کلیدواژگان: وبلاگ های دینی، وبلاگ نویسی، وبلاگ نویسی دینی، محتوای دینی.
پیشگفتار
از ابتدای ظهور اسلام، نشر و تبلیغ معارف دینی در دستور کار پیشوایان دین و به صورت واجب کفایی بر عهده آحاد مسلمانان بوده است. روش تبلیغ و ترویج آموزه های دینی در دوره های مختلف، متفاوت است؛ تا چند سال قبل، تبلیغ چهره به چهره و نشر مکتوبات دینی، از متداول ترین روش ها بوده است. در قرن جاری و از حدود چند دهه قبل به این سو، با روی کار آمدن ابزارهای مدرن اطلاع رسانی و انتقال اطلاعات و شکل گیری رسانه های پیشرفته ای مثل: رادیو، تلوزیون، ماهواره و اینترنت، روش تبلیغات دینی نیز وارد مرحله جدیدی شده است.
در میان رسانه های موجود که هر کدام از آنها گستره جغرافیایی و آماری وسیعی را جهت اطلاع رسانی پوشش می دهند و هر یک نیز جذابیت ها و کاربرد مخصوص خود را دارند، اینترنت، مدرن ترین، جذاب ترین و ویژه ترین رسانه ای است که برای نشر و تبلیغ معارف دینی از آن بهره گیری می شود.
مطالب دینی در اینترنت به دو روش کلی عرضه می شود:
- الف) از طریق پایگاه ها یا همان وب سایت های اینترنتی که بيشتر آنها توسط مجموعه ها و مراکز علمی و اسلامی یا دفاتر مراجع تقلید و محققان دینی راه اندازی و اداره می شود.
- ب) از طریق وبلاگ هایی که به وسیله دین پژوهان، مبلغان دینی و افراد مذهبی به صورت شخصی راه اندازی و مدیریت می شود.
در نوشتار حاضر، ابتدا به معرفی وبلاگ دینی و پس از آن به بیان تفاوت ساختاری و محتوایی وب سایت ها و وبلاگ های دینی پرداخته و در ادامه به نقد و بررسی وضعیت و جایگاه وبلاگ نویسی دینی در ایران خواهیم پرداخت.
معرفی وبلاگ دینی
گرچه تا کنون تعریف دقیق و مورد اتفاقی از وبلاگ دینی ارائه نشده است؛ اما با نگاهی کلی به تعاریف ارائه شده، می‌توان گفت: وبلاگ دینی، وبلاگی است که علاوه بر ویژگی های عمومی و مشترک سایر وبلاگ ها، حال و هوای دینی داشته و بیشتر مطالب و محتوای آن به مسائل و موضوعات دینی مربوط باشد. برخی از وبلاگ های دینی، به طور تخصصی و علمی به مباحث دینی می پردازند و برخی دیگر، عمومی ترند. برای دینی بودن یک وبلاگ لازم نیست در آن وبلاگ به طور مستقیم به مباحث دینی پرداخته شده باشد. اگر فردی در وبلاگ شخصی خود، دغدغه های دینی داشته باشد، طبیعتاً این موضوع به طور آشکار یا ضمنی در نوشته هایش بروز خواهد یافت و چنین وبلاگ هایی را حتی اگر مستقیماً به مقوله دین نپردازند، می‌توان وبلاگ دینی نامید. برخی از کارشناسان وب نیز قائل به عدم تفکیک و جداسازی وبلاگ دینی از سایر وبلاگ ها هستند. آنها معتقدند هر وبلاگ می تواند دربردارنده موضوعات و مطالب مختلفی باشد و در کنار بسیاری از موضوعات دیگر، به مباحث دینی نیز به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بپردازد.
در معمول وبلاگ های دینی که توسط جوانان آشنا با مباحث دینی و علاقه مند به فضای وب مدیریت می شوند، محتوای دینی در کنار محتواهایی با سایر موضوعات ارائه می شود. وبلاگ ها، رسانه هایی کاملاً شخصی و آزاد هستند و محتوای آنها صرفاً بر اساس سلیقة مدیران وبلاگ ها و به دور از هر گونه ممیزی و سانسور تهیه و منتشر می شود. بنابراین، وبلاگ هایی یافت می شوند که بدون رعایت اصول و روش های دینی و علمی به موضوعات دینی پرداخته اند و گاه خواسته یا ناخواسته از جاده اعتدال خارج شده و به انحراف رفته اند. برخی از وبلاگ ها نیز در عین حال که عنوانی مذهبی دارند، اما از نظر محتوایی عمومی هستند.
تفاوت وب سایت های دینی و وبلاگ های دینی
- وب سایت های دینی به دلیل انتسابشان به علما و مراجع و یا مراکز علمی و دینی، اغلب رسمی هستند و از درجه اعتبار بیشتری برخوردارند؛ در حالی که وبلاگ ها اغلب شخصی و غیر رسمی بوده و اعتبار و جایگاهشان از وب سایت ها به مراتب کمتر است.
- وب سایت های دینی غالباً به صورت تخصصی به یک موضوع اسلامی می پردازند و جنبه علمی و پژوهشی دارند، اما هر وبلاگ دینی می تواند به موضوعات مختلف دینی بپردازد و محتوای آن به صورت کاملاً غیر علمی و غیر پژوهشی، بلکه به طور سلیقه ای و بر اساس برداشت های غیر کارشناسی تهیه شود.
- ادبیات به کار رفته در وب سایت های دینی، رسمی است؛ اما ادبیات حاکم بر وبلاگ ها اغلب غیر رسمی و محاوره ای است.
- تعامل میان پدیدآورنده یا پدیدآورندگان محتوای وب سایت های دینی، به مراتب از تعامل وبلاگ‌نویسان با مخاطبان وبلاگ هایشان کمتر است.
وبلاگ نویسی دینی از ابتدا تا کنون
از آغاز پیوستن ایران به شبکه وب، حدود 20 سال می گذرد. از آن زمان تا به حال، تعداد بسیار زیادی وبلاگ دینی ایجاد و راه اندازی شده است که آمار دقیقی از تعداد آن در دست نیست. گردانندگان این وبلاگ ها از اقشار مختلف جامعه اسلامی هستند؛ از طلبه و دانشجو گرفته تا افراد مذهبی که دغدغه نشر معارف دینی را دارند. این نوع وبلاگ ها با همه مشکلات و فراز و فرودهایی که داشته اند، قطعاً در عرصه تبلیغ مجازی دین سهیم اند. آنچه ما در این مقاله به آن خواهیم پرداخت، بررسی موانع و مشکلاتی است که این نوع وبلاگ ها به آن مبتلا هستند و نیز ارائه پیشنهادها و راهکارهایی که بتواند افق و چشم انداز روشنی از آینده وبلاگ نویسی دینی را نشان دهد.
بررسی مشکلات وبلا گ نویسی دینی
مشکلات و موانع توسعه اینترنت و وب در هر کشوری، بر دو قسم است:
- الف) مشکلات فنی و زیربنایی یا به بیان دیگر، مشکلات سخت افزاری؛
- ب) مشکلات مربوط به سواد یا مهارت و فرهنگ استفاده از اینترنت.
بخش عمده ای از مشکلات مربوط به مقوله وبلاگ نویسی، به دو مورد یاد شده برمی گردد؛ یعنی مشکلاتی نظیر نبود زیرساخت های لازم برای دسترسی راحت، آسان و ارزان به اینترنت موجب بی رونقی یا کم رونقی عرصه وبلاگ نویسی به طور عام و وبلاگ نویسی دینی به طور خاص شده است. در این مقاله، قصد بررسی این دست از مشکلات را نداریم و آن را به مقاله ای جداگانه موکول می کنیم. بنابراین، صرف نظر از مشکلات ساختاری و زیربنایی، تنها به مشکلات فرهنگی که موجب کم رونقی عرصه وبلاگ نویسی دینی شده است، می پردازیم.
1. نا آشنایی آگاهان و مبلغان دینی با مقوله وبلاگ نویسی
امروزه آشنایی با کامپیوتر و اینترنت، از معیارهای باسواد بودن تلقی می شود و اینترنت برای بیشتر محصلان، دانشجویان، پژوهشگران و معمول کسانی که به دنبال کسب معلومات در زمینه های مختلف هستند، ابزاری دوست داشتنی و سودمند است. در چنین شرایطی، طلاب، پژوهشگران و مبلغان دینی به‌سرعت باید خود را با این ابزار نوین مجهز کنند؛ با کامپیوتر و اینترنت آشنا شده و وارد این فضا شوند و از امکانات و خدمات آن در پیشبرد اهداف علمی و تبلیغی خود بهره ببرند؛ اما متأسفانه تا کنون از سوی بخش عمده ای از گروه‌های یاد شده توجه کافی به این مقوله نشده است. عدم آشنایی بسیاری از آگاهان و مبلغان دینی با فضای اینترنت و دنیای وبلاگ نویسی، نتیجه این بی توجهی است. وقتی متخصصان و کارشناسان مباحث دینی به علت عدم آشنایی با مهارت وبلاگ نویسی، این عرصه را خالی بگذارند، طبیعتاً کمتر شاهد وبلاگ های معتبر دینی خواهیم بود؛ وبلاگ هایی که بتوانند معارف و ارزش های والای دینی را به صورت مناسبی ارائه نمایند. بدیهی است که این اتفاق، تهدیدی جدی در امر تبلیغ دین خواهد بود.
2. توجه نکردن به ضرورت تبلیغ معارف دینی در فضای وب
هنوز عدة قابل توجهی از آگاهان دینی و متصدیان امر تبلیغ دین، در عین حال که با پدیدة وبلاگ نویسی آشنایی کافی دارند و حتی اقدام به راه اندازی وبلاگ نموده اند، به اهمیت این رسانه پیشرفته اهمیت کافی نداده اند و نگاهی جدی به آن نکرده اند؛ وقت کمی را صرف این مسأله می کنند و به‌سادگی از کنار آن می گذرند. همه اینها ناشی از عدم درک ضرورت تبلیغ دین با ابزارهای مدرن و از جمله وبلاگ است. وبلاگ ها با جذابیت های روزافزون، جای خود را در جامعه به‌خوبی باز کرده اند و هر لحظه مخاطبان پرشماری در پی کسب اطلاعات در زمینه های مختلف هستند. این روزها ارتباط و تعامل خوبی بین کاربران اینترنتی وجود دارد و بخش مهمی از این تعامل و داد و ستد اطلاعاتی، از طریق وبلاگ ها صورت می گیرد. اگر تبلیغ دینی از طریق مساجد و هیأت های مذهبی مهم است، ضرورت و اهمیت تبلیغ دینی با شیوه های نوینی چون وبلاگ نویسی از آن کمتر نیست. به نظر می رسد پیش از آنکه فرصت ها سپری شده و از دست رود، همه فعالان و دلسوزان عرصه تبلیغ و توسعه دین باید توجه بیشتری به این فضا داشته باشند و از امکانات موجود به بهترین وجه استفاده کنند.
3. نداشتن مهارت های لازم جهت راه اندازی و مدیریت وبلاگ
پیچیدگی و گستردگی فضای وب، مانع دستیابی به آمار دقیق وبلاگ های دینی است؛ اما با کمی دقت و مدتی مراجعه و گشت و گذار در وبلاگستان در خواهیم یافت که وبلاگ های دینی بخش کوچکی از فضای پهناور وبلاگستان را به خود اختصاص داده اند. البته این دریافت، پس از ارائه تعریفی دقیق از وبلاگ دینی محقق خواهد شد؛ چرا که بسیاری از وبلاگ هایی که عنوانی دینی دارند، از نظر محتوا، دینی نیستند. بنابراین، نمی توان آنها را در شمار وبلاگ های دینی قرار داد. ضعف کمّی وبلاگ نویسی دینی، ناشی از حضور کم رنگ آگاهان و مبلغان دینی در عرصة وبلاگ نویسی است و یکی از علت های این حضور کم رنگ، عدم آشنایی آنان با مهارت وبلاگ نویسی است. فراهم کردن ساز و کار لازم جهت آشنایی این گونه افراد با اینترنت و آموزش مهارت وبلاگ نویسی به آن ها، در بر طرف کردن این مشکل نتیجه بخش خواهد بود.
بررسی مشکلات وبلاگ های دینی
بررسی مشکلات مربوط به وبلاگ های دینی، خود از اهميت بسزايی برخوردار است و سهم مهمی در شناخت اين مقوله و ارائه راهکارهای آن دارد. برخی از اين مشکلات عبارت‌اند از:
1. عدم شناخت مخاطب
یکی از مشکلات مشترک وبلاگ های دینی و سایر وبلاگ ها، عدم شناخت مخاطب است؛ عدم شناخت مخاطب بدان معنا است که مدیر وبلاگ و در واقع همان کسی که محتوای وبلاگ را تولید و عرضه می کند، به‌درستی نمی داند که چه کسی و با چه ویژگی هایی مخاطب او خواهد بود و مطالب وبلاگ را خواهد دید. درست است که بازدیدکنندگان هر وبلاگی از نقاط جغرافیایی مختلف و با سطح معلومات و گرایش های گوناگون به آن وبلاگ دسترسی خواهند داشت و محتوای آن وبلاگ را دریافت خواهند نمود، اما در نهایت گروه خاصی از کاربران اینترنت و بازدیدکنندگان، مخاطب نسبتاً دائمی آن وبلاگ، هر چند در محدوده زمانی خاصی خواهند بود. بنابراین، مدیر یک وبلاگ باید هنگام تولید محتوا، گروه مشخصی از کاربران را مخاطب خود فرض نموده و متناسب با همان گروه به ارائه مطالب بپردازد. پرداختن به مسائل مختلف بدون در نظر داشتن مخاطب خاص، موجب از دست دادن بازدیدکنندگان وبلاگ و عدم مراجعه مجدد آنها خواهد شد.
2. کپی برداری از مطالب وبلاگ های دیگر
بسیاری از وبلاگ نویسان به جای تولید محتوا، به بازنشر محتواهای عرضه شده در سایر وبلاگ ها می پردازند. این مسأله در وبلاگ های دینی به‌روشنی احساس می شود و از نقاط ضعف عرصه وبلاگ نویسی دینی است. گاه در پی جستجوی یک موضوع دینی شاهد یک یا چند مطلب هستیم که ابتدا در یک وبلاگ عرضه گردیده و سپس در وبلاگ های متعدد تکرار شده است. تولید محتوای فاخر دینی، مستلزم آگاهی و دانش دینی و نیز ذوق و توان نگارش است و با انجام مطالعات دینی و تمرین نگارش قابل دستیابی است.
3. موضوعات تکراری و موازی
وبلاگ نویسان دینی برای جذب مخاطب باید به موضوعات نو و غیر تکراری بپردازند. آنچه باعث رکود و بی رونقی یک وبلاگ می شود، مطالب تکراری است؛ مطالبی که صدها وبلاگ به صورت موازی به آن پرداخته اند. موضوعات بسیاری وجود دارد که در وبلاگستان کمتر به آنها پرداخته شده است. با تمرکز بر روی چنین موضوعاتی و تولید محتوای مناسب می توان به وبلاگ حال و هوای دیگری بخشید.
4. نوشتن مطالب طولانی و عدم رعایت ایجاز
گستردگی فضای وب، فراوانی وبلاگ ها و تنوع محتواهای اینترنتی، جذب مخاطب اینترنتی را برای وبلاگ نویس سخت کرده است. علاوه بر شیوانویسی و چند عامل دیگر، کوتاه نویسی از راه های جذب مخاطب است؛ چرا که هر چه مطلب کوتاه تر باشد، مخاطب زمان کمتری را برای مطالعه آن از دست می دهد. بسیاری از مخاطبان وب، از مطالب طولانی فرار می کنند. بنابراین، اگر وبلاگ نویس دینی می خواهد مخاطبان خود را از دست ندهد، لازم است تمام همت خود را در نوشتن پست های کوتاه و گویا به کار بندد.
5. ذکر نکردن منابع مطالب
ذکر منبع در نگارش مقاله، کتاب و سایر متون، شرط امانتداری و از اصول و قواعد نگارش است. مطالب عرضه شده در وبلاگ ها نیز در رعایت این قاعده مستثنی نیستند. هرچه مطالب یک وبلاگ مستندتر باشد، قطعاً در جذب مخاطب مؤثرتر خواهد بود. عدم ارجاع به منابع مطالب نقل شده، یکی از آسیب های جدی عرصه وبلاگ نویسی دینی است. گاهی منبع یک مطلب، وبلاگ و یا وب سایتی دیگر و گاه منبع و مأخذ، اثری مکتوب است. در هر حال، ذکر منبع اقدامی شایسته و ضرورری است.
6. ناآشنایی با مبانی نگارش
رعایت حداقل های دستور زبان و خط فارسی و توجه به ادبیات وبلاگی، از ملزومات وبلاگ نویسی موفق است. وجود چندین مورد غلط های املایی و انشایی در یک وبلاگ، موجب خدشه دار شدن اعتبار وبلاگ خواهد بود. با کمی مطالعه و تمرین می توان مطالبی به رشته تحریر درآورده و در وبلاگ عرضه نمود که موجب اشتیاق مخاطب برای مراجعه مجدد به وبلاگ باشد.
7. عدم رعایت زبان وبلاگی
زبان و ادبیات حاکم بر وبلاگستان با زبان و ادبیات معمول و متداول در مکتوبات دنیای واقعی، متفاوت است. در دنیای وبلاگ نویسی هرچه محتوای وبلاگ محاوره ای و خودمانی تر باشد، مخاطب ارتباط صمیمی تری با وبلاگ برقرار می نماید. یکی از مشکلات برخی وبلاگ نویسان این است که همان ادبیات حاکم بر کتاب ها یا سخنرانی های رسمی را در وبلاگشان مورد استفاده قرار می دهند؛ در حالی که بیشتر کاربران اینترنت به دنبال فضایی خودمانی و صمیمی در وب می گردند.
8. تخصص نداشتن بیشتر وبلاگ نویسان در موضوعات دینی
وبلاگ های دینی بسیاری یافت می شوند که به دلیل عدم تخصص مدیرانشان، حاوی مطالب و اظهار نظرهای غیرکارشناسی و تفسیرهای شخصی اند. این موضوع، از تهدیدها و آسیب های جدی وبلاگ نویسی دینی است. اگر وبلاگ نویس دینی احساس نمود که درباره موضوع خاصی اطلاعات کافی ندارد و دارای صلاحیت اظهار نظر نیست، بدون تردید باید از وارد شدن به آن موضوع پرهیز کند.
9. پوسته، چینش، محتوا و ظاهر خسته کننده و غیر جذاب
پوسته یا همان قالب، مانند جلد کتاب یا مجله است و ساختار یا همان چینش محتواهای وبلاگ، مانند صفحه آرایی یک کتاب یا مجله می‌باشد که هر دو تأثیر زیادی در جلب نظر مخاطب دارند. بیشتر سرویس های وبلاگ نویسی رایگان، پوسته های متعددی را برای استفاده وبلاگ نویسان تولید کرده اند. همخوانی رنگ های به کار رفته در قالب وب، تطابق محتوای وبلاگ با موضوع آن و استفاده منطقی و صحیح از تصاویر، در زیبایی قالب وبلاگ مؤثرند. وبلاگ نویسان باید با کمی دقت و حوصله و گاه مشورت با طراحان وب، پوسته مناسبی برای وبلاگ خود انتخاب کنند و در صورت نیاز، پوسته مورد نظر خود را ویرایش نمایند.
10. نداشتن اعتبار علمی و پژوهشی محتوای وبلاگی
بسیاری از مدیران وبلاگ های دینی بدون رعایت اصول و قواعد علمی و پژوهشی به تولید محتوای دینی و وبلاگی می پردازند؛ یعنی مدیر وبلاگ بدون مطالعه، دقت و بررسی کافی و بدون ملاحظة زوایای مختلف یک موضوع و صرفاً با تکیه بر اطلاعات سطحی و اولیة خود به انتشار مطالب می پردازد. این آفت، در سایر روش های تبلیغات دینی نیز وجود دارد. عدم رعایت قواعد علمی و پژوهشی در تولید محتوای وبلاگ، باعث خدشه دار شدن اعتبار وبلاگ می شود.
پیشنهاد هایی جهت رفع مشکلات وبلاگ نویسی دینی
الف) توصیه هایی به نهادها و مراکز علمی، آموزشی و فرهنگی
- توسعه آموزش مهارت وبلاگ نویسی؛
- حمایت از محققان و پژوهشگران دینی جهت ورود به عرصه وبلاگ نویسی؛
- دخالت نکردن ارگان های دولتی در امر وبلاگ نویسی و وابسته نشدن وبلاگ نویس به ارگان ها؛
- آموزش مهارت درست نویسی و زیبانویسی؛
- فراهم کردن امکانات و ابزارهای وبلاگ نویسی.
ب) توصیه هایی به وبلاگ نویسان دینی
- دوری از طرح مباحث تکراری و غیر ضروری؛
- دوری از سیاست زدگی در هنگام تولید محتوای دینی وبلاگ؛
- استفاده بجا از منابع دینی با ذکر منبع؛
- بیان غیر مستقیم مباحث دینی (البته در امور تبلیغی دین، نه در حوزه های تخصصی)؛
- توجه به جذابیت ظاهری وبلاگ؛
- مطالعه و بررسی وبلاگ های مختلف؛
- رعایت زبان وبلاگی هنگام تولید محتوا.
نتیجه
وبلاگ رسانه ای شخصی، مدرن و جذاب است که با قابليت های گسترده و بی نظیر می تواند در نشر و ترویج معارف و ارزش های والای دین مبین اسلام مورد استفاده قرار گیرد. پس بجا است که علما، اندیشمندان، پژوهشگران و آگاهان دینی، به مقوله وبلاگ نویسی دینی توجه ویژه نموده و در این راه، گام های بلندتری برداشته و با رفع موانع و مشکلات، به توسعه کمی و کیفی وبلاگ های دینی همت گمارند.
