آسیب های فرهنگی
پیشرفت های جدید در حوزه فنّاوری اطلاعات و ارتباطات مفاهیم جدیدی چون: دهکده جهانی، جامعه اطلاعاتی، جامعه مجازی و فرهنگ مجازی را پدید آورده است که پیآمدهای عملی کردن این مفاهیم تاثیرات خوب و بد بسیاری را بر فرهنگ های مختلف دارد و آنها را بیش از گذشته در معرض تبادل، درهم آمیختگی و رویارویی با یکدیگر قرار می دهد.
در دوران کنونی، شاید اگر صدمات فرهنگی فنّاوری اطلاعات، به ویژه اینترنت را زیان بارترین، جدی ترین و پیشرفته ترین نوع تهاجم فرهنگی بدانیم، سخن به گزاف نگفته ایم. کسانی که نسبت به اینترنت خوش بین هستند، همواره از مزایا و فواید اینترنت داد سخن داده اند و آن را به عنوان ابزاری قدرتمند برای تبادل فرهنگی بین کشورها و ملت ها می بینند؛ اما منتقدان قائل اند که اینترنت چیزی جز ابزار تسلط همه جانبه و از جمله سلطه فرهنگی کشورهای استعمارگر غرب نیست و واژه هایی مانند: فرهنگ جهانی، فرهنگ دیجیتالی (Digital Culture) و فرهنگ اینترنتی(Cyberculture) را با فرهنگ غرب هم معنا می پندارند.
در این میان، گروهی نیز با رویکردی اعتدال گرا معتقدند که می توان با حفظ ارزش های بنیادی و سنت های اصیل، از نوآوری ها و فنّاوری های جدید ارتباطی استقبال نمود و آن را در خدمت فرهنگ اسلامی به کار گرفت.
به نظر می رسد که رویکرد اعتدال گرا واقع گرایانه تر و پذیرفتنی تر از دو رویکرد قبلی است. اما حرف های منتقدان نیز، به خصوص اگر به گونه ای معتدل تر نگاه شود، از واقعیت های تلخی حکایت دارند که نباید از آنها غافل ماند. واقعیت این است که هرچند می توان از اینترنت به عنوان ابزاری جهت پیشبرد اهداف فرهنگ بومی و اسلامی استفاده کرد -همچنان که تاکنون کارهای قابل ستایشی دراین خصوص انجام شده است- اما امروزه تبلیغات فرهنگ غربی در اینترنت به اندازه ای است که گاهی احتمال غلبه و تسلط شکل های مختلف آن بر دیگر فرهنگ ها چندان دور از انتظار به نظر نمی رسد. از این رو، هیچ توجیهی برای از دست دادن فرصت و غفلت از آنچه در حال شکل گیری است، وجود ندارد. با این حال، ممکن است عده ای چنین نگرانی ای درباره هجمه فرهنگی اینترنتی را تا این اندازه جدی نگیرند، یا اساساً بدان باور نداشته باشند. در سطور آتی نمونه هایی از این واقعیت تلخ را برخواهیم شمرد تا آن را بیش از پیش تصدیق کنیم و برای هر یک چاره ای بیندیشیم.
بر اساس آماری در مورد درصد دسترسی کشورهای مختلف و استفاده کاربران از اینترنت، آمریکا و کانادا 63 درصد، اروپا 4/22 درصد و استرالیا، ژاپن و نیوزلند 4/6 درصد از رایانه های متصل به اینترنت را در اختیاردارند. در حالی که کشورهای آسیایی و آفریقایی تنها 9/5 درصد از این رایانه ها را در خود جای داده اند. همچنین 83 درصد کاربران اینترنت در آمریکا، 6 درصد در اروپا، 3 درصد در اقیانوسیه و 8 درصد در بقیه قاره های دنیا قرار دارند.(2)
این آمار، ترجمان این سخن است که بیشتر فعالیت های مختلف از جمله فرهنگی، از سوی غرب انجام می شود؛ به عبارت دیگر، اینترنت همراه با همه پیام ها و پیآمدهایش که از جمله آنها ره آوردهای فرهنگی است، از غرب به شرق منتقل می شود و نباید پنداشت که این کار صرفاً به دلیل سیر طبیعی پیشرفت فنّاوری و صدور آن از سوی غرب است؛ بلکه فرهنگ سازی به شیوه غربی و خصوصاً به شیوه آمریکایی، از چیزهایی است که غربی ها برای آن کوشش های فراوانی کرده و اقدامات بزرگی را به انجام رسانده اند. همچنان که یکی از دانشمندان پرآوازه اروپا اظهار نظر کرده بود که اکنون وقت آن رسیده است که آمریکایی شویم و منظور از جهانی شدن را همان آمریکایی شدن بدانیم.
