ره آورد نور

میراث گرانبهای فقیهان و عالمان بزرگ شیعه همواره روشنی بخش اندیشه فرزانگان علم و دانش بوده است و در این میان، کتب ارزشمند فقهی موجبات شکوفایی علوم دینی را فراهم آورده و به تحکیم احکام الهی اسلام کمک شایانی کرده است. خاصّه اینکه پژوهشگران و محقّقان، پیوسته بدین آثار ماندگار نیازمند بوده و جهت ساماندهی امر تحقیق ناگزیر از پژوهش و دقت نظر در کتب گرانقدر گذشتگان می باشند.

یکی از مشکلاتی که به هنگام کاوش در فقه اسلامی و رجوع به منابع اصیل و قدیمی وجود دارد، مشکل مراجعه به مصادر متعدّد و منابع مختلف فقهی است؛ زیرا این متون به گذشته دور مربوط هستند و کثرت آنها و یا در دسترس نبودن بسیاری از آن کتب، همواره برای نویسندگان و پژوهشگران سختی های عدیده ای را در روند تحقیق به وجود آورده است. از این رو، نرم افزار درختواره فقه که مجموعه ای از نسخه های معتبر قدیمی و اصیل فقهی را در خود جای داده، با امکانات پژوهشی و جدیدترین روش های جستجوی نوین از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به پژوهندگان علم و فقاهت ارائه می گردد. محور اصلی این برنامه نمودار درختی 58 باب فقهی بر اساس متون کتب علمای قبل از شیخ طوسی - قدس الله سرّهم - است.

اشاره

یکی از اهداف والای انبیا و اولیای الهی، تحقق و رواج خلق وخوی پسندیده در میان آحاد جامعه انسانی بوده است؛ چنان که پیامبر ختمی مرتبت، حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه وآله) نیز برای تکمیل مکارم اخلاق برانگیخته شد. افزون بر این، اخلاق، از جمله دانش های نظری و عملی است که در عرصه های مختلف زندگی و دیگر دانش ها کاربرد فراوانی دارد؛ مانند: عرفان، سیاست، فناوری اطلاعات و ارتباطات، مدیریت، پژوهش، کسب وکار. بنابراین، نقش اخلاق جهت توسعه علم و فضیلت در جامعه، بر کسی پوشیده نیست و در حقیقت، سرمنشأ تمام هنجارهای فردی و اجتماعی، ریشه در اخلاق آدمیان دارد.

تا کنون آثار عدیده اخلاقی تهیه و انتشار یافته اند که از جمله آنها، نرم افزارها یا کتابخانه های دیجیتالی هستند. مؤسسات و مراکز علمی و فرهنگی و پژوهشی بسیاری، اقدام به تولید محصولات الکترونیکی در زمینه اخلاق و معارف اسلامی نموده اند که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، از جمله این مراکز پژوهشی رایانه ای است. شماری از تولیدات نور که به نوعی به مباحث اخلاق اسلامی پرداخته اند، عبارت اند از: اسوه تقوا، خوشه های معرفت، در کوچه های محبوب، ز ملک تا ملکوت، گنج سعادت، معارف دانشگاه (5): اخلاق اسلامی، مکارم خوبان، نشریه تربیتی اخلاقی خُلُق، جامع الأحادیث، نور الجنان، عرفان 3، کتابخانه حکمت اسلامی، اصول و مبانی تربیت دینی کودکان و نوجوانان.

نیازمندی های رجالی

احادیث به یادگار مانده از خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام گنجینه ارزشمندی از میراث مکتوب شیعی است که حجم عظیمی از معارف اسلامی را در خود جای داده است. بهره برداری از این میراث پربها در گرو شناخت افرادی است که حامل آن به نسل های پس از خود می باشند. این افراد همان راویان اند.

دانش رجال بامعرفی ویژگی های راوی و معرفی آن به پژوهشگران عرصه های معارف دینی، به گفته گروهی اعتبار بخشیده، آنان را توثیق می کند و احادیث ایشان را مورد اعتماد و قابل استناد می داند و در مقابل، بر اعتماد به گروهی خطّ بطلان کشیده، آنان را تضعیف می کند و وصف اعتماد را از احادیث آنان برمی دارد تا از این رهگذر، اعتبار یا عدم اعتبار مجموعه واسطه های یک حدیث (سند) را احراز کند.

اشاره

استفاده بهینه از آثار به جای مانده از پیشینیان و بهره مندی مطلوب از دستاوردهای علمی نویسندگان معاصر، همواره مورد توجه دانش پژوهان بوده و هست. آنچه این مسیر را هموار می سازد و محققان و اندیشمندان را در بهره گیری بهتر از وقت و امکانات موجود یاری می رساند، اطلاع رسانی صحیح و ارائه محصولات نوین فنّاوری در حوزه علم و فرهنگ می باشد.

در این مقاله نیز به معرفی مهم ترین نرم افزارهای موجود در زمینه حدیث می پردازیم و به طور اجمال با محتوا و قابلیت های این برنامه ها آشنا می شویم. چنانچه علاقه مند به تحقیق در این باره هستید، این مقاله به شما کمک خواهد کرد تا به کمک برنامه های موجود به ساماندهی مطالعات و پژوهش های خود اقدام نمایید و برگستردگی و ارزش تحقیقات خویش بیفزایید.

اشاره

یکی از شاخه های علوم اسلامی که نقش مهمی در دستیابی به سنّت نبوی صلی الله علیه وآله وسلم و سخنان ائمه علیهم السلام دارد، علم رجال است. فقیه، محدّث و هر عالم دینی با تمسک به اطلاعات موجود در کتب رجال و نقد و بررسی آنها، پیرامون صحت و اعتبار یکایک روایات نظر می دهد. از این رو، علم رجال همواره به عنوان یکی از پایه های اجتهاد و استنباط احکام شرعی مطرح بوده است.

مجتهدان و علمای اسلام، در گذشته توجه ویژه ای به علم رجال داشته اند، اما امروزه به علت مشکلاتی که در مسیر پژوهش و تحقیق در این علم وجود دارد، پژوهشگران اندکی در این رشته به کاوش می پردازند. این در حالی است که تدریس و تحصیل علم رجال در حوزه های علمیه در زمان های اخیر تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته و رونق سابق خود را از دست داده است.

برنامه «درایة النور» که نخستین نرم افزار تخصّصی رجالی شیعه است، به بررسی و بازسازی اسناد کتب اربعه حدیثی و کتاب «وسائل الشیعه» و شناسایی راویان آنها پرداخته است. کتب هشت گانه رجالی و معجم رجال الحدیث نیز در این برنامه گنجانده شده و امکانات گسترده پژوهشی در ابعاد مختلفِ علم رجال، در آن منظور گشته است.

نرم افزار «درایة النور» با هموار کردن مسیر پر پیچ و خم علم رجال، گامی در رونق دوباره این علم در حوزه های دینی محسوب می گردد. با استفاده از این برنامه رایانه ای، شناسایی راویان و ارزیابی اسناد با سهولت و در کمترین وقت انجام می گیرد و قابلیت های گوناگون آن بهره مندی از فواید علم رجال را برای علاقه مندان میسر می سازد.

نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی با همکاری شرکت تعاونی مراکز اطلاع رسانی علوم اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از تاریخ 13 تا 18 خرداد ماه 83 در محل دائمی نمایشگاه های استان قم برپا شد. در این نمایشگاه که 53 مؤسسه و مرکز تولید کننده نرم افزار علوم اسلامی از استان های: قم، تهران، اصفهان و خراسان حضور داشتند، با استقبال گسترده گروه های مختلف مردم، به خصوص علاقه مندان به مباحث رایانه ای علوم اسلامی مواجه گردید.

یکی از شاخه های علوم دینی که موجب تحکیم و گسترش هر چه بیشتر شریعت الهی و فقاهت اسلامی را فراهم ساخته، علم رجال می باشد که اهمیت آن در فهم و استنباط علوم نقلی به خصوص احادیث معصومین(ع) بسیار واضح و شایان توجه است.

اما پژوهش در این زمینه با مشکل هایی چند مواجه است. یکی از دشوارهایی که در مسیر و تحقیق علم رجال وجود دارد، مشکل مراجعه به مصادر متعدد و منابع مختلف است. خاصه اینکه هنوز در علم رجال کتاب جامعی که بتواند پاسخگوی تمامی خواسته های یک محقق باشد، تدوین نشده است و هر یک از کتب رجال دارای ویژگی های مخصوص به خود هستند و تنها عدّه خاصی از روات را مورد تحقیق قرار داده اند، مانند: معجم رجال الحدیث که فقط کتب روات کتب اربعه را مورد توجه قرار داده است و یا کتاب قاموس الرجال که نقدی بر تنقیح المقال است و یا مستدرک علم الرجال که فقط راویانی را که در جامع الرواة و تنقیح المقال نیامده یا ترجمه کامل نشده اند، ذکر نموده است.

در بخش نرم افزارهای علوم اسلامی نیز علم رجال مورد کم توجهی قرار گرفته است و نرم افزارهای موجود جوابگوی نیاز محققان و اندیشمندان رجال نمی باشد و هر یک از این نرم افزارها نگاه خاص و جزئی به موضوع دارند و تاکنون برنامه ای جامع و کاربردی تدوین نشده است.

برای آشنایی بیشتر با برنامه معجم موضوعی حکمت اسلامی و مسیری را که محقّقان و کادر فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در این راستا پیموده اند، به حضور حجة الاسلام محمد علی رستمیان مسئول بخش فلسفه معاونت تحقیقات مرکز رسیدیم و از ایشان درخواست نمودیم تا گزارشی از روند طراحی و تهیه این نرم افزار را در اختیار خوانندگان نشریه قرار دهند. متن کامل سخنان ایشان را با هم می خوانیم.

اشاره

استفاده از رایانه نقش بسزایی در اطلاع رسانی میراث مکتوب ما دارد؛ اما چگونگی استفاده و ذخیره اطلاعات در آن، گونه های متفاوتی دارد که از بین همه آنها معجم موضوعی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

معجم موضوعی یا فرهنگ واژگان عبارت است از مجموعه ای از اطلاعات؛ یعنی خلاصه متن کتب که آن را موضوع می گویند، مجموعه ای از نمایه ها که از موضوعات استخراج می شوند؛ مجموعه ای از کلید واژه ها که به نمایه ها متصل هستند.

برای استفاده از معجم موضوعی کافی است محقق واژه ای را که در مورد آن اطلاعات می خواهد، وارد رایانه کند تا مجموعه از اطلاعات را به صورت منظم در دو یا سه مرحله مشاهده نماید؛ مثلا اگر الغزالی واژه کلیدی، یک محقق باشد، با تقه پیاپی بر کلیدواژه الغزالی به نمایه هایی از قبیل: آراء الغزالی، الأخرویات عند الغزالی و الدفاع عن الغزالی دست می یابد که با انتخاب هر نمایه می تواند به موضوعات آن نمایه منتقل شود و از طریق موضوع هم می تواند به متون مورد نظر خود دست یابد.

«نور الحکمة 3» برای عرضه اطلاعات کتب فلسفه و منطق و کلام از این شیوه - که شیوه ای بی بدیل در عرضه اطلاعات می باشد - استفاده نموده است و محققانی که در تهیه این مجموعه نقش داشتند، زحمات فراوانی را متحمل شده اند، ولی با همه اینها مشکلاتی در این برنامه وجود دارد که قابل چشم پوشی نیستند. در این مقاله تنها به بیان چند مورد از آنها اکتفا می کنیم. امید است که برای تهیه کنندگان این نرم افزار مفید باشد.

پویایی فرهنگ و معارف متعالی اسلام مرهون تلاش طاقت فرسا و دلسوزی عالمان فرهیخته و دانشمندان ژرف اندیشی بوده است که در مسیر تحقق آرمانهای والای انبیا و اولیا (س) همت بلیغ گمارده اند و موجبات شکوفایی و توسعه هرچه بیشتر علم و دین را در عرصه های گوناگون فراهم آورده اند.

از جمله علومی که در وهله نخست ریشه در عقل و خرد آدمی داشته و آنگاه به وسیله معارف انسان پرور الهی، خاصه کتاب آسمانی قرآن کریم و کلمات گهربار اهل بیت (ع) رونق و بالندگی چشمگیری پیدا نموده است، فلسفه و حکمت می باشد. از آنجا که پژوهش در مفاهیم فلسفی و منطقی حوزه شناخت عقلانی را در سطح وسیعی گسترش می دهد، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر آن شد با تولید نرم افزار نورالحکمة 3 آثار بزرگ حکیمان و فیلسوفان نامدار اسلامی را تقدیم نویسندگان و پژوهشگران عزیز دارد تا به آسانی دیدگاه ها و اندیشه های ناب آنان را بازشناسند و مشکلات تحقیقاتی خود را در این زمینه برطرف ساخته، پژوهشهای منطقی و فلسفی خویش را به شکل مطلوبی سامان بخشند.