خوشبختانه حوزه های علمیه با درک شرایط زمان و اهمیت تشکیل کتابخانه های مجازی، اقدامات بسیاری را در فضای مجازی اینترنتی انجام داده اند؛ به گونه ای که هم اکنون در بیشتر پایگاه های اسلامی و خاصه پایگاه های مربوط به علوم اسلامی، بخش وسیعی به کتب گوناگون دینی اختصاص یافته است. به گزارش پایگاه اینترنتی Shiasearch قریب به 28000 عنوان کتاب در پایگاه های شیعی ارائه شده است. اگر این مجموعه ارزشمند به روش علمی سامان دهی شود و امکان بازیابی اطلاعات آن به روش ها و قالب های متفاوت مانند: موضوعی، الفبایی و بر اساس نام نویسنده، فراهم آید، آنگاه پژوهشگران اسلامی و اسلام شناسان می توانند بدون حضور فیزیکی در کتابخانه، کتب مورد نیاز خود را در هر جایی که باشند، مطالعه کنند. تا به گفته ویلیام آرمز: «در هر جا که یک رایانه شخصی و یک شبکه ارتباطی وجود داشته باشد، کتابخانه نیز بوجود آید» (2).
کتابخانه دیجیتالی (3)
کتاب الکترونیکی و کتابخانه های دیجیتالی، از مباحثی هستند که در کشور ما مورد بی مهری قرار گرفته است؛ ولی در کشورهای پیشرفته دنیا در شمار مباحث جدی است؛ چنان که از سال 1990م که اولین گام ها در زمینه نشر الکترونیکی برداشته شد، کتابخانه الکترونیکی یا دیجیتالی نیز مورد توجه قرار گرفت و مطالعات زیادی درباره تعریف، جایگاه، طراحی، ساختار مدیریت و کاربری این گونه کتابخانه ها صورت گرفت و مقالات و کتب بسیاری در این باره نوشته شده و این گونه، کتابخانه های دیجیتالی تأسیس گردید.
کواستیا (Questia) یکی از بزرگ ترین کتابخانه های دیجیتالی جهان است که مجموعه نفیسی از کتاب، روزنامه، مجله و مقاله را دربردارد؛ کتاب ها و مقاله هایی که در هیچ جای دیگری از اینترنت یافت نمی شود. این کتابخانه با 1300 جلد کتاب و 2000 مقاله شروع به کار کرد و در حال حاضر، 49500 جلد کتاب و 392000 روزنامه، مجله و مقاله جدید را در اختیار کاربران قرار داده است. (4)
در دهه اخیر با ورود فنّاوری اطلاعات و ارتباطات به مراکز و مؤسسات مختلف، کتابخانه های سراسر دنیا دستخوش تحول اساسی شدند و به تدریج کتابخانه های: خودکار، الکترونیکی، دیجیتالی و مجازی ظهور کردند و در بسیاری از متون، منابع و مقالات همگی در یک معنا و یا در معنای مشابه به کار رفتند و فاقد تعاریف واحد، پالایش یافته و متمایز گردیدند.
به طور کلی، تعریف جامعی از کتابخانه های دیجیتالی ارائه نشده و این موضوع همواره مقوله ای بحث انگیز بوده است. برخی از محققان عقیده دارند که کتابخانه دیجیتالی ماهیتاً مشکل آفرین است، و به نظر بعضی دیگر مانند: گرینبرگ (Greenberg) در به کارگیری اصطلاح کتابخانه های دیجیتالی استعمال ضد و نقیضی مشاهده می شود. (5)
اما ساده ترین تعریف هایی که از کتابخانه دیجیتالی ارائه شده، عبارت اند از:
- کتابخانه دیجیتال، مجموعه ای از اطلاعات سازمان دهی شده در قالب دیجیتال است که توسط صفحات وب (web) قابل نمایش می باشد.
- کتابخانه ای است مشابه کتابخانه های چاپی و نوشتاری، با این تفاوت که منابع آن به صورت رقومی (دیجیتالی) در محیط شبکه ای ذخیره می شود تا کاربران بتوانند آن را از راه دور بازیابی کنند. (6)
در این تعاریف، بر امکان بازیابی اطلاعات تأکید شده است. پس صرفاً ارائه متن انبوهی از کتب در اینترنت بدون امکان بازیابی را نمی توان کتابخانه دیجیتالی نامید.
کتابخانه مجازی
اصطلاح «کتابخانه مجازی» امروزه به یکی از اصطلاحات متداول در متون کتابداری تبدیل شده است، که برگرفته از اصطلاح «واقعیت مجازی» است. واقعیت مجازی، یک محیط رایانه ای است که به وسیله برخی از نرم افزارهایی ایجاد می شود که توان شبیه سازی واقعیت های سه بعدی را بدون به کار بردن هیچ مادّه فیزیکی دارند. با توجه به این بیان کتابخانه مجازی عبارت است از کتابخانه بدون دیواری که فاقد منبع چاپی، میکروفیلم و یا هر نوع مادّه ملموس دیگری است و منابع آن به صورت الکترونیکی و در فرمت دیجیتالی قابل دسترس است.
در تفاوت میان کتابخانه مجازی و دیجیتالی می توان گفت: کتابخانه مجازی در واقع یک مرکز ارجاعی پیوسته است که پیوندهایی را به پایگاه های دارای مجموعه اشیا، اطلاعاتی مرتبط، فراهم می کند. در واقع، کتابخانه مجازی به خودی خود فاقد منابع، مجموعه منظم و مکان خاص است و منابع اطلاعاتی آن گردآوری نشده و در سراسر جهان گسترده است؛ منابع کتابخانه مجازی، همان منابع کتابخانه های الکترونیکی و دیجیتالی هستند و کتابخانه مجازی فقط ارجاعات به آنها را فراهم می کند.
بنابراین، کتابخانه مجازی خود از چندین کتابخانه دیجیتالی تشکیل می شود که منابعشان را در یک فضای مجازی به اشتراک گذاشته اند.(7)
سازماندهی کتابخانه های دیجیتالی اسلامی
امروزه استفاده از اینترنت و پایگاه های موجود در آن، رو به افزایش است و هر کدام با استفاده از گرافیک های مناسب و جذاب، اطلاعات جدید و علمی و نیز ارائه کتاب های رایگان سعی دارند که توجه محققان و کاربران را به خود معطوف سازند. در این میان، پایگاه های اینترنتی اسلامی نیز مجموعه کتب و مقالات بسیاری را جمع آوری کرده اند؛ بعضی از پایگاه ها فقط به آثار انتشار یافته از سوی مرکز خود بسنده کرده و برخی دیگر، کتب خاصی مانند: کتاب های عقیدتی، فلسفی و علمی را جمع آوری نموده اند؛ در حالی که بعضی از پایگاه ها کتابخانه های بزرگی را عرضه کرده اند، مانند: کتابخانه دیجیتالی تبیان (tebyan.net) که مشتمل بر 5253 جلد کتاب و 119 مقاله است.
کاستی موجود در تمام این پایگاه ها آن است که قابلیت های مناسب جهت استفاده مطلوب از این کتب و مقالات را ارائه نداده اند و پژوهشگران با مشکلات فراوانی فرا روی خود در این زمینه مواجه هستند. بدیهی است برطرف کردن کاستی های ذیل کمک شایانی به بهبود وضعیت کتابخانه های دیجیتالی اسلامی خواهد نمود:
- ناکارآمدی موتورهای کاوش اینترنتی در بازیابی کامل و دقیق اطلاعات؛
- نبودن فهرست های متنوع و مناسب؛
- عدم رعایت کامل استانداردهای نشر و کتابخانه؛
- وجود غلطهای تایپی، حذف کلمات و عدم رعایت علائم ویرایشی و صفحه بندی مناسب؛
- جابه جایی یا حذف پایگاه های حاوی اطلاعات، و عدم دسترسی به آنها؛
- نبود اعتماد کافی از سوی مجامع علمی به منابع اینترنتی؛
- رعایت نکردن حقوق پدیدآورندگان؛
- عدم عرضه ابزار مناسب، خط ارتباطی و نرم افزار کاربردی جهت دسترسی بهینه به اطلاعات.
از این رو، پایگاه هایی که دارای کتابخانه دیجیتالی هستند، ضروری است که به منظور بهینه سازی اطلاعات و ایجاد بستر مناسب در بازیابی متون، امکانات ذیل را برای کتابخانه خود در نظر بگیرند:
- ارائه فهرست های متنوع بر اساس نام کتاب، نویسنده، موضوع کلی، موضوعات فرعی، سرشناسه، سرشناسه افزوده پدیدآورنده و ناشر. این فهرست ها باید قابلیت هایی مانند: جستجو، مرتب سازی بر اساس حروف الفباء، نمایش کلی و جزئی را داشته باشند. به عقیده فلیکس چو ( Flix Chu) فهرست نویسان باید:
- الف- با ساختار پیشینه فهرست آشنا باشند؛
- ب- ساختار فنی کتابخانه و جهان اطلاعات را بدانند؛
- ج- از محدودیت های اجتماعی اطلاعات که در رکورد ظاهر می شود، آگاه باشند.(8)
- امکان جستجو در کل پایگاه، به صورت لفظی و ترکیبی، قابلیت محدود کردن دامنه جستجو به کتب یا جلد خاص از یک کتاب و نمایش نتیجه جستجو بر اساس نام کتاب، نویسنده، صفحه و قسمتی از جمله مشتمل بر کلمه مورد پژوهش؛
- فراهم کردن دسترسی سریع و آسان به منابع اطلاعاتی مورد نیاز؛
- عرضه فنّاوری پیشرفته به منظور تبدیل متون به داده های الکترونیکی و ویرایش و مقابله آنها توسط ویراستاران بعد از تبدیل آن به صفحات وبPage Web؛
- شماره گذاری صفحات برابر با نسخه اصلی کتب چاپی، کتب و مقالات الکترونیکی که نسخه چاپی ندارند، دارای صفحات مجازی باشند تا استناد، نشانی دهی و مراجعه به آن آسان باشد؛
- ذکر پاورقی ها پایان هر صفحه با رنگ و قلم متمایز از متن و یا به صورت پی نوشت با امکان پیوند (Link)به آن؛
- دسترسی رایگان به اطلاعات؛
- امکان تهیه خروجی چاپی با انتقال فایل های حجیم به دیسک سخت (Hard-disk drive) به منظور مطالعه متون، به ویژه متون طولانی؛
- توجه جدی به مسائل حقوقی مربوط به کپی برداری و شیوه های انتشار و توزیع آثار چاپی یا الکترونیکی (Copyrght)؛
- امکان نمایش تصویری نسخه های قدیمی و ارزشمند با قابلیت چاپ و بزرگ نمایی.
کتابخانه جامع مجازی علوم اسلامی
با افزایش روزافزون پایگاه های اسلامی و به دنبال آن، کتابخانه های دیجیتالی، پژوهشگران برای دسترسی به یک کتاب یا مقاله زمان بسیاری را باید جهت جستجو در پایگاه های اینترنتی سپری کنند؛ چنان که مشکلاتی مانند: سرعت پایین انتقال اطلاعات در ایران، نبودن فهرست کاملی از پایگاه های اسلامی و نبود فهرست موضوعی برای کتب، دسترسی به تمامی کتب و مقالات را به حداقل رسانده و کاربر نمی تواند استفاده لازم را از آنها ببرد. بنابراین، وجود یک کتابخانه مجازی که طراحی و فهرست نویسی آن مطابق با فرهنگ و نیاز محققان اسلامی باشد و تمامی زوایای یک پژوهش مطلوب را در بر بگیرد، ضروری به نظر می رسد.
چنین کتابخانه جامعی باید دارای امکانات ذیل باشد:
موتورهای کاوش و جستجوی قوی به خصوص جستجوهای خودکار؛ جستجوهای هدایت شونده (9) و جستجوی FullTextا(10) ؛ وجود فهرست های متنوع شامل نام کتب، نویسندگان، موضوعات کلی و جزئی و زیر فهرست های گوناگون؛ امکان دسترسی به نسخه های خطی و قدیمی متعدد از یک کتاب.
در پایگاه کتابخانه جامع مجازی علوم اسلامی باید اطلاعات کامل کتاب شناسی آثار اسلامی موجود در اینترنت وجود داشته باشد و جدیدترین گزارش ها و کتب به پست الکترونیکی اعضاء ارسال گردد.
در انتهاء یادآوری دو نکته ضروری است:
- با رشد روزافزون شبکه جهانی وب و به وجود آمدن پایگاه های جدید، این موضوع روشن است که از طریق نظام های نمایه سازی و فهرست نویسی دستی نمی توان به نتیجه مطلوب رسید. به همین سبب، باید از برنامه های خودکار و سیستم های خبره کمک گرفت تا کار شناسایی، گردآوری و نمایه سازی و فهرست نویسی توسط این برنامه ها انجام گیرد تا کتابخانه مجازی بتواند روزآمد و حاوی جدیدترین اطلاعات باشد.
- تشکیل کتابخانه های مجازی به علت نوپا بودن آن با خود تنش ها و چالش هایی را به همراه دارد که تا این چالش ها مرتفع نگردد، امکان ایجاد یک کتابخانه مجازی اسلامی مرجع نیز ممکن نیست.
پی نوشت ها:
