کلیدواژگان: پایگاه‌های تخصصی، فهرست کتاب، کتابخانه، کتابشناسی
مقدمه
همواره مشکلات عدیدهای در مسیر تحقیقات علمی گریبانگیر پژوهشگران بوده است. دسترسی به منابع علمی که کتابها را میتوان مهمترین آنها دانست، یکی از این مشکلات می باشد. در واقع، هدف اصلی از تأمین کتابخانه های عمومی و تخصصی نیز رفع این نقیصه بوده است؛ اما در طول سالیان دراز تجربه بشر نشان داد که با گسترده شدن موضوعات علمی و تنوع امکانات چاپ و نشر و سرعت نشر کتابها، نه تنها از این مشکلات کاسته نشد، بلکه تا حدود بسیاری بر آنها افزوده گشت. پدید آمدن رشته های تخصصی کتابداری، گواه این مدعا است.
كتابخانه ها تلاش میکردند در ساده‌ترین شكل و كوتاه‌ترین زمان ممكن، متون علمی را در اختیار پژوهشگران قرار داده و زمان بیشتری را برای مطالعه، تفكر و اندیشه در اختیار آنان قرار دهند. از این رو است که دانش کتابداری با رویکرد بهینه سازی استفاده از کتابخانه ها پدید آمد و کم کم توانست به عنوان رشتهای تخصصی و علمی مطرح شود. اما کاربرد دانش فهرست نویسی و کتابداری نوین در کتابخانه ها فقط بخشی از مشکلات محققان، یعنی دسترسی داخلی در کتابخانه‌ها را حل میکرد و مشکل دور ماندن پژوهشگران از منابع عظیم کتابخانهای همچنان باقی بود.
با ظهور رایانه و بالا رفتن ضریب نفوذ آن در جوامع، برنامهنویسان به مدد کتابداران آمدند و با نوشتن برنامههای تخصصی کتابداری، به آنها در زمینه اداره کتابخانه‌ها کمک شایانی نمودند و کمی بعد با پدیدار شدن شبکه جهانی اینترنت و دسترسی همگانی به آن و کاربردهای متنوع این شبکه در اطلاعرسانی، کتابخانه‌ها نیز به تکاپو افتادند تا با ارائه فهرست منابع خویش، به محققان در زمینه یافتن منابع مورد نیازشان یاری رسانند. به این ترتیب، امید است مشکلی که سالهای طولانی پژوهشگران با آن روبهرو بودهاند، برطرف گردد.
پایگاه‌های تخصصی «فهرست کتاب» با هدف برطرف کردن مشکل عدم دسترسی آسان پژوهشگران به منابع موجود در کتابخانه‌ها، با ارائه اطلاعات علمی و شفاف از منابع موجود در مخزن کتابخانه‌ها و ارائه آنها بر روی شبکه جهانی اینترنت، نقش خویش را در کمک به محققان ایفا مینمایند.
با توجه به گسترش شیوههای استفاده از اینترنت، عرضه فهرست کتاب به زبان فارسی در اینترنت، شیوههای گوناگونی پیدا کرده است که از جمله آنها میتوان به ارائه فهرست کتابخانه‌ها به صورت اختصاصی یا به صورت شبکهای و همچنین ارائه به صورت پایگاه اینترنتی یا نرمافزار تحت وب اشاره نمود.
پایگاه های عمومی فهرست کتاب و قابليت های آنها
1. پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه های ایران(www.Lib.ir)
پایگاه اطلاعرسانی کتابخانههای ایران با هدف انسجامبخشي اطلاعات و اطلاعرساني در عرصه كتاب و كتابخانه در جهت دسترسي كاربران به اطلاعات كتابخانههاي عمومي و تخصصي كشور و آشنايي دانشپژوهان با كتابخانه ها و خدمات مختلف آنها و عرضه مجموعه اطلاعاتي كه در شناخت كتابخانهها مؤثرند، راهاندازی شده است.
اين پايگاه که به عنوان یک بانک اطلاعاتی بزرگ در زمینه اطلاعات فهرست کتاب وارد عرصه جهانی اینترنت شده است، توسط مؤسسه علمي فرهنگي دارالحديث راه اندازی گردیده و با توجه به اقدامات موثر این مرکز در این زمینه تعداد و منابع
كتابخانههای آن بهسرعت در حال بهروزرساني است؛ به طوری که تا اوایل شهریورماه 88 این پایگاه دسترسی به فهرست منابع یکصد و یازده کتابخانه با بیش از دو میلیون و هفتصد هزار جلد کتاب را فراهم آورده است.
از جمله امکاناتی که مسئولان این پایگاه برای تسهیل استفاده از اطلاعات این پایگاه در نظر گرفتهاند، عبارتاند از: جستجوی ساده و جستجوی پیشرفته بر مبنای عنوان کتاب، پدیدآورندگان، موضوع و سایر اطلاعات. همچنین فهرستی از کلیه کتابخانههای موجود همراه با اطلاعات مختصری از این کتابخانه‌ها ارائه شده و کاربران میتوانند در هر کتابخانه نیز به صورت جداگانه به جستجوی کتابها بپردازند.
هنگام جستجو، نتایج جستجو به صورت کتابشناسی برای تمام عناوین ارائه میشوند و اطلاعات کتابداری نیز به آنها ضمیمه شدهاند.
2. نرم افزار تحت وب سیمرغ
نرمافزار تحت وب سیمرغ را که در واقع يک نرمافزار مديريت پايگاههاى اطلاعاتى متنى است، به علت دامنه گسترده فعالیت آن میتوان یکی از بزرگترین شبکههای بانک اطلاعات کتاب دانست. این نرمافزار با به خدمت گرفتن یک شبکه به هم پیوسته از اطلاعات ثبت شده از کتابها، نشریات و چند رسانهها، با امکانات جستجوی بسیار با کیفیت و هدفمند، امکان جستجو و دسترسی به منابع کتابخانههای عضو را فراهم آورده است.
طراحى مدرن سيمرغ با بهرهگيرى از فناورى XML اين امکان را به کاربران مىدهد که بر خلاف نرم‌افزارهاى نسل گذشته که تنها اطلاعات يک مرکز را در اختيار کاربر قرار مىداد، همزمان در چند مرکز يا تمامى مراکز عضو شبکه سيمرغ به جستجوى منابع اطلاعاتى بپردازد.
از امکانات ویژه اين نرمافزار، قابليت مديريت اطلاعات چندرسانه اى (متن، صدا، تصوير، فيلم=Multi Media) میباشد و این امکان سبب شده تا این نرمافزار دامنه اطلاعات را از اطلاعات کتابشناختى متنى به سوی اطلاعات دیگر نیز گسترش بدهد.
از نکات برجسته این نرمافزار امکان نصب آن به صورت مستقل بر روی سیستم عامل ویندوز میباشد و با نصب آن بر روی سیستم، امکان جستجو در تمامی کتابخانههای عضو شبکه سیمرغ برای کاربر فراهم میشود.
سایر امکانات این نرمافزار عبارتاند از: جستجوی ساده و پیشرفته همراه با سابقه جستجو و امکان محدود کردن دامنه جستجو و همچنین ارائه فرم معرفی کتاب به دو صورت معمولی و تخصصی.
میزبانهای کاربر سیمرغ عمدتاً از مراکز پژوهشی و دانشگاهی میباشند که تعداد قابل توجهی از مراکز مهم در آن حضور دارند.(1) دسترسی به هر کدام از این کتابخانه‌ها به صورت جداگانه و در مواردی گروهی میسر میباشد.
شایان ذکر است این نرمافزار در هشتمین و یازدهمین دوره نمایشگاه کتاب و اطلاعرسانی، جایزه بهترین نرمافزار را دریافت نموده است.
3 . سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران(http://opac.nlai.ir)
پایگاه کتابخانه ملی ایران که بیش از یک و نیم میلیون جلد کتاب را در مخزن خویش نگهداری مینماید، هدف اصلی خود را گردآوري، حفاظت، سازماندهي و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مكتوب (چاپي و خطي) و غير مكتوب در ايران با نگاه ویژه به آثار اسلامشناسی و ایرانشناسی و همچنین کتابهای علمی از سایر زبانها میداند.
این پایگاه برای ارائه فهرست کتابهای خود از منابع موجود در کتابخانه ملی ایران و همچنین کتابشناسی ملی ایران، بهره میبرد. از خصوصیات برجسته این پایگاه سرعت جستجوی بالا و نتایج بسیار یکدست، مفید و قابل بهرهبرداری آن است. به جز جستجو در بانکهای اطلاعاتی، استفاده از سایر خدمات این پایگاه به عضویت در وبسایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران وابسته میباشد.
امکاناتی که پایگاه کتابخانه مرکزی ایران به صورت عمومی برای کاربران در نظر گرفته است، عبارتاند از: جستجوی در زبانهای فارسی و لاتین، جستجوی ساده و پیشرفته، جستجوی چند فیلدی و همچنین امکان مرور جستجوها، ارائه مشخصات کامل کتابها و ارائه تعداد موجودی در مخزن کتابخانه.
در ضمن، تمامی اطلاعاتِ در اختیار قرار داده شده در پایگاه، به صورت لوح فشرده نیز عرضه گردیده و در اختیار عموم قرار گرفته است.
4. کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران(http://searchlib.ut.ac.ir)
این پایگاه مربوط به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران میباشد. در این پایگاه امکان جستجوی همزمان بر روی چند کتابخانه تخصصی این کتابخانه پیشبینی شده است. کتابخانههای تخصصی این پایگاه عمدتا کتابخانههای دانشکدهها یا مراکز وابسته به دانشگاه تهران میباشند.
جستجوی ساده، جستجوی پیشرفته، جستجوی الفبایی، ارائه معرفی کتاب و امکان افزودن به علاقهمندیها، از امکاناتی هستند که جهت راحتی دسترسی کاربران به منابع این کتابخانه در بخش جستجو ارائه شدهاند.
از دیگر امکانات این پایگاه درخواست كتاب از مخزن کتابخانه مرکزی، سامانه پایاننامههای دانشجویی، سامانه نشريات كتابخانه مركزي، سامانه نشريات دانشكده فني و سامانه نشريات دانشكدهها است که در صورت عضویت برای کاربران قابل دسترسی خواهند بود.
5. کتابخانه دانشگاه صنعتی اصفهان(http://library.iut.ac.ir)
این پایگاه مربوط به دانشگاه صنعتی اصفهان است و در آن تمامی کتابهای عرضه شده در کتابخانه مرکزی و 32 بخش وابسته در آن مورد جستجو قرار میگیرند. در جستجو نیز امکانات و روشهای خوبی در اختیار کاربران قرار داده شده است؛ به گونهای که دست کاربر برای اعمال هر نوع تغییری در جستجو باز است. برخی از این امکانات عبارتاند از: جستجوی سریع، جستجوی ساده و پیشرفته، جستجو در کتابخانه مرکزی و 32 مرکز وابسته، اعمال محدودیت جستجو در تمام فیلدهای شناسنامه، نمایش نتایج جستجو به همراه امکانات جانبی مفید از جمله: مدارک مرتبط، لینکهای مرتبط، محل نگهداری، سفارش، نسخه دیجیتال، چاپ و جزئیات.
6. کتابخانه دانشگاه یزد(http://library.yazduni.ac.ir)
این پایگاه مربوط به کتابخانه دانشگاه یزد و دانشگاههای مرتبط با آن است. نرمافزار مورد استفاده در این پایگاه همان نرمافزار استفاده شده در دانشگاه صنعتی اصفهان میباشد. در این پایگاه تمامی کتابهای عرضه شده در کتابخانه مرکزی و بخشهای وابسته در آن، مورد جستجو قرار میگیرند. این پایگاه بر خلاف دانشگاه صنعتی اصفهان که از همین نرمافزار استفاده میکند، از سرعت پایینتری در نمایش نتایج جستجو برخوردار است. امکانات پایگاه کتابخانه این دانشگاه عبارتاند از: جستجوی سریع، جستجوی ساده و پیشرفته، جستجو در کتابخانه مرکزی دانشگاه یزد و مراکز وابسته، اعمال محدودیت جستجو در تمام فیلدهای شناسنامه، نمایش نتایج جستجو به همراه امکانات جانبی ارزنده از جمله: مدارک مرتبط، لینکهای مرتبط، محل نگهداری، سفارش، نسخه دیجیتال، چاپ و جزئیات.
7. کتابخانه دانشگاه ایلام(http://Ilam.ac.ir/library)
این پایگاه متعلق به کتابخانه دانشگاه ایلام است که در آن به صورت تخصصی به کتابخانه و اشتراکات پایگاه‌های اینترنتی آن پرداخته شده است. در کنار جستجو در کتابخانه دانشگاه ایلام، امکان جستجو در سایر مراکزی که از نرمافزار مشابه بهره میبرند نیز در این پایگاه در دسترس کاربران قرار دارد. امکانات این پایگاه عبارتاند از: جستجوی ساده و جستجوی پیشرفته، ابرجستجو، افزودن به فهرست علایق، امکان سفارش اینترنتی کتاب و ارائه شناسنامه کامل کتاب.
8. کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد(http://opac.ganjineh.ws)
این پایگاه مربوط به کتابخانه حسینیه ارشاد بوده و نرمافزار مورد استفاده در آن با نام «گنجینه» شناخته میشود. این نرمافزار در مقایسه با نرمافزارهای تحت وب: سیمرغ، آذرخش و پیام که در سایر پایگاه‌ها به کار میروند، از امکانات کمتری برخوردار است؛ اما امکانات مفیدی مانند: جستجوی چند فیلدی، ارائه نمایه به صورت کارت و نیز جستجوی فارسی و لاتین را در اختیار کاربران خویش قرار داده است.
پایگاه های تخصصی فهرست کتاب و قابليت های آنها
1. کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران(www.historylib.com)
کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران با تکیه بر دو گرایش اسلام و ایران، جهت تقویت و فعال کردن بحثها و مطالعات تاریخی در قم راه اندازی شده است.
این کتابخانه به صورت تخصصی به ارائه بیش از هشتاد و پنج هزار جلد کتابهای تاریخی اسلامی و ایرانی در 77 موضوع دستهبندیشده به زبانهای: فارسی، عربی و لاتین میپردازد. قسمت جستجوی این پایگاه دارای امکان کاوش در میان عناوین و مؤلفان و با امکان مشخص کردن موضوع جستجو بوده و نتیجه جستجو نیز در آن به صورت اطلاعات کتابشناسی ارائه میگردد.
2. کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس(www.majlislib.com/directory_f.htm)
کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با رویکرد آثار کتب خطی و کتب چاپ سنگی، بیشتر به ارائه آثار فاخر در این زمینه میپردازد. هدف اصلی از راهاندازی این پایگاه، فراهم آوردن امکان دسترسی عمومی به آثار فاخر این پایگاه میباشد. در نسخه جدید این پایگاه به ارائه اسلاید کتابهای موجود در این گنجینه توجه ویژهای گردیده و بیش از شش هزار جلد از این کتابها به صورت تصویر بر روی پایگاه قرار داده شدهاند. ارائه نشریات و اسناد تاریخی نیز از دیگر ویژگیهای این پایگاه به شمار میرود.
فهرست کتابهای موجود در این گنجینه، به صورت فهرست الفبایی کتابهای خطی و چاپ سنگی عرضه شده است. همچنین در قسمت جستجو، تمام کتب موجود در این کتابخانه با امکان کاوش در قالبهای جستجوی ساده، پیشرفته و چند فیلدی در دسترس عموم قرار گرفته است.
3. کتابخانه تخصصی فقه و اصول(www.feghlib.com)
پايگاه اطلاعرساني كتابخانه تخصصي فقه و اصول، با هدف دسترسي آسان اساتيد و پژوهشگران به منابع، و آگاهي سريع از تازههاي این كتابخانه راهاندازي شده است. این پایگاه به صورت تخصصی به ارائه کتابهای فقهی و اصولی میپردازد. در این پایگاه اطلاعات کتابشناختی حدود چهارده هزار جلد کتاب فقهی و اصولی در دسترس کاربران قرار گرفته است.
امکانات این پایگاه عبارتاند از: جستجوی ترکیبی و ارائه اطلاعات کامل کتابشناختی و کتابداری تمام کتابهای موجود.
4. کتابخانه دانشکده علوم حدیث(www.hadith.ac.ir/default.aspx?page=library)
این پایگاه به صورت تخصصی به ارائه فهرست کتابهای حدیث، تاریخ و قرآن موجود در کتابخانه دانشکده علوم حدیث پرداخته و امکان جستجو در یکی یا تمام آنها را برای کاربران به وجود آورده است.
کتابهای موجود در این پایگاه به سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی ارائه شدهاند که فهرست آنها به صورت الفبایی عرضه شده است. در ضمن، امکان جستجوی پیشرفته در میان آنها به صورت فیلدی در اختیار کاربران قرار گرفته و نتایج جستجوها به صورت ارائه اطلاعات کتاب در نظر گرفته شدهاند.
5. کتابخانه تخصصی امیرالمومنین (ع)(www.imamalislib.com)
این پایگاه به صورت تخصصی به فهرست کردن کتابهای مربوط به شناخت شخصیت والای امیر مؤمنان، علی (ع) در قالب زبانهای فارسی و عربی پرداخته است.
امکاناتی که این پایگاه برای کاربران خود ارائه نموده، عبارتاند از: نمایش فهرست الفبایی کتابها، نمایش فهرست الفبایی پدیدآورندگان، فهرست الفبایی ناشران، جستجو و ارائه اطلاعات مختصر کتابشناسی.
6. کتابخانه تخصصی صنعت برق(http://library.tavanir.org.ir)
این پایگاه مربوط به کتابخانه تخصصی صنعت برق ایران (توانیر) میباشد که با هدف حمایت از طرحهای تحقیقاتی در این بخش تأسیس شده است.
در این پایگاه جستجو در کتابخانه تخصصی توانیر و کتابخانههای تابعه صورت میپذیرد و برای کاربران امکاناتی از قبیل: جستجوی ساده و جستجوی پیشرفته، ابرجستجو، افزودن به فهرست علایق، امکان سفارش اینترنتی کتاب و ارائه شناسنامه کامل کتاب در نظر گرفته شده است.
پی نوشت ها:
