنتی و طب اسلامی وجود ندارد؛ اما اگر روایات وارده یا طب روایی منظور باشد که در نرم‌افزار مقصود ما هم همین بوده است، چون در این نرم‌افزار تعداد زیادی از کتاب‌‌های روایی آورده شده است، در این صورت، طب سنتی و روایی یک قید احترازی است؛ با این خصوصیت که تباین مبنایی میان آنها نیست و تنها اختلاف جزئی و مصداقی دیده می‌شود. اینکه گفته می‌شود که اگر ائمه الآن بودند، بر اساس طب مدرن عمل می‌کردند، پاسخ ما این است که طب مزاجی، طب طبیعی است؛ یعنی دایره درمانی آن، بر ادویه طبیعی، مفردات دارویی و غذا استوار است و این، چیزی نیست که مربوط به زمان خاصی باشد. اگرچه فناوری پیشرفت قابل توجهی نموده و از ابزارهای نوین پزشکی استفاده می‌شود، ولی در کنار آن همچنان از داروهای طبیعی بهره برده می‌شود؛ البته رویکرد جهانی به طب طبیعی، بر اساس مبانی کشور‌های اروپایی، آمریکایی و شرقی، ظهور و بروز دارد. به طور کلی، هر کدام از طب مدرن و طب سنتی جایگاه خودشان را دارند و در واقع، مکمل یکدیگرند.

• آیا طب روایی تأثیری در رشد و کمال طب سنتی داشته است یا خیر؟

◊ غیر از مسأله طب، تأکیداتی که در مورد علوم در اسلام شده است، از یک منظر، یقیناً در تعالی بخشیدن به علوم تأثیر شایانی داشته است؛ مثلاً در قرآن کریم می‌خوانیم: «سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی أنفسهم حتی یتبین لهم أنه الحق.» همین یک آیه، کافی است که مسلمانان در طول تاریخ به دانش ترغیب شوند و علم را به فرموده روایات، حتی اگر در چین هم باشد، بجویند. البته در طب، این مسأله شدیدتر است. انجام تکالیف شرعی، وابسته به تندرستی است و پیامبر(ص) و ائمه(ع) تأکید بسیاری در خصوص طب دارند؛ حتی روایات طبی، از برخی مباحث فقهی بیشتر است. از گذشته نیز مجموعه‌هایی از روایات طبی جمع‌آوری شده مانند: طب النبی و طب الائمه که در نرم‌افزار مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

• در انتخاب منابع طبی، آیا معیار خاصی در نظر داشتید؟

◊ برای تهیه منابع، طب سنتی اسلامی ملاک ما بوده است؛ یعنی همان طب مزاجی. به این جهت، همه کتاب‌هایی را که در تبیین این مکتب طبی نقش داشته است، سعی کرده‌ایم که بیاوریم و نیز کتاب‌هایی را که در مکاتب طب طبیعی غربی مورد استفاده بوده است؛ چون می‌دیدیم تا حدودی طب طبیعی، مشترکاتی با طب مزاجی داشته است؛ از نظر استفاده از فرآورده‌های طبیعی.

بنابراین، به عنوان مثال، از کتاب مرجع گیاهان و مکمل‌هایی که به زبان انگلیسی هست، استفاده کرده‌ایم. در زمینه طب مزاجی نیز از منابع پیش از اسلام بهره برده‌ایم، مانند جوامع اسکندرانیین از جالینوس. کتاب حشایش دیسقوریدوس را نیز داریم که همگی، یا مستقیماً به طب مزاجی ارتباط دارند و یا به نوعی با آن مربوط هستند. کتاب‌های دیگری هم داریم به عنوان کتاب‌های دوره انتقالی، یعنی برزخ طبی. اینها کتبی هستند که دانش‌آموختگان دار الفنون در زمانی که طب مدرن وارد ایران شده بود، آنها را تألیف کردند. این کتاب‌ها، تلفیقی است؛ یعنی مقداری طب سنتی دارد و مقداری هم از طب مدرن در آن وجود دارد، مثل: پزشکی‌نامه ناظم الاطباء، کتاب‌های پولاک و یا مفتاح الادویه ناصری که در شمار کتاب‌های دوره انتقالی هستند.

از دانشمندان معاصر، کتاب‌هایی را در برنامه آورد‌ه‌ایم که درک درستی از طب سنتی و مزاجی داشته‌اند. برخی از این افراد، از مفاخر طب سنتی معاصر محسوب می‌شوند، مانند: مرحوم عبد الله خان احمدیه، دکتر مصطفوی، حکیم احمدعلی خسروی، دکتر صفدر صانعی، دکتر مهدی محقق، دکتر محمدمهدی اصفهانی و استاد ناظم. در مجموع، در حال حاضر بیش از 930 عنوان کتاب و رساله طبی داریم که افزون بر 1243 جلد کتاب و رساله است. توضیح اینکه: 576 عنوان از این کتب، تایپ شده است و 354 عنوان دیگر، کتاب‌های خطی و سنگی است که تصویر آن را در برنامه آورده‌ایم. از مجموع کتاب‌های تایپی، 41 عنوان کتاب سنگی است، مثل: خلاصه التجارب، بهاء الدوله رازی، قرابادین کبیر، قرابادین اعظم، اکسیر اعظم.

از مجموع 354 عنوان منبع تصویری، می‌توان به: کتاب‌های سنگی همچون: قانون ابن سینا، نسخه‌‌های متعدد چاپ روم و قرن دهم، بولاق مصر، سنگی چاپ تهران شروح قانون، شرح کامل ابن نفیس قرشی، تحفه سعدیه قطب الدین شیرازی، جوامع اسکندرانیین، قانون به زبان اردو، قانون به زبان انگلیسی کتاب دوم و پنجم از دانشگاه همدرد هند، کتاب اول از نسخه لندن.

تعدادی کتاب نیز به زبان اردو است که تصاویر آنها را نیز آورده‌ایم. کتابهای انگلیسی مثل: فارماکوگرافیا ایندیکا، منتخب غافقی ترجمه مایرهوف، کتاب‌های شلیمر، اپیدمیای بقراط به زبان یونانی و ترجمه انگلیسی.

در میان کتاب‌های تصویری، دو کتاب را در عین حال که تایپ کرده‌ایم، اسکن آن را نیز گذاشته‌ایم؛ چون تایپ و تصحیح آن فوق العاده مشکل بوده است. میان متن تایپ شده و تصویر این کتب، پیوند ایجاد شده و شما می‌توانید از تایپ به تصویر منتقل شوید. این دو کتاب عبارت‌اند از: اکسیر اعظم و خلاصه التجارب.

• کتاب‌ها و رساله‌هایی که در نرم‌افزار آمده، چه دانشمندانی را پوشش داده است؟

◊ در کتابخانه جامع طب، از طبیبان و دانشمندان بزرگی استفاده کردیم. کمتر طبیب نام‌آشنایی وجود دارد که کتاب و رساله‌ای از ایشان در برنامه نداشته باشیم. از پیش از اسلام، کتاب: فی النفس ارسطو، طبایع حیوان ارسطو، کتب بقراط، جالینوس طبیب، دیسقوریدوس (پدر گیاه‌شناسی)، در دوران اسلامی هم می‌توان به این دانشمندان اشاره کرد: علی بن سهل طبری (متوفای 260)، ثابت بن قره (متوفای 288)، احمد بن داود (متوفای 282)، ابن ماسویه (متوفای 243)، شابوربن سهل (متوفای 255)، زکریای رازی (متوفای 313)، اسحاق بن سلیمان (متوفای 320)، احمد بن سهل (متوفای 322)، احمد بن محمد بلدی (متوفای 380)، علی بن عباس اهوازی (متوفای 384)، ابن سینا (متوفای 428)، ابوریحان بیرونی (متوفای 440)، ابوسهل مسیحی (متوفای 452)، ربیع بن احمد اخوینی (متوفای قرن 4)، علی بن رضوان (متوفای 453) و سید اسماعیل جرجانی (متوفای 531).

از اطباء اندولسی هم، ابن رشد (قرن ششم)، ابن زُهر، ابو القاسم زهراوی (قرن پنجم)، خواجه نصیر الدین طوسی (متوفای 672)، ابن قف (متوفای 685)، ابن نفیس قرشی (متوفای 687)، قطب الدین شیرازی (متوفای 710)، حکیم شمس‌الدین محمد آملی (قرن 8)، عماد الدین محمد شیرازی (قرن 10)، یوسف هروی (قرن 10)، یوسفی هروی فرزند (قرن 10)، ابو نصر هروی (قرن 10)، داود انطاکی (قرن 11)، حکیم مؤمن تنکابنی (قرن 11)، عقیلی خراسانی (قرن 12)، حکیم میر محمداکبر ارزانی (قرن 12)، محمد کریم خان کرمانی (قرن 13)، حکیم نایینی اصفهانی (قرن 14)، دکتر احمدیه، دکتر مصطفوی و دکتر ابوالقاسم سلطانی (قرن 15).

• مخاطبان نرم‌افزار کتابخانه طب سنتی و اسلامی چه کسانی هستند؟

◊ این کتابخانه، نرم‌افزاری تحقیقاتی و علمی است و مخاطبان هدف آن، پزشکان طب سنتی و پژوهشگران طب سنتی هستند. هدف اولیه از تولید این نرم‌افزار، این بوده است که پژوهندگان طب سنتی به جای اینکه وقت خود را صرف پیدا کردن منابع و جستجوی منابع طبی کنند، از این نرم‌افزار استفاده نمایند. استفاده صحیح از این نرم‌افزار، منوط به آشنایی کاربر با مبانی طب سنتی است. به هر حال، کتابخانه جامع طب سنتی، مخاطبان خود را با مبانی نظری طب سنتی و مکانیزم‌‌های گوناگون درمانی آن آشنا می‌کند. این کتابخانه به کسانی که تصور می‌کنند طب سنتی فقط در چند قلم دارو خلاصه می‌شود، کمک می‌کند تا به طور عمیق با این شاخه از طب آشنا شوند. این نرم‌افزار، پشتوانه خوبی برای دانشکده‌‌های طب سنتی است و دست‌مایه مفیدی برای تحقیقات علمی و تهیه پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های طبی می‌‌باشد.

• دامنه تحقیقاتی که در این برنامه وجود دارد، تا چه حد است؟

◊ در این نرم‌افزار، دامنه‌های موضوعی متنوعی ارائه شده است و منابع موجود، به صورت موضوعی دسته‌بندی شده‌اند. این موضوعات شامل این موارد است:

یکی، مبانی طب است. حدود 300 کتاب در این کتابخانه ارائه نموده‌ایم که از مباحث زیربنایی علم طب بحث نموده‌اند. موضوع دوم، دسته‌بندی کتاب‌ها بر اساس بیماری‌ها است که حدود 200 عنوان در این خصوص آمده است و شامل بیماری‌های جزئی و کلی است. بیماری‌های کلی، یعنی بیماری‌هایی که تمام اعضای بدن با بیماری درگیر می‌شوند و منظور از بیماری جزئی، مرضی است که یک عضو بدن با بیماری درگیر می‌شود؛ مانند کتاب سوم ابن سینا که بیماری‌های جزئی، و کتاب چهارم ایشان که بیماری‌های کلی را پوشش می‌دهد. موضوع سوم، مفردات دارویی است؛ اعم از: گیاهی، حیوانی و معدنی که حدود 100 عنوان در این باره عرضه نموده‌ایم. موضوع بعدی، قرابادین می‌باشد که به بررسی دارو‌های ترکیبی و چگونگی ساخت آن می‌پردازد. این موضوع، معادل تعبیر فارماکولوژی امروزی است که حدود 100 عنوان کتاب در این موضوع گنجانده شده است؛ مثلاً در برنامه از قرابادین‌های بزرگی چون قرابادین کبیر عقیلی خراسانی استفاده شده است.

سایر موضوعات عبارت‌اند از: غذاشناسی 20 عنوان، تاریخ پزشکی 40 عنوان، چشم‌پزشکی 10 عنوان، اخلاق پزشکی 5 عنوان و احکام پزشکی 8 عنوان. البته هدف از آوردن کتب اخلاق پزشکی و احکام پزشکی در برنامه این است که طبیب با فقه و طب آشنا شود؛ خصوصاً در احکام پزشکی، با احکام شرعی طبی آشنا شوند. اینکه فرموده‌اند: «الفقه ثم المتجر؛ اول فقه، سپس تجارت»، در خصوص فقه و طب نیز باید گفت که قضیه به همین منوال است؛ یعنی: «الفقه ثم الطب» یا «الفقه و التهذیب ثم الطب.» طبیب باید با فقه آشنا باشد. اطبای قدیم به این گونه بوده‌اند که در درجه اول، حکیم بوده‌اند و بعد طبیب بودند. اینکه امام معصوم(ع) فرموده: «طبیب مداوا نکند، مگر اینکه داء را بشناسد»، یعنی مسأله ضمان در طب را به‌خوبی بلد باشد. همچنین امام زین العابدین(ع) فرموده: کسی که بیماری برایش معلوم نباشد، دارویی که به او داده می‌شود، باعث ضرر و زیان و ضمان شخص است. و یا فرموده: اگر کسی بدون اینکه طب بداند، طبابت کند، ضامن است. این مسأله ضمان که جزء احکام شرعی طبی است و بسیار مهم است. البته این مسأله، مخصوص اطبای رسمی نیست؛ بلکه مربوط به هر کسی است که بدون تخصص و تبحر کار طبابت را انجام می‌دهد؛ مثلا برخی ممکن است در تجویز یک داروی گیاهی بگویند که داروی گیاهی ضرری ندارد. اتفاقاً بحث ضمان توسط امام(ع) در زمانی که دارو‌های گیاهی تجویز می‌شده، مطرح بوده است. همچنین مسأله ضمان، در طبابت اعمال یدوی نیز مطرح بوده است.

کتاب اخلاق پزشکی هم که در این نرم‌افزار آمده است، نشان می‌دهد که طبیب باید ویژگی‌‌های اخلاقی خاصی داشته باشد؛ از جمله اینکه اهل ورع و تقوا باشد، چشم‌پاک باشد، رفتارش با بیمار از نظر اخلاقی مطلوب و انسانی باشد و طبابت را دستمایه تجارت و سودآوری خویش نکند.

مطلب دیگر در این باره اینکه مباحث کتاب‌ها، فرمت‌گذاری شده که شامل پنج نوع فرمت است، فرمت: مبانی، بیماری‌ها، مفردات دارویی، دارو‌های ترکیبی و صنعت و اصطلاحات. البته این فرمت‌ها انجام شده؛ ولی در نسخه‌ای که منتشر شده، پیاده نشده است که امیدواریم در نسخه دانشنامه طب ارائه گردد.

• کتاب‌های موجود در این برنامه، مشتمل بر چه زبان‌هایی است؟

◊ از مجموع 935 عنوان کتاب، 578 عنوان از آن به زبان عربی، 295 عنوان فارسی، 16 عنوان انگلیسی (تصویری)، 15 عنوان اردو، 14 عنوان انگلیسی ـ عربی، 2 عنوان انگلیسی ـ فارسی، یک عنوان انگلیسی ـ یونانی، یک عنوان انگلیسی ـ فارسی ـ عربی، یک عنوان انگلیسی ـ اردو ـ فارسی، و 7 عنوان عربی ـ فارسی می‌باشد.

• در زمینه لغت و اصطلاحات، چه کتاب‌هایی در این نرم‌افزار آمده است؟

◊ 35 عنوان کتاب که به نوعی در زمینه لغات و اصطلاحات طبی است، در برنامه آمده است. قدیمی‌ترین این کتب، کتاب «التنویر» است که متعلق به قرن چهارم است. کتاب «بحر الجواهر» متعلق به قرن دهم، «قاموس الاطباء» متعلق به قرن یازدهم به زبان عربی، «قوصونی مصری» نیز کتاب دیگری است در این زمینه. همچنین می‌توان به: ترجمه انگلیسی کتاب قانون به صورت تصویری و نیز «قاموس القانون» تألیف حکیم عبدالحمید از دانشگاه همدرد هند که اصطلاحات قانون ابن سینا را به انگلیسی معادل سازی کرده، اشاره کرد.

در زمینه لغات نیز می‌توان این منابع را نام برد: 6 عنوان کتاب لغت عربی، مانند تاج العروس و 5 لغت‌نامه فارسی که عبارت‌اند از: دوره 5 جلدی فرهنگ نفیسی، انجمن‌آرای ناصری، برهان قاطع، مجمع الفرس و صحاح الفرس. چند کتاب هم در خصوص لغات ادویه به زبان اردو داریم، مثل کتاب «لغات الادویه کبیر» و «لغات فیروزی». یک کتاب نیز در خصوص واژگان طبی یونانی به زبان فارسی در برنامه ارائه شده که «فرهنگ لغات یونانی» نام دارد.

• کتابخانه جامع طب از نظر پژوهشی چه ویژگی‌هایی را دارد؟

◊ مهم‌ترین ویژگی این نرم‌افزار، جامعیت آن در حوزه طب اسلامی و سنتی است؛ یعنی در منابع و مآخذ طب سنتی، به نوعی از دانشمندان و اطبای عصر‌های مختلف استفاده کرده‌ایم. در این برنامه، از طبیبان شرق اسلامی (هند) تا غرب اسلامی (اندولس) و نیز از مرکز تمدن اسلامی (ایران) کتاب وجود دارد. همچنین عمده کتاب‌ها و مخصوصاً کتاب‌های مرجع، در این کتابخانه قابل دسترسی است. ویژگی دیگر، جستجوی بسیار قوی آن است. البته این ویژگی، در تمام نرم‌افزار‌های مرکز نور وجود دارد. نکته دیگر، اینکه در جستجوها، می‌توان از طریق ریشه مبادرت به جستجو نمود که خیلی کارگشا است؛ مثلاً در بحث «حجامت»، می‌توانید ریشه «حجم» را بیاورید. جستجوی ترکیبی، کلمه به کلمه، ریشه به ریشه هم ویژگی دیگر این برنامه است. بخش فرهنگ‌نامه نیز از ویژگی‌‌های بارز این نرم‌افزار است و در آن، بعضی کتاب‌‌های اصطلاحات و لغت‌ها مشتمل بر چندین هزار اصطلاح طبی به زبان‌های فارسی و عربی، در دسترس محقق قرار گرفته است.

• نسخه بعدی کتابخانه طب از چه ویژگی‌های برخوردار است؟

◊ نسخه آتی این کتابخانه، از ویژگی‌‌های ارزنده‌ای برخوردار خواهد بود که به برخی از آنها اشاره می‌کنم:

افزودن کتاب‌هایی که به دلایلی از درج در نسخه اول بازماندند؛ مانند: کتاب قانون (نسخه تهران) که در مرحله تصحیح قرار دارد؛ تصحیح بهتر کتاب‌های خطی و سنگی که ناقص انجام‌ گردیده است، همچون: اکسیر اعظم؛ ارائه تصاویر گیاهان دارویی به همراه نام علمی‌شان با قابلیت ارتباط آن‌ها با مفردات دارویی؛ فرمت‌گذاری کتاب‌های طبی و بر اساس آن، تهیه فهارس گوناگون، مانند فهرست مربوط به: مفردات دارویی، مبانی طب، بیماری‌ها و داروهای ترکیبی؛ تهیه طبقات الأطباء و شرح ‌حال طبیبان أعصار و قرون مختلف؛ ارائه سیستم مترادفات و مرتبطات، مربوط به مفردات دارویی.

• اگر سخنی باقی مانده، بیان بفرمایید.

◊ نکته‌ای که در پایان عرایضم یادآور می‌شوم این است که نرم‌افزار «کتابخانه طب سنتی و اسلامی»، تنها با هدف ایجاد زمینه پژوهش طب سنتی و اسلامی تولید شده است. بنابراین، درمان بدون مراجعه به طبیب متخصص مجاز نیست و این مرکز به هیچ عنوان در قبال تبعات حاصل از اطلاعات و دستورات طبی موجود در برنامه، مسئول نمی‌باشد. امیدوارم خوانندگان و کسانی که از این برنامه استفاده می‌کنند، به این نکته‌ای که عرض کردم، توجه خاص داشته باشند.

مطلب دیگر اینکه نرم‌افزار حاضر، حاصل تلاش چندساله محققان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که عمده کتاب‌‌های طبی سنتی و طب روایی را در خود جای داده است و بر اساس اظهار نظر یکی از بزرگان طب سنتی، جناب آقای استاد ناظم، این نرم‌افزار، خود یک دانشکده طبی است و حجم بالایی از اطلاعات طبی در آن گنجانده شده است. همچنین از جنابعالی و همه همکارانتان در ره آورد نور تشکر می‌کنم که این فرصت را فراهم نمودید تا خوانندگان و محققان بیشتر با این کتابخانه طبی آشنا شوند. سلامت و تندرست باشید.

• از اینکه وقت خود را در اختیار ما قرار دادید، سپاس‌گزاریم.