و باز همچنان در اثر رشد اینترنت و پیشرفت ارتباطات، بسیاری از سوغات های فرهنگی غرب به ویژه آمریکا، مانند غذاهای آماده، اغذیه کنتاکی و مک دونالد و بسیاری از الگوها و مدل های غربی را می توان در بیشتر کشورهای جهان به روشنی مشاهده کرد.
تاکیس فوتو پولوس (1987م)در مقاله «رسانه های جمعی، فرهنگ و دموکراسی» می نویسد:
»امروز با فرآیند جامعی از همگون سازی فرهنگی مواجه هستیم که در نتیجه آن، شهرها بیشتر و بیشتر به هم شبیه شده اند؛ مردم در همه نقاط جهان به موسیقی یکسانی گوش می دهند و بر روی صفحه های تلویزیون های خود اپراهای یکسانی را می بینند و کالاهای مصرفی مشابهی را می خرند. ظهور وفاق نئولیبرالیسم در دو دهه اخیرکه به دنبال شکست سوسیال دموکراسی بود، همگون سازی فرهنگی را تقویت کرده است. این نتیجه غیر قابل اجتناب لیبرالیزه کردن بازار و برداشتن نظارت دولتی از آن و نتیجه تشدید تجاری کردن فرهنگ بوده است. در نتیجه، جوامع سنتی و فرهنگ های آنان در سراسر جهان در حال ناپدید شدن هستند و مردم آنها به مصرف کنندگان فرهنگی که در کشورهای پیشرفته صنعتی به ویژه در ایالات متحده آمریکا تولید شده، تبدیل شده اند».(3)
حال، چنانچه کشوری مانند ایران زیرساختارهای لازم را برای مقابله با فرهنگ بیگانه و حفظ فرهنگ خودی نداشته باشد و فاقد استراتژی فرهنگی کلانی در مورد صنایع فرهنگی جدید همچون ماهواره و اینترنت باشد، طبیعی است که اسیر و شاید خودباخته و حتی متاسفانه گاهی مبلغ فرهنگ بیگانه، به عنوان یک فرهنگ جهانی شود.
یکی دیگر از آسیب های فرهنگی اینترنت، به زبان مربوط می شود. از دیدگاه جامعه شناسان، زبان مهم ترین و اساسی ترین نماد فرهنگی یک جامعه است. به بیان جاناتان ترنر: «هنگامی که مردم به توافق می رسند که یک نشانه، علامت چه چیزی باشد و چه چیزی را ارائه دهد، آن را نماد می نامند».(4)
غیر از زبان، نمونه های کوچک تری چون: پرچم، صلیب، مشت گره خورده و برنامه های رایانه ای همگی نماد و نشانه هایی هستند که در هر جامعه دارای فرهنگ و معانی توافق شده خاصی می باشند. جامعه شناسان، مجموعه این نظام های نمادین در میان جمعیتی از انسان ها را عموماً »فرهنگ» نام می نهند.
زبان به عنوان بزرگ ترین نماد فرهنگی و فرهنگ ساز جامعه، هم متاثر از سایر نمادهای فرهنگی است و هم تاثیرگذار بر آنهاست و به طور کلی، ساختاری نمادین است که ناظر به فرهنگ معینی می باشد. از این رو، می توان گفت که زبان هر جامعه ای دارای فرهنگ خاص آن زبان است و گسترش زبان یک جامعه، به منزله گسترش فرهنگ آن جامعه محسوب می شود. حال چنانچه وضعیت و موقعیت زبان های مختلف در اینترنت را ملاحظه کنیم، سلطه و غلبه زبان های غربی و خاصه زبان انگلیسی به روشنی نمایان است. در میان کسانی که از اینترنت استفاده می کنند؛ یعنی حدود 730 میلیون نفر، 36% به زبان انگلیسی سخن می گویند. این در حالی است که استفاده کنندگان عرب زبان فقط 1/4 درصد را به خود اختصاص داده اند.(5)
اگر وضعیت توزیع سایر نمادها و صنایع فرهنگی نیز در اینترنت سنجیده شود، چیزی شبیه وضعیت زبان خواهد بود. افزون بر این، تبلیغات فرهنگی که در صفحات و پایگاه های مخلتف به خصوص در بخش های مربوط به ابزارهای رایگان، عمومی و پراستفاده اینترنت مشاهده می شود، بیشتر ریشه در فرهنگ غرب دارد. با این حال، عده ای از روی ناآگاهی و یا عدم باور راستین به فرهنگ اصیل اسلامی، همچنان دم از فرهنگ جهانی و فرهنگ الکترونیکی می زنند و پیآمدهای غیرقابل جبران آن را متذکر نمی شوند. در حالی که حتی برخی از روشنفکران غربی نیز در این خصوص انتقادهای سختی را بیان کرده اند؛ برای مثال می توان از «روزابت مس کانتر» نام برد که در کتابی به نام «تحول» ضمن برشمردن فرصت ها در فرهنگ الکترونیکی، به تهدیدهای آن اشاره می کند و می گوید: «گوشه نشینانی که تنها به اینترنت چسبیده اند، جهان را فتح نخواهند کرد». کانتر در این کتاب می نویسد: با پذیرش فرهنگ الکترونیکی به عنوان واقعیت نوین، حقیقت های تازه ای آشکار می شوند که عبارت اند از:
- فرهنگ الکترونیکی با «تخریب سازنده» همراه است؛ یعنی باید برای دگرگونی های ژرف تا حدّ نابودکردن کسب و کار سودآور کنونی آماده بود؛
- پذیرش فرهنگ الکترونیکی همانند زندگی در خانه ای شیشه ای، با نورافکن های نیرومند و پیوسته روشن است. اشتباه ها بی درنگ آشکار و بزرگ نمایی می شوند؛
- فرهنگ الکترونیکی، تا اندازه زیادی، سطحی و ساختگی است و ارتباطات، هسته بنیادین آن را تشکیل می دهد؛
- فرهنگ الکترونیکی درضمن اجرای کار به وجود می آید؛
- چنانچه خوب پیاده شود، ضد جنگ است؛
- پر از ناسازه ها (پارادوکس ها) است؛
- می تواند بسیار سرگرم کننده باشد.(6)
چالش های پژوهشی
امروزه، به ندرت می توان یک نهاد علمی و تحقیقی پیدا کرد که ضرورت استفاده از اینترنت و خدمات پژوهشی آن را درنیافته باشد. گستردگی اطلاعات وب، امکان جستجو و بازیابی اطلاعات مختلف و فراوان در مدت زمان اندک، حذف زمان و هزینه رفت و آمد به کتابخانه های سنتی، کمتر شدن هزینه های اتصال به اینترنت، بالا رفتن سرعت خطوط اینترنتی، افزایش محبوبیت محیط گرافیک وب و دلایل دیگر باعث شده است که تغییر و تحول بزرگی در زمینه اطلاع یابی به وجود آید. این تحول که با رشد فزاینده اینترنت روز به روز عمیق تر می شود، بر روش های سنتی بازیابی اطلاعات و استفاده از کتابخانه ها و کتابداران که تا قبل از اینترنت شاید تنها منبع معتبر اطلاع رسانی به شمار می آمدند، تأثیرات بسزایی گذاشته است؛ چندان که کتابداران و فهرست نویسان سنتی را با چالش های جدیدی در حرفه خود روبه رو ساخته و آنان را در پی یافتن راه های بهتر و مطمئن تر جهت کسب اطلاعات دقیق تر، مفیدتر و سریع تر از این محیط جدید، به تکاپو و تلاش واداشته است. فای چادول (1996م)، کتابدار و کارشناس علوم اطلاع رسانی، معتقد است که: «اینترنت نه تنها جایگزین کتابها خواهد شد، بلکه احتمالاً جایگزین کتابداران و کتابخانه ها نیز خواهد شد».(7)
آمارهای مربوط به استفاده های اینترنتی نیز تا حدود زیادی موید نظر فوق می باشند؛ به عنوان مثال، آمار زیر مربوط به تحقیقی میدانی است که در سال 2002م در بین دانشجویان دانشگاه های آمریکا انجام شده است.
نزدیک به 73 درصد از دانشجویان گفته اند که استفاده آنها از اینترنت بیشتر از کتابخانه است. بیش از 79 درصد از دانشجویان اظهار داشته اند که اینترنت بر اطلاعات علمی آنها تأثیر بسیار زیادی داشته است. 87 درصد دانشجویان گفته اند که ارتباط آنها با اساتید از طریق پست الکترونیکی است.(8)
در برخی از جوامع، از جمله جامعه ما، آمار استفاده نسل دانش آموخته از امکانات پژوهشی اینترنت، با آمار فوق فاصله بسیاری دارد. البته دلایل مختلفی برای این کار می توان برشمرد که بی تردید، برجسته ترین این دلایل، عدم تسلط کافی بر زبان انگلیسی (زبان مادری اینترنت) و مهم تر از آن نداشتن درک صحیح از اینترنت و قابلیت های آن و عدم آشنایی کافی با چگونگی کاوش و بازیابی بهینه اطلاعات در آن است.
در یک تقسیم بندی کلی می توان چالش های پژوهشی اینترنت را با دو رویکرد مورد بررسی قرار داد؛ رویکرد اوّل، آسیب هایی است که به اینترنت و ابزارهای پژوهشی آن مربوط می شود و رویکرد دوم که به کاربران و پژوهشگران اینترنتی مرتبط است.
کاستی های ابزارهای پژوهشی در اینترنت
در رویکرد اوّل، عمده ترین چالشی که دامنگیر اینترنت است، سازمان دهی ناهمگون اطلاعات است. اینترنت از این جهت که رسانه ای دوسویه به شمار می رود و همگان می توانند ضمن دریافت اطلاعات، اطلاعاتی را نیز به شکل های گوناگون و گاهی غیراستاندارد، در آن منتشر کنند، فاقد ساختار نظامند و منطقی در طبقه بندی اطلاعات می باشد. از سوی دیگر، هر روزه ده ها میلیون صفحه اطلاعات به این مخزن چند میلیارد صفحه ای افزوده می شود. در این صورت، مشخص است که فرآیند جستجو و بازیابی اطلاعات به مراتبْ سخت، و نیازمند مهارت بسیار خواهد بود. از این روست که برخی از کارشناسان، این فرآیند را به یافتن سوزن در انبار کاه تشبیه کرده اند.
برآیند چنین ساختاری این است که بیشتر کاربران و جستجوگران، راه را در اینترنت گم می کنند و با وجود صرف زمان طولانی و روبه رو شدن با دنیایی از اطلاعات گوناگون، مطالب مورد نیاز خود را به طور رضایت بخش به دست نمی آورند. به این مسئله، اصطلاحاً «بازیابی بیش از حد اطلاعات»(9) گفته می شود. بدیهی است که بازیابی بیش از حد اطلاعات به خودی خود مشکل ساز نیست، بلکه آن چه این موضوع را به یک مشکل تبدیل می کند، وجود اطلاعات نامرتبط یا کم مرتبط بسیاری در بین نتایج پژوهش می باشد.
