ره آورد نور

کلیدواژگان: یکپارچه سازی، میان کنش پذیری، فراداده های مرکز، جست وجوی هم زمان، برداشت، گردآوری.

اشاره

شاید بتوان مهم ترین پایگاه های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلام را پایگاه های ذیل دانست:

کتابخانه دیجیتال(1) که به عرضه متن کتاب های رقمی به شکل متنی و تصویر می پردازد؛ مجلات تخصصی(2) که متن کامل مقالات نشریات طیّ دو قالب متنی و تصویری در آن عرضه می شود؛ حوزه(3) که متن کامل مقالات، کتب، پایان نامه ها و نیز اسناد صوتی و تصویری را به کاربران عرضه نماید؛ پایگاه اندیشوران(4) که در آن کارنمای علمی اندیشه ورزان حوزوی و گاه متن مقالات، یادداشت ها و کتاب های ایشان عرضه می شود.

این پایگاه ها، گاه از منابع یکدیگر بهره می برند و مبادلاتی میان آن ها برقرار است؛ برای نمونه، بخشی از مقالاتی که در پایگاه حوزه عرضه می شود، در پایگاه مجلات تخصصی نیز وجود دارد. همچنین، کتاب هایی نیز در پایگاه حوزه وجود دارند که در پایگاه کتابخانه دیجیتال دیده می شود. گاه مقالاتی از اندیشه ورزان حوزه که در پایگاه مجلات تخصصی نور وجود دارد، برداشت گردیده، در پایگاه اندیشوران عرضه می شود.

نرم افزارهای پژوهشی نور نیز به چند شیوه پژوهش تولید و در قالب هایی درخور آن پژوهش ها عرضه می شوند که عمده ترین آن ها عبارت اند از: معجم الفاظ (کتابخانه ای)، معجم موضوعی (فرهنگ موضوعی)، فرمت تخصصی (برچسب گذاری) و دانشنامه.

کتاب های بسیاری می توان برشمرد که در چندین نرم افزار به کار رفته است. هریک از منابع که در نرم افزاری به کار گرفته می شود، برای عرضه در نرم افزار دیگر، پژوهشی جداگانه درباره آن انجام می شود و فرآوری شایسته و مناسبی بر روی متن آن کتاب، اعمال می شود.

برای بیشتر، آسان تر و بهتر انجام شدن مبادلات میان محصولات گوناگون مرکز، به منظور کاستن از کار دوباره در ورود اطلاعات و غنی سازی محتوا، میان کنش پذیریِ (Interoperability) محصولات، گزینه ای درخور به نظر می رسد.

میان کنش پذیری

منظور از میان کنش پذیری، این است که نظام های رایانه ای با تجهیزات و برنامه های متفاوت و مستقر در نقاط گوناگون چگونه با هم و در کنار هم تعامل داشته باشند؛ به عبارت دیگر، میان کنش پذیری را می توان توانایی یک نظام در تعامل با دیگر نظام ها دانست؛ بدون اینکه کاربران آن نظام ها تلاش خاصی در این جهت انجام دهند. بنابراین، میان کنش پذیری زمانی حاصل می شود که دو یا چند نظام فنی قادر باشند اطلاعات را بدون واسطه و به روشی که برای استفاده کننده آن نظام ها راضی کننده باشد، مبادله نمایند. پس می توان این گونه بیان کرد که پیروی از اصول و استانداردهای مشابه و قابل اجرا در سیستم های مختلف که سبب یکپارچه سازی نظام ها می گردد، نوعی «میان کنش پذیری» است.

هدف اصلی میان کنش پذیری، ســرعت بخشی و آسان سازی در ارائه خدمات به کاربران است. میان کنش پذیری، ریشه در خدمات اینترنتی کتابخانه ها دارد و نمونــه آن در ایران، راه اندازی طرح غدیر (اشــتراک منابع) اســت که پژوهشگاه علوم و فناوری، عهده دار انجام آن در سطح ملی اســت. ضرورت یکپارچه سازی در محیط رقمی، چند برابر محیط سنّتی است؛ زیرا پراکندگی خدمات در این محیط، کاربر را سردرگم می کند. میان کنش پذیری، شــرط لازم در رســیدن به هدف و فلسفهٔ کتابخانه رقمی اســت. در میان کنش پذیری، دو رویکرد عمده دنبال می شود: میان کنش پذیری منابع اطلاعاتی و یکپارچه سازی خدمات اطلاعاتــی. برای میان کنش پذیری خدمــات در کتابخانــه های رقمی، الگوهای گوناگون پیشنهاد شده اســت. انتخاب هر الگو، بسته به هــدف و نوع کاربران، از یک کتابخانه بــه کتابخانه دیگر متفاوت اســت. (صابری 1389)

اهمیت میان کنش پذیری

میان کنش پذیری برای کتابخانه های رقمی بسیار پیچیده تر از کتابخانه های سنتی است؛ زیرا:

کتابخانه های رقمی، مسائل فنی و مهندسی فراوانی در خصوص شبکه های مرتبط با یکدیگر، پایگاه دادگان و دیگر نظام های مبتنی بر رایانه دارند؛ درحالی که وب جهان گستر با پیونددادن منابع اطلاعاتی جهان، آغاز خوبی داشت؛ اما نه جامع بود و نه برای به دست دادن خدمات واقعی کتابداری، به اندازه کافی خوب طراحی شده بود.

کتابخانه های رقمی، خدمات گوناگون و متنوع تری در قیاس با کتابخانه های سنّتی دارند و توانایی عرضه خدمات بیشتر نیز در آن ها وجود دارد؛ مانند: جست وجوی خبره، مرور فهرست های عظیم، بازسازی قالب های گوناگون دادگان، امکان جست وجو به زبان طبیعی، ایجاد آثار مرکب و نظایر آن.

گونه های اطلاعات در دسترس در کتابخانه های رقمی و قالب این اطلاعات، بسیار متنوع تر از کتابخانه های سنّتی است؛ برای نمونه، فیلم، صوت، متن و برنامه های رایانه ای که هریک از اینها در قالب های بسیار متنوع در کتابخانه های رقمی عرضه می شود، تأییدکننده این مدعاست.

کتابخانه های رقمی، از شمار عظیمی از اجزای به هم مرتبط تشکیل خواهند شد. به همین سبب، هم خدمات و هم اطلاعات، باید بتوانند انتظار رشد بسیار داشته باشند و فراهم کردن همه آنچه برای کتابخانه های رقمی ضروری است، برای یک شرکت، سازمان حرفه ای یا دولت واحد مقدور نخواهد بود. مسئله هنگامی ضروری تر خواهد شد که کتابخانه های رقمی در سطح بین المللی عرضه شوند. افزون بر آن، درصد بزرگی از اطلاعات و خدمات که کتابخانه های رقمی عرضه می کنند، به شکل خصوصی تحت مالکیت معنوی اند و بعید است که کنترل این مالکیت، به دیگران واگذار شود. ازاین روی، شمار بزرگی از گروه های کوچک و بزرگ، محتوا و خدمات کتابخانه رقمی را فراهم خواهند آورد. با آمیخته شدن این کتابخانه های کوچک و بزرگ، میان کنش پذیری طبیعتاً مسئله ای بین المللی خواهد بود؛ زیرا کاربران از هرجایی در جهان نیازمند محتوا و خدمات خواهند بود. بنابراین، میان کنش پذیری برای کتابخانه های رقمی که در قالب های گوناگون ظاهر می شوند، امری بنیادین است. (Varatharajan and Chandrasekhara, 2006)

ضرورت میان کنش پذیری

میان کنش پذیری محتوا و خدمات پایگاه های کتابخانه رقمی با توجه به ارزش افزوده ای که ایجاد می کند و نیز با توجه به نیاز کاربران در عصر حاضر، از جمله ضروریاتی است که شایسته است تولیدکنندگان نظام های اطلاعاتی و سازمآن های متولی اشاعه اطلاعات به آن توجه کنند. میان کنش پذیری، سبب می شود کاربران به آسانی کتابخانه رقمی یا یک پایگاه داده را جست وجو کنند و به محتوای دلخواه دست یابند.

از سوی دیگر، هزینه و زمان ساخت و سازمان دهی محتوا نیز بسیار کاهش می یابد و این خود سرعت دستیابی به اطلاعات تازه را نیز در پی خواهد داشت. میان کنش پذیری، فرآیندی بهمنظور اســتفاده از محتواها و خدمات شبکهٔ کتابخانه‌ها در ارائه خدمات بهینه به کاربران است و حرکت به سـوی میان کنش پذیری خدمات در کتابخانه‌های رقمی، ضروری به نظر می رسد.

سطوح میان کنش پذیری

سه سطح برای میان کنش پذیری وجود دارد:

1. میان کنش پذیری فنی:

میان کنش پذیری فنی، آشکارترین و مستدل ترین و ساده ترین جنبه از میان کنش پذیری است. اطمینان از این مسئله ضروری است که اجزای نرم افزاری و سخت افزاری شبکه ها و نظام های اطلاعات به طور فیزیکی مرتبط باشند و اطلاعات را به شکل موفقیت آمیزی منتقل کنند. این جنبه آسان میان کنش پذیری، به شیوه های بسیار با مسائل فنی مواجه می شود؛ برای نمونه، برای حصول اطمینان از مباشرت در گسترش مستمر ارتباط، انتقال، ذخیره و عرضه استانداردهایی مانند: ISO-ILL, XML و Z39,50 آثار نیز لازم است هم اطمینان دهند که این استانداردهای فردی برای بهره مندی از جامعه و آسان کردن ارتباطی که همگرایی آن ها را ممکن کند، به پیش می روند؛ به گونه ای که نظام ها ممکن است به طور مؤثر از بیش از یک استاندار استفاده کنند.

2. میان کنش پذیری معنایی:

میان کنش پذیری معنایی، بالاترین سطح میان کنش پذیری است که توانایی دو یا چند نظام یا عنصر برای تبادل اطلاعات است. میان کنش پذیری، هر دو مزیت میان کنش پذیری ساختاری برای تبادل داده و رمزگذاری دادگان را دارد.

میان کنش پذیری معنایی، توانایی برای تفسیر خودکار تبادل اطلاعات به شکل بامعنا و دقیق جهت تولید نتایج سودمند تعیین شده از سوی کاربر و نظام اطلاعاتی است. برای دستیابی به میان کنش پذیری معنایی، هم کابر و هم نظام اطلاعاتی، باید به الگوی مرجع تبادل اطلاعات مشترک ارجاع شوند. محتوای تبادل اطلاعات درخواستی، باید به گونه صریح و غیرمبهم تعریف شود؛ به این گونه که باید آنچه ارسال شده است، با آنچه فهمیده شده، یکسان باشد.

میان کنش پذیری معنایی، به معنای اطلاعاتی که کاربران انسانی منتقل می کنند، در مقابل انتقال فیزیکی دادگان، اشاره دارد. در این نوع از میان کنش پذیری، اگر کاربران گوناگون یا گروه کاربران از اصطلاح های مختلف برای مفاهیم واحد استفاده کنند، یا اصطلاح های یکسان برای اشیایی با معانی گوناگون به کار برند، به شکست می انجامد.

جنبه های مهم در میان کنش پذیری معنایی عبارت اند از:

• - ملاحظه احتیاط آمیز از اینکه کاربران بالقوه نظام های اطلاعات چه کسانی هستند و زبانی که برای ارتباط با آن ها لازم است چیست؛
• - توافق بر اصطلاح نامه استاندارد و فهرست های اصطلاح ها به کاررفته در نظام فراداده؛
• - استفاده مستمر از نظام رمزگذاری موجود که به شکل ملی و بین المللی استفاده شده است.

3. میان کنش پذیری ساختاری؛

میان کنش پذیری ساختاری، سحطی میانی است که ساختار یا قالب تبادل دادگان، یعنی قالب استاندارد پیام را مشخص می کند. میان کنش پذیری ساختاری، چگونگی (syntax) تبادل داده را تعریف می کند و اطمینان می دهد که تبادل داده میان نظام های فناوری اطلاعات، می تواند در سطح میدان داده تفسیر شود.

الگوهای میان کنش پذیری

سه الگوی اصلی میان کنش پذیری خدمات در کتابخانه رقمی عبارت اند از:

1. جست وجوی هم زمان (Federated search): در این الگو، گروهی از سازمآن ها بر سر اینکه خدماتشان با ویژگی های خاص برای کاربران عرضه شود تا طرف های معاهده کننده بتوانند از خدمات همدیگر استفاده کنند، توافق می کنند.

فرایند جست وجوی هم زمان

کاربر جست وجوی خود را عرضه می کند و نرم افزار از روش جست وجوی توزیع شده میان پایگاه دادگان ناهمگون و تعهدنامه های گوناگون برای جست وجو استفاده می کند.

منابعی که ممکن است جست وجو شوند، شامل: فهرست ها، چکیده ها، نمایه ها و متن های پایگاه داده ها، انبارهای رقمی و متن کامل کتابخانه های منطقه ای و دور دست می شود.

در آخر نیز فهرست رتبه بندی شده برای پرس وجوی کاربر فراهم می گردد.

جست وجوی هم زمان چند کتابخانه رقمی، به دلایل ذیل ضرورت دارد:

• - نیاز روزافزون به اطلاعات و دادگان؛
• - دشواری یافتن پایگاه های داده برای جست وجو؛
• - دشواری جست وجوی همه پایگاه های داده؛ حتی اگر آن ها را شناخته و یافته باشد؛
• - ذخیره زمان کاربر، با سریع ترشدن جست وجوها؛
• - نیاز به یادگیری یک رابط کاربر ساده به جای رابط کاربری های گوناگون و پیچیده؛
• - بهبود کیفیت جست وجو؛
• - پایگاه دادگان فنون جست وجوی ساده خواهند داشت؛
• - آگاهی از پرس وجوهای پیچیده و نمونه ای؛
• - محیط جست وجو توانمند و متمرکز؛
• - کمک به یافتن بهترین اسناد و رتبه بندی آن ها (Varatharajan and Chandrasekhara, 2006)

2. برداشت اطلاعات (Harvesting): یعنی مجموعه ای باز از کتابخانه های رقمی که اعضای آن تلاشی اندک برای عرضه خدمات به اشتراک گذاشته شده انجام می دهند. دشواری ایجاد اتحادیه ای بزرگ، انگیزه ای برای ایجاد گروه های کوچک از کتابخانه های رقمی شد. در الگوی برداشت، اعضا توافق می کنند برخی از خدمات کوچک اساسی را به اشتراک بگذارند؛ بدون اینکه نیاز به پذیرش یک مجموعه کامل از توافق ها باشد. در این الگو، هر کتابخانه رقمی، فراداده هایی درباره مجموعه های خود در قالب تبادل ساده در دسترس قرار می دهد. این فراداده ها ممکن است از طریق فراهم آورندگان خدمات برداشت شوند و با خدماتی مانند کشف اطلاعات یا مرتبط ساختن منابع یکی می کنند.

3. گردآوری (Gathering): هیچ همکاری از هیچ نوع انجام نمی شود، برخی از میان کنش پذیری ها با گردآوری اطلاعاتی که به شکل آزاد در دسترس اند، مانند آنچه در موتورهای جست وجوی وب یافت می شود، ممکن است. حتی اگر همکاری میان سازمآن های گوناگون قابل دسترس نباشد، الگوی بنیادین میان کنش پذیری هنوز به وسیله گردآوری باز اطلاعاتٍ در دسترس، با استفاده از موتور جست وجوی وب امکان خواهد داشت. چون این الگو هزینه ای ندارد، کتابخانه های بسیاری عضو آن اند؛ اما خدماتش ضعیف است.

نکاتی درباره میان کنش پذیری

در تفاهم نامه های همکاری باید بین کتابخانه‌ها هدف مشترک وجود داشته باشد.

در ارائه خدمات و محتوای کتابخانه‌های رقمی، باید به نیازهای کاربران توجه جدی شود. نمونهٔ آن را می توان در طراحی کتابخانه رقمی کودکان مشاهده کرد.

الگوی برداشت اطلاعات، بهترین الگو برای کتابخانه‌های رقمی است؛ زیرا الگویی ساده و وابسته به سیستم باز است و این امکان را برای کتابخانه‌های رقمی فراهم می شود که با یکدیگر ارتباط داشته باشند.

اُسی ال سی، نمونه ای از نظام های میان کنش پذیری است. این شرکت، طرح وردکت را 20 سال پیش تولید کرده است که فهرست بلندی از اطلاعات کتاب شناختی به اشتراک گذاشته شده در جهان را پوشش می دهد. بنابراین، اُسی ال سی نظامی است که در آن، کتابخانه های سراسر جهان اطلاعات کتاب شناختی را در پایگاه وردکت(5) به اشتراک می گذارند.

میان کنش پذیری در محصولات مرکز نور

شاید بتوان گفت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بیش از 20 سال، به گنجینه قابل توجهی از داده ها بدل شده است؛ به گونه ای که مجموع دادگان متنی آن، به بیش از 1824026760 کلمه رسیده که این رقم، بدون درنظرگرفتن محتوای پایگاه هایی مانند: اندیشوارن، حوزه و امام علی(ع) است. این داده ها، سیر افزایشی دارد و روزانه مجلات و مقالاتی چند، به پایگاه مجلات تخصصی افزوده می شود و نرم افزارهای تازه نیز در حال ساخت است.

فرآوری های صورت گرفته در این منابع، به گونه ای است که شاید تنها درخور یک بستر، یک پایگاه یا یک نرم افزار قابل عرضه است؛ برای نمونه، برای عرضه مقالاتی در یک نرم افزار، به جز رقمی سازی (تایپ/ اسکن)، دیگر فرایندهای عرضه از قبیل: ثبت فراداده ها، نمایه سازی، و اتصال عنواین مندرج به صفحه مربوطه، باید از نو انجام شود؛

مثلاً برای عرضه مقالات در مداخل دانشنامه پایگاه حوزه، افزون بر فرآوری داده، حتی گاه رقمی سازی نیز از نو صورت می گیرد.

برای جلوگیری از دوباره کاری ها و در نتیجه پایین آمدن هزینه و زمان تولید محصولات، استفاده از یک استاندارد واحد که در همه بسترها و همه نرم افزارها قابل عرضه باشد، ضروری به نظر می رسد.

این کار شاید در دو سطح عمده قابل تصور باشد:

* فنی: کارهای فنی که برای میان کنش پذیری می توان برشمرد، از این قرار است:

• - زبان برنامه نویسی نرم افزارها که بتوان در هر سکو و هر بستری با کمترین هزینه و دستکاری آن را عرضه کرد؛
• - قالب متنی برگزیده از گونه ای باشد که بتوان آن را در هر بستری عرضه کرد.

* مفهومی: عنوان فراداده ها باید یکدست و یکسان باشد؛ به گونه ای که در نمونه هایی که چند مفهوم برای یک مصداق وجود دارد، مفهومی شایع و متداول برگزیده شود و از تشتت در انتخاب مفاهیم پرهیز شود.

عناصر فراداده ای یکسان باشند تا امکان انطباق (Mapping) محتوا در هر سکو و بستر فراهم باشد.

سازمان دهی و فرآوری اطلاعات باید به گونه ای باشد که ارتقای و به روزرسانی ها به تمام نرم افزاها و بسترهایی که این منبع در آن وجود دارد، اعمال شود و نیازی به به روزرسانی یکایک آن ها به گونه مجزا نباشد.

پی نوشت ها:

منابع: