با وجود محصولات متنوع در زمینه مباحث مرتبط با اخلاق، جای نرم افزاری تخصصی، جامع و فراگیر که همه مطالب و موضوعات اخلاقی را پوشش دهد، خالی بود که بحمدالله این کاستی، با تولید نرم افزار فاخر «اخلاق اسلامی» از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به بهترین شکل جبران شد. ازاین رو، بر آن شدیم این کتابخانه دیجیتالی را که دربردارنده متون متنوع و ارزشمند اخلاقی به همراه قابلیت های فنی و تحقیقاتی است، به علاقه مندان و پژوهشگران حوزه اخلاق و معارف اسلامی معرفی نماییم. اگر در جست وجوی درک مفاهیم اخلاقی یا پژوهش گسترده در موضوعات عدیده اسلامی هستید، این نرم افزار به گونه ای شایسته، خواسته شما را تأمین می کند.
مقدمه
اخلاق، جمع «خُلق» و «خُلُق» می باشد. اخلاق، مجموعه صفات روحی و باطنی انسان است و گاه به اعمالی که از خُلقیات درونی انسان نشئت می گیرد نیز اخلاق می گویند. ابن مسکویه در کتاب تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق می گوید: «خُلق، همان حالت نفسانی است که انسان را به انجام کارهایی دعوت می کند؛ بی آنکه نیاز به تفکر و اندیشه داشته باشد.» (به نقل از: مکارم شیرازی، 1377، 24) مرحوم فیض کاشانی نیز در کتاب الحقائق می گوید: «بدان که خوی، عبارت است از هیئتی استوار با نفس که افعال، به آسانی و بدون نیاز به فکر و اندیشه، از آن صادر می شود.» (همان)
بنابراین، می توان علم اخلاق را چنین تعریف کرد: «اخلاق، علمی است که از ملکات و صفات خوب و بد و ریشه ها و آثار آن سخن می گوید.» (همان) به تعبیر دیگر: «سرچشمه های اکتساب این صفات نیک و راه مبارزه با صفات بد و آثار هریک را در فرد و جامعه، مورد بررسی قرار می دهد.» (همان)
علم اخلاق، شاخه ای از فلسفه عملی یا حکمت عملی است که امروزه شاخه های فراوانی پیدا کرده است. اخلاق، با دانش هایی چند مرتبط است که مهم ترین آنها، عرفان است. در این خصوص، می توان گفت که عرفان، بیشتر به معارفی می نگرد که از طریق کشف و شهود باطنی حاصل می گردد و بدیهی است که علم اخلاق می تواند به پاکی و تهذیب نفس کمک شایانی نماید تا حجاب ها به کنار رود و راه وصول به حق هموارتر گردد.
گروهی از فلاسفه قدیم، همچون سقراط که از بنیان گذاران علم اخلاق به شمار می رود، فضایل اخلاقی را در چهار اصل: حکمت، عفت، شجاعت و عدالت خلاصه کرده اند و برخی نیز خداپرستی را نیز به آن افزوده اند. این اصول پنج گانه، از اصول نخستین اخلاق سقراطی می باشد و تمامی فضیلت های اخلاقی، در واقع، ذیل همین چهار یا پنج اصل قرار می گیرند و رذایل اخلاقی نیز ناشی از افراط یا تفریط در این اصول می باشند.
یکی از مباحث مطرح در علم اخلاق، رویکردهای اخلاق اسلامی است که در چهار حوزه قابل بررسی است:
- رویکرد فلسفی: این رویکرد، با بحث نفس شناسی آغاز می شود و در آن، مفاهیمی همچون قوای نفس مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. هدف اصلی در این رویکرد، شناخت نفس و معرفت به فضایل و رذایل اخلاقی و راه های دستیابی به فضایل و دوری از رذایل است.
- رویکرد عرفانی: این نگرش، بر پایه رابطه با خدا و نزدیک شدن به حق استوار است و هدف اصلی آن، رسیدن به خدا و فانی شدن در اوست.
- رویکرد نَقلی: این نگاه، به تبیین اخلاقیات، مواعظ و معارف اخلاقی موجود در آیات و روایات می پردازد و هدف اصلی آن، نیل به قرب الهی در پرتو راهکارهای ارائه شده در آیات قرآن کریم و احادیث اسلامی است.
- رویکرد تلفیقی: در این رویکرد، از سه نگاه فلسفی، عرفانی و یا نَقلی در مباحث اخلاقی بهره برده می شود و در آن، دست کم دو رویکرد، مثلاً اخلاقی و عرفانی یا عرفانی و فلسفی، مورد توجه قرار می گیرد.
آنچه در نرم افزار اخلاق اسلامی شاهده آن هستیم، ارائه کتاب هایی است که همه این حوزه ها و رویکردها را پوشش می دهد.
محتوا و قابلیت های برنامه
پیش از این، کتاب های اخلاق اسلامی، در برخی نرم افزارهای تولیدی نور به صورت پراکنده وجود داشت که از آن جمله می توان به نرم افزارهای: جامع الأحادیث، کتابخانه حکمت اسلامی، عرفان و نور الجنان اشاره کرد. بدیهی است که دسترسی به آثار اخلاقی در چندین نرم افزار، برای کاربران و محققان بسیار دشوار، هزینه بر و وقت گیر است. ازاین رو، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر آن شد تا در برنامه ای مستقل، همه کتاب های متنوع اخلاقی را جمع آورد و منابع لازم دیگر را نیز به آن بیفزاید و این گونه، کتابخانه اخلاق اسلامی را به تمامی علاقه مندان و اخلاق پژوهان گرامی تقدیم کند.
در ادامه، به معرفی بخش های مختلف نرم افزار اخلاق اسلامی می پردازیم.
1. نمایش
گفتنی است، تا کنون کتاب های اخلاقی بسیاری به دست اندیشمندان اسلامی تألیف شده و روزبه روز بر دامنه مباحث اخلاقی افزوده می شود. برنامه ای که هم اکنون پیش روی شماست، به طور کلی، شامل متن کامل 343 عنوان کتاب در 597 جلد، در موضوعات: آداب، حقوق، فضایل اخلاقی، رذایل اخلاقی، سیروسلوک عرفانی و فلسفه اخلاق است. آنچه بر ویژگی و کارامدی برنامه افزوده، امکان دسته بندی موضوعی کتب بر اساس محورهای: نقلی، فلسفی، عرفانی، تلفیقی، فلسفه اخلاق، آداب، حقوق، اندرز و حکایت، متن و ترجمه، فارسی، عربی و زمان است؛ توضیح بیشتر در باره هر یک از این محورها به شرح ذیل است:
- نقلی: 85 عنوان در 181 جلد، مانند: نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، بحار الأنوار، کتاب الخصال، اصول کافی، معانی الأخبار، تحف العقول، غرر الحکم و درر الکلم، مؤمن کیست؟، مکارم الأخلاق، تنبیه الخواطر، مشکات الأنوار، مسکن الفؤاد، مستدرک الوسائل و عین الحیاة.
- فلسفی: 12 عنوان در 16 جلد، مانند: سعادت از نگاه فارابی، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، النفس و الروح و شرح قواهما، اخلاق ناصری و علم الأخلاق إلی نیقوماخوس.
- عرفانی: 19 عنوان در 25 جلد، مانند: قوت القلوب فی معاملة المحبوب، مجموعه آثار ابوعبد الرحمن سلّمی، اوصاف الاشراف، منازل السائرین، الرسالة القشیریة، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة.
- تلفیقی: 59 عنوان در 121 جلد، مانند: أدب النفس، کیمیای سعادت، کنوز الحکمة، مثنوی معنوی، الرعایة لحقوق الله، کتاب فی الاخلاق و العرفان.
فلسفه اخلاق: 9 عنوان در 10 جلد، مانند: اخلاق فی الاسلام و الفلسفة القدیمة، مکتب های نسبی گرایی اخلاق از یونان باستان تا دوران معاصر، الاخلاق عند کنت، اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن.
- آداب: 79 عنوان در 223 جلد، مانند: مصباح الشریعة، الأدب المفرد، اخلاق حملة القرآن، قاموس نامه، مکارم الأخلاق، فلاح السائل، عدة الداعی و نجاح الساعی، ترجمه منیة المرید، حلیة المتقین، المراقبات، کلیات مفاتیح الجنان، آداب الصلاة.
- حقوق: 33 عنوان در 127 جلد، مانند: رسالة الحقوق، مستدرک الوسائل، خانواده در اسلام، الأخلاق.
- اندرز و حکایت: 77 عنوان در 175 جلد، مانند: الوصایا، الورع، روضة العقلاء، أدب الدنیا و الدین، پندنامه غزالی، التذکرة الحمدونیة، بوستان سعدی، شرح گلستان، تنبیه المغترین، التمییز، اخلاق خوبان و سیمای فرزانگان.
- متن و ترجمه: 92 عنوان در 185 جلد، مانند: مصباح الشریعة، الزهد، الکافی، کتاب الخصال، معانی الأخبار، ثواب الأعمال، إحیاء علوم الدین، مشکات الأنوار، منازل السائرین، مسکن الفؤاد، الحقائق فی محاسن الأخلاق، حلیة المتقین، الاخلاق فی القرآن.
- فارسی: 171 عنوان در 240 جلد: تعداد قابل توجهی از کتب برنامه، به زبان فارسی است.
- عربی: 186 عنوان در 371 جلد: منابع عربی ارائه شده در برنامه، بیشترین مقدار را به خود اختصاص داده است.
- زمان: در این قسمت، می توان به کتاب های قرن اوّل تا قرن پانزدهم دسترسی داشت و با انتخاب قرن مورد نظر، به کتاهای تألیف شده در همان قرن دسترسی داشت؛ به عنوان مثال، کتاب های قرن دوم هجری که در این نرم افزار عرضه شده، عبارت اند از: آثار ابن المقفع، ترجمه کلیله و دمنه، مصباح الشریعة.
یکی از قابلیت های مفید در بخش نمایش، علاوه بر دسترسی به فهرست درختی عناوین کتب، امکان دستیابی به «فهرست گزینشی» است. چنانچه تمام کتب در دامنه نمایش وجود داشته باشد، بیش از 181000 مورد از عنوان های فصل و باب کتب برنامه فهرست می شوند. کاربر می تواند با درج واژه دلخواه خویش در خط ورود این فهرست، به فهرستی از عناوین و ابوابی که مشتمل بر کلمه مورد نظر است، دست یابد.
از دیگر قابلیت های موجود در بخش نمایش برنامه می توان به این امکانات اشاره کرد: امکان بزرگ نمایی فهرست نمایش، امکان گسترده تر کردن متن در حال نمایش، دسترسی آسان به متون دیده شده توسط کاربر، استفاده از ابزارهای پژوهشی مربوط به فهرست درختی کتب و جست وجو در فهرست درختی و گزینشی کتاب ها جهت یافتن واژه یا موضوع مورد نظر.
2. جست وجو
در این نرم افزار نیز مانند سایر تولیدات نور، قابلیت جست وجوی ساده و پیشرفته در فهرست و متن کتب برنامه فراهم می باشد. بدیهی است، قابلیت «جست وجو» نقش فزاینده ای در ساماندهی امر پژوهش در متون اخلاقی دارد. جست وجو، سنگ بنای پژوهش های دیجیتالی است و نقطه آغاز آن به شمار می رود.
اگر کاربر بداند برای یافتن یک موضوع اخلاقی چگونه باید کلمات کلیدی را در خط جست وجو وارد کند، نتایج و جواب های بهتری از جست وجو عایدش می گردد. برای این منظور، توصیه ما این است که کاربران عزیز، حتماً به کمک راهنمای برنامه، با شیوه های جست وجوی پیشرفته در برنامه آشنا شوند.
سایر توانمندی های موجود در بخش جست وجو عبارت اند از: گروه بندی نتایج جست وجو، دسترسی آسان به جست وجوهای پیشین، امکان محدودکردن دامنه جست وجو در کتاب یا کتاب های دلخواه، مشاهده متن و نشانی اجمالی نتایج تحقیق با قابلیت دسترسی به متن تفصیلی.
3. کتب مرتبط
از دیگر امکانات تولیدات نور، وجود برگه مستقلی به نام کتب مرتبط است. این بخش از برنامه به محقق امکان می دهد که کتاب هایی را که با هم مرتبط هستند، در کنار یکدیگر مشاهده نماید، به عنوان مثال، کتاب و ترجمه آن، در این بخش قابل دسترسی است. از جمله آثاری که در این نرم افزار متن عربی و فارسی آن با همدیگر مرتبط و منطبق شده اند، عبارت اند از:
نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، مصباح الشریعه، زاهد کیست؟، اصول کافی، سعادت از نگاه فارابی، خصال، معانی الأخبار، تحف العقول، ثواب الأعمال، رساله قشیریه، قابوس نامه، احیاء علوم الدین، جامع الأخبار، مکارم الأخلاق، مشکات الأنوار، محاسبة النفس، بحار الأنوار، عین الحیاة، ارشاد القلوب و اخلاق در قرآن.
مشاهده متن اصلی و ترجمه یا شرح در دو پنجره مجزا، امکان انتخاب کتاب مورد نظر جهت انجام تحقیقات مقایسه ای میان متون با قابلیت دسترسی به فهرست ابواب و فصول کتاب انتخابی، از دیگر توانمندی های بخش «کتب مرتبط» است.
4. آیات در کتب
ارتباط اخلاق با منابع دینی همچون قرآن کریم، از دیرباز مورد توجه محققان بوده و گواه روشنی بر این است که قرآن کریم، همواره به عنوان اصلی ترین خاستگاه اخلاق اسلامی مطرح بوده است و آیات بسیاری، بر تبیین مفاهیم اخلاقی و سفارش به فضیلت های انسانی، دلالت دارند.
ازاین رو، نرم افزار اخلاق اسلامی به این قابلیت مجهز شده است تا کاربران بتوانند به آیات قرآن کریم در متون اخلاقی دسترسی داشته باشند و به دیدگاه و برداشت اخلاقی نویسندگان کتب از آیات الهی قرآن دست یابند؛ به عنوان مثال، چنانچه محقق آیه چهارم سوره مبارکه قلم را انتخاب کند (إنّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیم)، کتاب هایی که این آیه در آنها مورد استناد نویسنده قرار گرفته، به همراه نشانی دقیق صفحه مربوطه با امکان دسترسی به متن اصلی، فهرست می شوند.
امکان مشاهده هم زمان، آیات، نشانی و متن اجمالی و نیز محدودکردن دامنه کتب در محورهای موضوعی دلخواه به منظور مشاهده آیه مورد نظر در منابع خاص برنامه، از دیگر قابلیت های بخش «آیات در کتب» می باشد. یکی از ویژگی های کاربردی این بخش، امکان تهیه فهرست مستقل از آیاتی است که مشتمل بر واژه مورد نظر کاربر است؛ به بیان دیگر، محقق به وسیله این ابزار می تواند واژه یا عبارت خاص از آیات قرآن را در کتب اخلاقی به طور یکجا بازیابی و ملاحظه کند. بدیهی است که این امکان، بسیار مفید و راهگشاست و نیاز محققان علوم و معارف قرآنی را به بهترین شکل ممکن پاسخ می گوید.
لوگوی نور
این قسمت که معمولاً در بالای تمام صفحات و بخش های مختلف برنامه قابل مشاهده می باشد، مشتمل بر ابزارهای پژوهشی است که برای ساماندهی تحقیقات کاربر در برنامه استفاده دارند. مانند:
- - قرآن کریم: با امکان جست وجو و ترجمه آیات؛
- - لغت نامه: با قابلیت کاوش در ریشه و مشتق واژگان و فهم معنای کلمات؛
- - کتاب شناسی: جهت دسترسی به اطلاعاتی مفید در خصوص نسخه استفاده شده در نرم افزار، شرح حال نویسنده و کتاب شناسی تفصیلی نسخه موجود در برنامه؛
- - جست وجوی فعال: به منظور جست وجو در متن کتاب فعال؛
- - یادداشت برداری؛
- - چاپ متن دلخواه؛
- - انتقال متن به سند دلخواه.
سخن آخر
برخی کتب اخلاقی، به دلیل دست نیافتن به نسخه آنها، مانند: اخلاق منصوری لوامع الإشراق معروف به اخلاق جلالی، اخلاق عالم آرا معروف به اخلاق محسنی، جواهر الأسرار معروف به اخلاق محسنی و ترتیب السعادات مسکویه رازی، و یا به دلیل نداشتن اجازه نشر الکترونیکی آنها در برنامه ارائه نشده اند؛ کتاب هایی که تاکنون مجوز مالکیت معنوی و یا اجازه نشر الکترونیکی آنها، اخذ نشده، عبارت اند از: خودشناسی برای خودسازی، زینهار از تکبر، پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، مبادی اخلاق در قرآن، مراحل اخلاق در قرآن، ادب توحیدی انبیا در قرآن، سیره پیامبران در قرآن، صورت و سیرت انسان در قرآن، مفاتیح الحیاة، شناخت انسان در تصعید حیات تکاملی، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، کودک از نظر وراثت و تربیت، جوان از نظر عقل و احساسات، بزرگسال و جوان از نظر افکار و تمایلات، نور هدایت، جمال آفتاب، مصنفات افضل الدین محمد مرقی کاشانی، گوهر مراد، المحاسن و ترجمه الحیاة.
امید است که این کاستی ها در نسخه های آتی برنامه برطرف شود.
نرم افزار اخلاق اسلامی در یک نگاه
با توجه به آنچه پیش از این بیان شد، می توان محتوا و قابلیت های نرم افزار اخلاق اسلامی را به طور خلاصه در موارد ذیل برشمرد:
- - متن کامل 343 عنوان کتاب در 597 جلد، در موضوعات: آداب، حقوق، فضایل اخلاقی، رذایل اخلاقی، سیروسلوک عرفانی و فلسفه اخلاق؛
- - امکان محدودکردن دامنه نمایش و جست وجو در محورهای: «نقلی»، «فلسفی»، «عرفانی»، «تلفیقی»، «فلسفه اخلاق»، «آداب»، «حقوق»، «اندرز و حکایت»، «متن و ترجمه»، «فارسی»، «عربی» و «زمان»؛
- - دسترسی آسان کاربران و پژوهشگران به آیات موجود در متون برنامه به همراه مطالب مربوط به آنها؛
- - دسترسی به ترجمه و شرح متون اخلاقی؛
- - متن قرآن کریم به همراه ترجمه و امکان جست وجو در آیات؛
- - نسخه شناسی، کتاب شناسی و اطلاعاتی چند درباره مؤلفان متون برنامه؛
- - ارتباط واژگان متون برنامه با چند دوره لغت نامه، با امکان دسترسی به ریشه و مشتق کلمات؛
- - قابلیت های پژوهشی، به همراه امکانات: یادداشت برداری، ذخیره سازی، ویرایش و چاپ متن.
منابع:
