چگونگی تدوین معجم موضوعی
برنامه معجم موضوعی از جمله کارهای ابتکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که سالیان درازی را پیموده تا به شکل کنونی در اختیار پژوهشگران حوزه و دانشگاه قرار گرفته است. در تدوین این برنامه بنا بر این بوده است که تمام مطالب کتاب در قالب واژه های کلیدی خلاصه شود تا کاربران با استفاده از این کلید واژه ها بتوانند به راحتی به مطالب کتاب دسترسی پیدا کنند. برای نیل به این مقصود ابتدا مطالب کتاب به صورت موضوعات تنظیم شده، و سپس نمایه های دو کلمه ای از موضوعات استخراج گردیده و در نهایت، تک واژه ها از نمایه ها استخراج شده است. البته مسیر استفاده از برنامه دقیقاً بر عکس است؛ یعنی کاربر از تک واژه آغاز می کند و به متن می رسد.
یکسان سازی نمایه ها
این طرح در طول سالیانی که معجم موضوعی در حال تدوین بوده است، دچار دگرگونی هایی شده است. از این رو، اگر در بعضی موارد در برنامه ناهمگونی به نظر می رسد به دلیل سیاست های معاونت تحقیقات و بخش علوم عقلی در طول تدوین معجم های موضوعی است که در جهت تکمیل آن دچار تغییر شده و بر برنامه های معجم موضوعی در کتاب های مختلف تأثیر داشته است؛ به عنوان مثال، در ابتدای کار، موضوعات به صورت کلی و کوتاه استخراج می گردید که این امر موجب از دست رفتن بسیاری از مطالب کتاب می شد. چند مجلد از اسفار و کتاب های بدایة الحکمة و نهایة الحکمة بر اساس این طرح؛ یعنی کلی بودن موضوع ها تهیه شد. اما بعد ها بنا را بر این گذاشتیم که تمام مطالب کتاب ها به شکل کامل و جزئی استخراج شود. از این رو، ممکن است در یک متن نسبتاً یکسان در اسفار و سایر کتاب های صدر المتألهین، موضوعات و نمایه ها و تک واژهای متفاوتی به چشم آید؛ چرا که موضوعات کلی اسفار نمایه های کمتری دارد و به تبع آن از تک واژه های کمتری نیز برخوردار است. در حالی که ممکن است همین متن در یک کتاب دیگر، موضوعات بیشتر و طولانی تر و نمایه ها و تک واژه های متعددی داشته باشد. البته نباید این مطلب را از نظر دور داشت که به هیچ وجه نمی توان مطالب یکسانی را که از هر جهت همانندی داشته باشد، در کتاب های موجود در برنامه پیدا کرد و حتی عبارت هایی که مرحوم آخوند از دیگران نقل می کند، در بعضی از قسمت های دیگر با هم اختلاف دارند و گاهی اوقات حذف یک قسمت از عبارت باعث تفاوت در برداشت می شود. این امر در نوع موضوعات، نمایه ها، تک واژه ها و اختلاف آنها مؤثر است. در مواردی نیز نقل به معنا موجب بروز چنین اختلافی شده است؛ اما چون موضوع برداری تابع متن بوده، سعی گردیده است که حفظ امانت شود. البته همه اختلافات به تفاوت عبارت ها باز نمی گردد و همان طور که پیش تر گفتیم، اختلاف روش های موضوع برداری یکی عوامل اختلاف است. اختلاف موضوع برداران و نمایه سازان در کتاب های مختلف نیز درصدی از اختلاف را موجب می شود که امری طبیعی است.
با این همه، باز هم به نظر می رسد قابلیت های برنامه به گونه ای است که کاربر هنگام کار با برنامه می تواند به تمام موضوعات و مطالب مشابهی که با تفاوت های اندکی موضوع برداری و نمایه سازی شده اند، دسترسی پیدا کند؛ مثلاً هرگاه در یک متن به برزخ تعبیر شده و در متن دیگر به صورت قبر، صور برزخیه، تجسم اعمال و تجسم ملکات آورده شده باشد، نظام مرتبطات برنامه همه این واژه ها را در کنار یکدیگر به کاربر عرضه می کند. بدیهی است استفاده کاربر از این دست واژه ها او را به تمام متونی که مطالب یکسان دارند، راهنمایی می کند. از این رو، چنانچه کاربران از معجم موضوعی استفاده نمایند و از طریق واژه ها به نمایه ها و از نمایه ها به موضوعات مراجعه کنند، می توان ادعا کرد که هیچ گاه مطلبی را از دست نمی دهند؛ زیرا واژه های برنامه به نظام: مترادف، مرتبطات و مشترکات مجهّز است و به شیوه های گوناگون مطالب را در اختیار پژوهشگر قرار می دهد. البته در برنامه کنونی نظام مرتبطات در نمایه ها نیز آمده است؛ ولی برنامه از نظام مترادفات و مشترکات نمایه خالی است و از آنجا که هماهنگ سازی نمایه ها به معنای انتخاب یک تعبیر و حذف بقیه تعبیر هاست، این احتمال وجود دارد که محقق به دنبال عبارتی بگردد که در برنامه معجم موضوعی در فهرست نمایه ها وجود نداشته باشد.
به عنوان مثال، عبارت «الصورة الجوهریة» مورد پژوهش قرار دهد و آن را در نمایه ها پیدا نکند. در این حالت، اگر کاربر نداند که این تعبیر، عنوان عامی است که گاهی در مورد «الصورة النوعیة» به کار می رود و گاهی در خصوص «الصورة الجسمیة» و گاهی نیز در مورد «مثل افلاطونی» استفاده می شود، به راحتی می تواند از دو طریق معادل آن را پیدا کند؛ اوّل عنوان «الصورة الجوهریة» را از جستجو می کند و سپس با مراجعه به نمایه ها می تواند موارد استعمال این تعبیر و معادل های آنها را در برنامه بیابد. دوم اینکه با مراجعه به واژه «الصورة» در فهرست کلید واژه ها و مراجعه به مرتبطات آن، می تواند تشخیص دهد که این واژه ها با چه واژگان دیگری مرتبط است؛ مثلاً یکی از مرتبطات آن «النوع» است. در اینجا این گمان برای کاربر پیش می آید که احتمالاً «الصورة الجوهریة» در برنامه در قالب «الصورة النوعیة» مطرح گردیده است.
انتخاب کتب برنامه
یکی دیگر از مراحل تدوین معجم موضوعی، انتخاب کتاب های متن بوده است. آنچه برای مرکز در این زمینه اهمیت داشته و ملاک گزینش کتاب ها قرار گرفته است، این بوده که کتاب مذکور متن درسی حوزه های علمیه و دانشگاه ها و یا مرجع محققان بوده باشد. از این جهت اوّلین کتاب هایی که معجم موضوعی آنها تدوین شد، کتاب های: اسفار، بدایة الحکمة و نهایة الحکمة بود. البته کتاب های فلسفی و منطقی دیگری نیز وجود دارد که در معجم موضوعی نیامده و در جای خویش از اهمیت بسیاری برخودار است؛ ولی چون از لحاظ مراجعه محققان در حدّ کتاب های مشهور نیست، در اولویت قرار نگرفته است. در اینجا باید این نکته را عرض کنم که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در صدد تهیه نرم افزاری تخصصی از آثار صدرالمتألهین است و تقریباً تمام آثار مهم این حکیم بزرگوار موضوع برداری شده است که در آینده عرض خواهد شد.
سخن آخر
مطلبی که ذکر آن لازم می نماید این است که نسخه سوم نور الحکمة می توانست قابلیت های بیشتری داشته باشد و همان طور که گفته شد، چنانچه برنامه نظام مترادفات و مشترکات در سطخ نمایه ها بود، کاربران در استفاده از برنامه بسیار راحت تر بودند. همچنین اگر موضوعاتی که تا حدود زیادی شبیه هم هستند یکسان سازی می شد، از زحمت مراجعه مکرر کاربر به موضوعات متعدد می کاست؛ اما فرصت اندک و وقت بری بسیار برنامه های معجم موضوعی سبب گردید که این برنامه با قابلیت های فعلی عرضه گردد. هر چند در آینده ممکن است نسخه های جدیدی از برنامه ارائه شود که دارای قابلیت های بیشتری باشد.