نتایج یکی از تحقیقات در زمینه مشکلات دسترسی به اطلاعات از طریق وب نشان می دهد که بازیابی بیش از اندازه اطلاعات، بسیاری از کاوشگران را ناراحت و عصبانی می کند. به طوری که به طور متوسط پس از گذشت 12 دقیقه چنانچه کاوشگران به نتایج مورد نظر دست نیابند و جستجوی ناموفقی داشته باشند، شروع به عصبانی شدن می کنند.(10)
در ادامه به بیان عواملی که باعث ناهمگونی ساختار اطلاعات و پایگاه های وب شده است، می پردازیم:
الف- فقدان ساختار واحد و استاندارد برای ذخیره سازی و انتشار اطلاعات: در محیط وب هنوز بسیاری از صفحاتْ مؤلف، ناشر و تاریخ انتشار صفحه را که جزء عناصر اصلی یک صفحه وب معتبر به شمار می روند، ذکر نمی کنند. افزون بر این، اطلاعات موجود با ساختارهای برنامه نویسی مختلف و با فرمت های گوناگون و گاهی غیرمتعارف ارائه می شوند. همچنین، گاهی برخی از طراحان پایگاه های وب برای بالا رفتن رتبه خود در موتورهای جستجو در برنامه نویسی صفحات از کلمات کلیدی مهم و در عین حال نامرتبط با محتوای صفحه استفاده می کنند که باعث بازیابی نتایج نامرتبط می شود. از این جهت، اکنون به اعتقاد برخی استفاده از فهرست های راهنمای موضوعی به جای موتورهای جستجو، کارآمدتر است؛ زیرا در فهرست های راهنما کار دسته بندی پایگاه ها به صورت دستی انجام می شود و در نتیجه، از کیفیت بالایی برخوردار است. در این راستا کتابدران نیز فهرست های راهنمای ویژه ای راه اندازی کرده اند که در آنها کار دسته بندی اطلاعات اینترنت را افراد کتابدار به عهده دارند. از جمله بهترین این راهنماها، پایگاه www.lii.org می باشد.
ب- عدم ثبات در منابع اینترنتی: محیط شبکه اینترنت، به دلیل اینکه قابلیت بسیار بالایی در هک و اصلاح منابع و حتی تغییر کلی آن دارد، باعث شده است که نتوان ویژگی ثابتی برای منابع اینترنتی در طول زمان تعیین کرد و در نتیجه، پایگاه های کتاب شناختی مدام در حال تغییر باشند که اگر چنین شود، طبق پیش بینی «بانرجی» یادداشت ها و نقاط دستیابی اضافی که به علت تغییرات در منابع اینترنتی رخ می دهد، و نیز پیشینه های پایگاه ها بسیار طولانی شده، مختصر ومفید بودن خود را از دست خواهند داد .(11)
ج- تغییر نشانی منابع: تصور کنید اگر محل نگهداری یک کتاب در کتابخانه جابه جا شود، چه مشکلی در دسترسی بدان به وجود خواهد آمد. بعضی وقت ها نشانی (URL) برخی از منابع اینترنتی و حتی نشانی یک پایگاه عوض می شود و گاهی نیز هیچ راهی برای دسترسی به نشانی جدید پیش بینی نمی شود. بدین ترتیب، کار دسترسی به منابع اینترنتی همواره با مشکل همراه خواهد بود.
د- مشکلات ناشی از موتورهای جستجو: ابزارهای جستجو خاصه موتور جستجو که قدرتمندترین و پراستفاده ترین آنهاست، از مشکلات و کاستی هایی برخوردار است که موارد زیر از آن قبیل اند:
- عدم پوشش کل وب: تا به حال قوی ترین موتورهای جستجو نتوانسته اند حتی نیمی از اطلاعات وب را تحت پوشش قرار دهند. در حال حاضر، موتور جستجوی گوگل که از لحاظ تعداد صفحات پیشتیبانی، رقیب ممتاز دیگر موتورهاست، در حدود 8 میلیارد صفحه وب را نمایه سازی کرده است؛ اما با این حال، بسیاری از پایگاه های جدید و کم اهمیت در این موتور نمایه سازی نشده اند.
- ناتوانی در نمایه سازی همه فرمت ها: موتورهای جستجو قادر نیستند تا همه فرمت های موجود در اینترنت را نمایه سازی کنند و در نمایه سازی برخی از فرمت ها، مانند فرمت PDF و برخی از فرمت های گرافیکی و چندرسانه ای، با مشکلاتی چند روبه رو هستند. البته به تازگی تعدادی از موتورهای جستجو در پی حل این گونه مشکلات برآمده اند.
شایان ذکر است که بیشتر اطلاعاتی که قابل نمایه سازی در موتورها نیستند، در ابزاری با نام وب نامرئی ( (web Invisibleیا وب عمیق (Deep web) قابل جستجو و دسترسی می باشند.
- وجود نتایج تکراری در تعدادی از موتورها:
با وجود این کاستی ها، برای یافتن اطلاعات مورد نظر در مدت زمان کمتر به ناچار باید با ابزارهای کاوش و راهکارهای پژوهش کارآمد در اینترنت آشنا شد؛ چنان که معمول کاربران اینترنت، سفر در این دنیای مجازی را با موتورهای جستجو آغاز می کنند. آمار نشان می دهد که بیشترین استفاده کاربران بالای 18 سال پس از پست الکترونیکی استفاده از موتورهای جستجو می باشد. بر اساس این تحقیق، 76 تا 80 درصد استفاده کاربران اینترنتی در ایالات متحده در این مقاطع سنی به موتورهای جستجو مربوط می شود.(12) بنابراین، امروزه استفاده از ابزارهای کاوش به ویژه موتور جستجو برای بیشتر کاربران اینترنت در دنیا امری اجتناب ناپذیر است.
کاستی های محققان و دانش پژوهان اینترنتی
این نوع کاستی ها عمدتاً به عدم آشنایی صحیح کاربران با اینترنت و امکانات آن و همچنین روش جستجو و بهره گیری از اینترنت در کارهای تحقیقی باز می گردد. متاسفانه هنوز عده زیادی از دانشجویان و حتی برخی اساتید، درک درستی از اینترنت ندارند و با توانمندی های پژوهشی آن آشنا نیستند. بیشتر دانش پژوهان فقط با یک نوع از ابزار کاوش در اینترنت؛ یعنی موتور جستجو، آشنا می باشند و حتی از قابلیت های پیشرفته همان موتور هم ناآگاه هستند. و حال آنکه در اینترنت، ابزارهای پژوهشی مختلفی وجود دارد که از آن جمله می توان به فهرست راهنما یا دایرکتوری (Directory) شاهراه اطلاعاتی (Gateway)(، موتور جستجو (Search Engine و درگاه یا مدخل (Portal) اشاره کرد. نکته مهم این است که هر یک از این ابزار جستجو، مزایا و معایبی دارند و هر کدام استفاده خاصی دارند که لازم است پژوهشگران با کاربرد آنها آشنا شوند.
بیشتر دانش پژوهان به جهت آشنایی اندک با اینترنت، در ارزیابی منابع و نتایج حاصله از اینترنت دچار مشکلات جدی هستند و ممکن است عده ای با انواع پایگاه های وب و اعتبار هر صفحه و پایگاه ناآشنا باشند؛ به عنوان مثال، اعتبار یک پایگاه دانشگاهی یا وابسته به مرکز پژوهشی معتبر، با یک پایگاه اطلاع رسانی عادی یا صفحه شخصی رایگان و یا وبلاگ قابل مقایسه نیست. امروزه یکی از مباحث مهم پژوهش از طریق اینترنت، ارزیابی منابع اینترنتی ( (Evaluating Internet Resourcesاست؛ چندان که پایگاه های دانشگاهی و علمی برخی از کشورهای اروپایی و آمریکایی مباحث و اطلاعات ارزنده ای را در این باب مطرح کرده اند و متن کامل برخی از آنها در اینترنت موجود می باشد.
سخن پایانی اینکه در حال حاضر، پایگاه های علمی قدرتمندی در اینترنت به وجود آمده اند که دارای پایگاه داده وسیعی از منابع دست اوّل رشته های مختلف علمی بوده و امکانات بسیار ارزشمندی را جهت تحقیق و نوشتن پایان نامه در اختیار اساتید و دانش پژوهان قرار می دهند، هر چند استفاده از این گونه منابع غالباً مستلزم اشتراک غیر رایگان می باشد. از جمله این منابع می توان به موارد زیر اشاره کرد:
www.questia.com
www.jstore.com
www.proquest.com
پی نوشت ها:
