کلیدواژه‌گان: وبسایتها، استانداردهای وب، دسترس‌پذیری وب، کاربران، ارزیابی وبسایتها.
درآمد
پیشرفت‌های چشمگیر صنعت و فناوری در دهه‌های اخیر، حاصل نیازها و مشکلات انسان مدرن بوده است. محصولات و خدمات صنعتی و فناورانه، برای گره‌گشایی از مشکلات انسان امروزین پدید آمده و باید با توانایی‌ها و خواسته‌های او سازگار باشد. چگونگی تعامل انسان و ابزارها و خدمات صنعتی و رایانه‌ای، از چنان اهمیتی برخوردار است که مباحث پژوهشی مهمی چون: تعامل انسان و رایانه (1)، طراحی تعامل (2)، و دسترس‌پذیری (3) و کاربردپذیری (4)، برای بررسی چند و چون ارتباط و تعامل انسان و ابزارها و خدمات نوین پدید آمده است. دسترس‌پذیری رایانه (5) و دسترس‌پذیری وب (6) از مهم‌ترین مباحث مطرح در این حوزه ی پژوهشی است.
مفهوم کلی و فراگیر دسترس‌پذیری، بر شمار کاربران یک محصول و نیز بر میزان سهولت کاربرد آن محصول برای انواع کاربران با توانایی‌های گوناگون اشاره دارد. دسترس‌پذیری، بیش از هر چیز به موضوع فراهم ساختن امکان استفاده ی کاربران ناتوان یا کم‌توان، از ابزارها و سامانه‌ها می‌پردازد و از همین رو، بیشتر تداعی‌کننده ی بحث تعامل و ارتباط معلولان با ابزارها و سامانه‌ها است (حسن‌زاده و حسینی، 1389). بحث دسترس‌پذیری رایانه و وب اگر چه بیشتر به مسأله ی بهینه‌سازی رایانه و وب برای کاربران ناتوان یا کم‌توان می‌پردازد، منافع بسیاری نیز برای همه ی کاربران در پی خواهد داشت.
نوشتار حاضر، به موضوع مهم و اساسی استانداردهای دسترس‌پذیری وبسایتها می‌پردازد. پس از تعریف اصطلاح دسترس‌پذیری وب، موضوع استانداردهای دسترس‌پذیری وبسایتها را مطرح می‌کند. سپس با اثبات ضرورت و اهمیت دسترس‌پذیری وبسایتها، مؤلفه‌ها و عناصر دسترس‌پذیری وبسایتها را برمی‌شمارد. در ادامه، شاخص‌ها و رهنمودهای بین‌المللی دسترس‌پذیری وب را شرح می‌دهد. بررسی موانع دسترس‌پذیری وبسایتها و شیوه‌های ارزیابی دسترس‌پذیری آن‌ها، از دیگر بخش‌های این مقاله خواهد بود. بدیهی است آشنایی با اصول و مبانی استانداردهای دسترس‌پذیری، زمینه ی طراحی و ایجاد وب‌سایت‌های دسترس‌پذیرتر را فراهم می‌سازد. تبیین استانداردهای دسترس‌پذیری وبسایتها و رعایت این استانداردها در فرایند تولید وبسایتها، موجب هم‌سویی با استانداردهای بین‌المللی، گسترش دایره ی مخاطبان وبسایتها و رضایت بیشتر کاربران خواهد شد.
دسترس‌پذیری وب
از دیدگاه کنسرسیوم وب جهانی، دسترس‌پذیری در وب، یعنی کسب اطمینان از این‌که اطلاعات و خدمات ارائه‌شده در وبسایتها، برای بیشتر مخاطبان با توانایی‌های جسمی و ذهنی متفاوت و امکانات و شرایط محیطی مختلف، در دسترس و قابل استفاده باشد (زارعی و باقری‌گرمارودی، 1391). تیم برنزلی (7)، پدر وب و رییس کنسرسیوم وب جهانی (8) در مقاله‌ای با عنوان قابلیت دسترسی در وب می‌گوید: وبسایتها با هر هدفی که طراحی می‌شوند، باید قابل استفاده برای کاربران و به این منظور باید دسترس‌پذیر باشند. از نظر او، دسترس‌پذیری در مباحث گوناگون یک وب‌سایت جریان می‌یابد؛ مباحثی مانند: سازگاری وبسایتها با مرورگرهای مختلف، سازگاری با انواع دستگاه‌های تلفن همراه، رایانه‌های جیبی، فناوری‌های کمکی، کاربران دارای پهنای باند کم و اینترنت کم‌سرعت، و کاربران کم‌سواد؛ حتی مسائل مربوط به کاربرانی که انگلیسی، زبان دوم آن‌ها به شمار می‌آید، در مقوله ی دسترس‌پذیری آن وب‌سایت می‌گنجد (حسن‌زاده و حسینی، 1389). دسترس‌پذیری وب، تأکید ویژه‌ای بر بهینه‌سازی وبسایتها برای کاربران ناتوان و کم‌توان دارد. از این نظر، دسترس‌پذیر بودن یک وب‌سایت، به این معنا است که اطلاعات و خدمات ارائه‌شده در آن وب‌سایت، برای گروهی از مخاطبان با توانایی‌های جسمی و ذهنی متفاوت، در دسترس و قابل استفاده باشد. اساسی‌ترین و جامع‌ترین تعریف دسترس‌پذیری یک وب‌سایت، توانایی همه ی افراد برای دسترسی به محتوا و خدمات آن وب‌سایت است (حسن‌زاده و نویدی، 1388).
دسترسی به وب، بسته به نوع ناتوانی کاربران، متفات است؛ مثلاً کاربرانی که ضعف بینایی دارند، نیاز به قلم بزرگ با تقابل رنگ (9) بیشتر بین زمینه و پیش‌زمینه دارند؛ در حالی که برای کاربرانی که بیماری کوررنگی دارند، اطلاعات رنگی باید به طیف‌های رنگی خاکستری و قابل تشخیص در آید. کاربران نابینا می‌توانند با استفاده از خواننده ی صفحه (10) به اطلاعات پایگاه وب دست یابند. ابزار خواننده ی صفحه، یک فناوری کمکی است که اطلاعات نمایش داده‌شده روی صفحه ی مانیتور را به گفتار الکترونیکی (11) ترجمه می‌کند (خسروجردی، 1389). وب‌سایت‌های دسترس‌پذیر، این امکان را به‌راحتی برای کاربران نابینا فراهم می‌سازند؛ هر چند به دلیل مسائل ویژه ی زبان فارسی، کاربران ایرانی همچنان به طور کامل نمی‌توانند از این امکان بهره‌مند شوند. فناوری‌های کمکی دیگری نیز زمینه ی استفاده از وب‌سایت را برای کاربران ناتوان یا کم‌توان جسمی فراهم می‌سازد.
کنسرسیوم وب جهانی، مسؤلیت تنظیم استانداردهای جهانی وب را عهده‌دار است. مهم‌ترین سند بین‌المللی برای استانداردهای دسترس‌پذیری وب را کارگروه دسترس‌پذیری وب (12) کنسرسیوم وب جهانی تدوین کرده است (حسن‌زاده و حسینی، 1389). این سازمان، مجموعه ی کاملی از رهنمودهای دسترسی به محتوای وب را طراحی کرده که هر رهنمود شامل فهرستی از معیارها است. این سند، شامل رهنمودهایی است که اصول ایجاد صفحه ی وب با قابلیت دسترس همگانی را بیان می‌کند (خسروجردی، 1389). همچنین در وب‌سایت این سازمان، برای اعتبارسنجی (13) صفحات وب از نظر میزان مطابقت با استانداردهای دسترس‌پذیری، ابزارهای مناسبی در اختیار کاربران قرار داده شده است.
ضرورت و اهمیت دسترس‌پذیری وبسایتها
دسترس‌پذیرسازی وبسایتها، افزون بر آن‌که زمینه ی بهره‌مندی کاربران معلول، ناتوان و سالمند را فراهم می‌سازد، استفاده از وبسایتها را برای کاربران عادی نیز آسان‌تر می‌کند. یک وب‌سایت دسترس‌پذیر، مشکلات و مسائل موجود بر سر راه کاربران در بهره‌گیری از وب‌سایت، مانند: موانع دیداری، شنیداری، فیزیکی، شناختی و حسی ـ حرکتی را مرتفع می‌کند و به آن‌ها کمک می‌کند تا مانند دیگر کاربران، از امکانات و خدمات وب‌سایت برخوردار شوند (زارعی و باقری‌گرمارودی، 1391). اجرای اصول و استانداردهای دسترس‌پذیری در یک وب‌سایت، ممکن است هزینه ی طراحی را یک تا دو درصد افزایش دهد، اما بازدیدکنندگان وب‌سایت را تا بیست درصد افزایش خواهد داد. تیم برنزلی، رهبر کنسرسیوم وب جهانی، در زمان تأسیس اتحادیه ی دسترس‌پذیری وب می‌گوید: بیش از ۷۵۰ میلیون نفر ناتوان در دنیا زندگی می‌کنند. از این رو، برای دستیابی به جهانی یکپارچه، استفاده ی همه ی افراد از وب، صرف‌نظر از توانایی‌ها و معلولیت‌هایی که دارند، مسأله‌ای حیاتی است (خسروجردی، 1389).
عناصر ضروری دسترس‌پذیری وبسایتها
حسن‌زاده و حسینی (1389)، عناصر ضروری برای یک وب‌سایت دسترس‌پذیر را چنین بر شمرده‌اند:
1. محتوا (14):
اطلاعاتی که در یک وب‌سایت منتشر شده است، شامل: متن، عکس، صدا، ویدیو و دیگر قالب‌های اطلاعاتی.
2. مرورگرهای وب (15):
مانند اینترنت اکسپلورر و فایرفاکس. این مرورگرها، باید با استانداردها و فناوری‌های کمکی و سایر ابزارهای دسترس‌پذیری پشتیبانی کنند.
3. فناوری‌های کمکی (16):
نرم‌افزارها و ابزارهایی که برای کمک به مطالعه یا مشاهده ی یک صفحه ی وبی به کار می‌روند و برنامه‌ها و قابلیت‌هایی که مرور یک صفحه ی وبی را برای کاربران معلول آسان می‌کنند. صفحه‌خوان‌ها و برنامه‌های موجود در ویندوز برای بزرگ‌نمایی صفحه ی مانیتور، نمونه‌هایی از فناوری‌های کمکی به شمار می‌روند.
4. کاربران (17):
کاربران شامل همه ی افرادی هستند که بالقوه یا بالفعل از وبسایتها استفاده می‌کنند؛ اما در مقوله ی دسترس‌پذیری وب، تأکید ویژه بر افراد ناتوان و معلول است.
5. طراحان و توسعه‌دهندگان وب (18):
این افراد، عنصر ضروری در مفهوم دسترس‌پذیری وب به شمار می‌روند. اگر طراحان و برنامه‌نویسان وب با مفاهیم و اهداف دسترس‌پذیری آشنا نباشند و ماهیت و کارکرد دسترس‌پذیری به‌خوبی برای آن‌ها تبیین نشده باشد، اهداف دسترس‌پذیری وب تحقق نخواهد یافت.
6. نرم‌افزارهای نگارش و طراحی صفحه‌های وب (19):
این نرم‌افزارها باید قابلیت‌ها دسترس‌پذیری و دسترس‌پذیر کردن را در خود داشته باشند تا بتوان به وسیله ی آن‌ها وب‌سایت‌های دسترس‌پذیر ایجاد کرد. نرمافزار اکسپرشن وب (20) و دریم ویور (21)، از جمله نرم‌افزارهای مطرح در این زمینه هستند. گفتنی است، این نرم‌افزارها با بهره‌گیری از زبان‌های برنامه‌نویسی وب همچون: «اچ. تی. ام ال» (22)، «اکس. اچ. تی. ام. ال» (23)، و «ای جکس» (24) در کنار استانداردهای طراحی وب مانند سی. اس. اس (C S S)، از مهم‌ترین معیارهای نرم‌افزاری در بحث دسترس‌پذیری وب هستند.
7. ابزارهای ارزیابی (25):
این ابزارها، برای سنجش و ارزیابی میزان دسترس‌پذیری وبسایتها به کار می‌روند؛ مانند ابزار اعتبارسنجی موجود در وب‌سایت کنسرسیوم وب جهانی.
شاخص‌ها و مؤلفه‌های دسترس‌پذیری وب
شاخص‌ها و مؤلفه‌های دسترس‌پذیری وبسایتها، بر پایه ی استانداردهای بین‌المللی، به‌ویژه استانداردهای دسترس‌پذیری کنسرسیوم وب جهانی، تعیین می‌شود. محمداسماعیل و محمدی‌کوهبنانی (1390)، سیزده مؤلفه ی مطرح در دسترس‌پذیری وبسایتها را این چنین بر می‌شمارند:
- دسترس‌پذیر بودن با استفاده از مرورگر اینترنت اکسپلورر؛ (26)
- دسترس‌پذیر بودن با استفاده از مرورگر نت‌اسکیپ نویگیتور؛ (27)
- دسترس‌پذیر بودن با استفاده از مرورگر موزیلا فایرفاکس؛ (28)
- دسترس‌پذیر بودن با استفاده از مرورگر اپرا؛ (29)
- دسترس‌پذیر بودن وب‌سایت از طریق موتورهای جستجوی عمومی؛
- اندازه ی هر صفحه ی وب، کمتر از ۵۰ بایت؛
- امکان پشتیبانی از سیستم‌عامل ویندوز (30) و لینوکس ردهت (31)؛
- استفاده از قلم‌های استاندارد؛
- قابل رؤیت بودن همه ی اجزای وب‌سایت؛
- دسترسی کاربر به منابع مورد نیاز در کمتر از سه بار کلیک؛
- امکان دسترسی به وب‌سایت برای کاربران معلول (افراد نابینا)؛
- .شباهت اطلاعات به هرم واژگون (دستیابی سریع به اطلاعات مهم‌تر)؛
- سهولت استفاده از وب‌سایت برای همه ی کاربران (مبتدی و متخصص).
رهنمودهای دسترس‌پذیری وب
رهنمودهای دسترس‌پذیری محتوای وب بر پایه ی سه رهنمود جهانی پرکاربرد، به این قرار است (خسروجردی، 1389):
الف ـ پیش‌نویس سند دسترسی کنسرسیوم وب جهانی (32)، که به اولویت‌ها و رهنمودهای دسترس‌پذیری وب‌سایت‌های دولتی اشاره کرده است. این اولویت‌ها عبارت‌اند از:
اولویت اوّل:
رهنمود ۱ـ۱. برای تمام محتوای غیر نوشتاری، متنی به صورت جایگزین نیز قرار دهید؛
رهنمود ۱ـ۲. برای فایل‌های چند رسانه‌ای، جایگزین همزمان در نظر بگیرید؛
رهنمود ۱ـ۳. مطمین شوید که اطلاعات و ساختار آن می‌تواند از بازنمایی مجزا شود؛
رهنمود ۱ـ۴. تمایز بین اطلاعات پیش‌زمینه از پس‌زمینه، به‌آسانی شدنی باشد.
اولویت دوم:
رهنمود ۲ـ1. تمام امکانات یا قابلیت‌های پایگاه وب، به وسیله صفحه‌کلید قابل اجرا باشد؛
رهنمود ۲ـ۲. کاربران امکان کنترل محدودیت زمانی در مطالعه صفحه‌ها یا تعاملات با پایگاه وب را داشته باشند.
رهنمو ۲ـ3. به کاربران این امکان را بدهید تا بتوانند از محتوایی که به سبب حساسیت به نور موجب حمله ناگهانی به بیماری، به‌ویژه بیماری صرع می‌شود، اجتناب کنند.
رهنمود۲ـ4. سازوکارهایی را برای کمک به کاربران در خصوص: یافتن محتوا، جهت‌دهی به آن‌ها و راهبری در محتوای پایگاه وب فراهم کنید.
رهنمود 2ـ۵. به کاربران برای پرهیز از اشتباهات و اصلاح آن‌ها کمک کنید.
اولویت سوم:
رهنمود ۳ـ۱. محتوای متنی را قابل خواندن و درک کنید؛
رهنمود ۳ـ۲. موقعیت و کاربردی بودن محتوا را پیش‌بینی کنید؛
رهنمود ۳ـ۳. برای سازگاری با ابزارهای کنونی و آتی، کاربر را با فناوری‌های کمکی پشتیبانی کنید؛
رهنمود ۳ـ۴. از دسترس‌پذیر بودن محتوا مطمین باشید و برای آن، جایگزین دسترس‌پذیری فراهم کنید.
ب ـ واحد دولت الکترونیکی انگلیس، وابسته به هیأت دولت این کشور در مجموعه رهنمودهای اینترنتی خود در کتاب راهنمای گروه‌های مدیریت وب، رهنمودهایی را برای دسترسی گروه‌های مختلف جامعه به وب‌سایت‌های دولتی ارائه کرده است. خسروجردی (1389)، این رهنمودها را به طور خلاصه این گونه بر شمرده است:
- • صفحه ی وب را ساده طراحی کنید؛
- • در تمام صفحات وب‌سایت، از یک الگوی ثابت استفاده کنید؛
- • از اچ. تی. ام. ال (HTML) برای قالب پیش‌فرض اطلاعات استفاده نمایید؛
- • کدهای خاص اچ. تی. ام. ال (HTML) با روش‌های اسکریپتی باید در وب‌سایت استفاده شوند؛
- • استفاده از تصاویر را به کمترین حد ممکن برسانید و از تصاویر کوچک استفاده کنید؛
- • سعی در انتقال اطلاعات با کمک رنگ نداشته باشید؛
- • رنگ نوشته باید با پس‌زمینه تقابل زیادی داشته باشد؛
- • تنها از فونت‌های مشخص و رایج استفاده کنید؛
- • از اچ. تی. ام. ال (HTML) برای ساختاردهی مدارک و نه برای الگو دهی استفاده نمایید؛
- • از فایل‌های سی. اس. اس (C S S) (33) برای شکل‌دهی و الگو دادن عناصر اصلی وب‌سایت استفاده کنید؛
- • اندازه تمام قلم‌ها در فایل‌های سی. اس. اس (CSS) باید از سوی کاربر قابل تغییر باشد؛
- • تمام رنگ‌ها در فایل‌های سی. اس. اس (CSS) باید از سوی کاربر قابل شخصی‌سازی باشد؛
- • تمام تصویرهای مهم، باید مشخصه ی عبارت جایگزین را داشته باشند؛
- • توضیح عبارت جایگزین تصاویر، باید روشن و معنادار باشد؛
- • نسخه ی متنی تمام اطلاعات صوتی یا تصویری باید ارائه شود؛
- • باید شکل اچ. تی. ام. ال (HTML) تمام اطلاعاتی که در قالب پلاگین‌هایی ارائه شده است نیز فراهم باشد؛
- • تمام صفحه‌های وب باید مطابق اولویت اوّل استاندارد ابتکار عمل دسترس‌پذیری باشد که از سوی کنسرسیوم وب جهانی ارائه شده است؛
- • لوگوی متناسب با استاندارد دسترس‌پذیری می‌تواند در صفحه اصلی وب‌سایت نشان داده شود تا سازگاری وب‌سایت با توصیه‌های کنسرسیوم وب را نشان دهد.
ج ـ در آمریکا نیز برای دسترس‌پذیری محتوای وب، در سال ۱۹۹۸م قانونی به تصویب رسیده است که بخشی از آن به اطلاعات مبتنی بر وب در محیط اینترنت و اینترانت اختصاص دارد. این قانون که اجرای آن برای تمام سازمان‌های دولت فدرال امریکا الزامی است، برای برطرف ساختن موانع فناوری اطلاعات در مسیر ایجاد فرصت‌های جدید برای افراد ناتوان به تصویب رسیده است. بر اساس این قانون، سازمان‌های دولتی باید برای کارکنان خود و عموم مردم دیگری که ناتوان هستند، دسترسی به اطلاعات را همانند دیگران فراهم سازند. بر این اساس:
- • برای تمام اجزای غیر متنی، معادلی متنی نیز اراده شود؛
- • بایستی به همراه نمایش چند رسانه‌ای‌ها، مکمل‌هایی مانند متن نیز آورده شود؛
- • صفحه‌های وب باید به گونه‌ای طراحی شوند که تمام اطلاعاتی که با رنگ به کاربران فهمانده می‌شود، بدون رنگ نیز قابل درک باشند؛
- • مدارک باید چنان سازمان‌دهی شوند که بدون نیاز به شیوه‌نامه‌ای جداگانه قابل خواندن باشند؛
- • پیوندهای متنی اضافه باید برای هر بخشی از تصاویر که در نقشه تصویری سمت سرور فعال هستند، ارائه شوند؛
- • نقشه‌های تصویری سمت مشتری باید به جای نقشه‌های تصویری سمت سرور ارائه شوند؛ مگر در مواردی که امکان تعریف محدوده‌ها با استفاده از شکل‌های هندسی وجود نداشته باشد؛
- • برای جدول‌های داده‌ها باید عنوان سطرها و ستون‌ها تعیین شود؛
- • برای ایجاد ارتباط بین خانه‌های داده‌هایی که عنوان سطرها یا ستون‌های آن‌ها دو سطح منطقی یا بیشتر دارند، باید از نشانه‌گذاری استفاده شود؛
- • عنوان فریم‌ها باید با متن به شکلی تعیین شود که شناخت و راهبری آن‌ها به‌سادگی ممکن شود؛
- • صفحه‌ها باید به شکلی طراحی شوند که از پدید آمدن نوسان‌های با بسامد بیشتر از دو هرتز و کمتر از ۵۵ هرتز پیش‌گیری شود؛
- • هنگامی که به هیچ شکلی نتوان از الزام‌های این قانون تبعیت کرد، یک صفحه به طور کامل متنی باید برای اطمینان از پیروی از این الزام‌ها ارائه شود. محتوای چنین صفحه‌ای، باید همزمان با تغییر در هر صفحه ی اصلی، روزآمد شود؛
- • هنگامی که صفحه‌ها از زبان‌های اسکریپت برای نمایش محتوا یا ساخت عناصر رابط کاربر استفاده می‌کنند، اطلاعاتی که با اسکریپت ارائه می‌شوند، باید با متن قابل استفاده‌ای مرتبط باشند؛ به گونه‌ای که با فناوری‌های کمکی نیز خوانده شوند؛
- • در فرم‌های الکترونیکی که برای تکمیل به صورت پیوسته طراحی می‌شوند، کاربران باید بتوانند از فناوری‌های کمکی برای دسترسی به اطلاعات، اجزای فیلدها و مانند آن‌ها برای تکمیل و ارائه ی فرم، شامل تمام راهنماها، نشانه‌ها و علامت‌ها بهره‌مند شوند. باید روشی را تدارک دید که به کاربران اجازه دهد از پیوندهای راهبردی تکراری بگذرند؛
- • هنگامی که برای ارائه ی یک پاسخ، زمان تعیین می‌شود، کاربر باید از موضوع آگاه گردد و به او فرصت کافی داده شود تا نشان دهد که زمان بیشتری لازم است.
موانع دسترس‌پذیری وبسایتها
صفحات وب را با فناوری اچ. تی. ام .ال (34)، طراحی می‌کنند. با این زبان نمی‌توان برنامه‌نویسی کرد؛ اما می‌توان از فناوری‌های دیگر در کنار آن بهره برد. انواع پلاگاینزها (35)، برنامه‌های جاوا (36)، فریم‌ها (37) و زبان‌های اسکریپتی (38)، برخی از فناوری‌هایی هستند که در طراحی صفحات وب می‌توان از آن‌ها استفاده کرد؛ اما همه ی اینها، دسترس‌پذیری وبسایتها را دچار مشکل می‌کند. پلاگاینزها برای مشاهده ی محتوای چند رسانه‌ای مانند صدا و تصویر در وبسایتها به کار می‌روند. از آنجا که درک محتوای چند رسانه‌ای، بیشتر به چند حس کاربر وابسته است، افراد ناتوان برای درک محتوای چنین صفحه‌هایی دچار مشکل می‌شوند. برنامه‌های جاوا معمولاً برای ایجاد جلوه‌های ویژه در صفحه ی وب به کار می‌روند و به چند دلیل، مشکلاتی برای دسترس‌پذیری ایجاد می‌کنند؛ بسیاری از مرورگرهایی که افراد ناتوان استفاده می‌کنند، از این برنامه‌ها پشتیبانی نمی‌کنند. از آنجا که این برنامه‌ها ممکن است خروجی‌های صوتی یا تصویری نیز ایجاد کنند، باید همراه با آن‌ها متن‌های جایگزین نیز آورده شود. وسیله ی کمکی نمی‌تواند تصویرها را توصیف کند؛ اما متن جایگزین به شکل گفتار یا خط بریل، امکان دسترسی به محتوا را فراهم می‌کند (خسروجردی، 1389).
فریم‌ها صفحه ی وب را به بخش‌های مختلف تقسیم می‌کنند و این می‌تواند برای کاربرانی که از فناوری‌های کمکی استفاده می‌کنند، دشواری‌هایی را پدید آورد؛ زیرا ممکن است، نتوانند فریم‌ها را به طور مشخص از یکدیگر تفکیک کنند. زبان‌های اسکریپتی برای افزودن قابلیت پویایی و تعامل با کاربر در صفحه‌های وب به کار می‌رود؛ برای نمونه، اسکریپت‌ها می‌توانند زمانی که کاربر اشاره‌گر ماوس را روی تصویر حرکت می‌دهد، تصویر را تغییر دهد. این نوع اسکریپت‌ها، برای برخی از کاربران دشواری‌هایی پدید می‌آورد. موانع دیگر دسترس‌پذیری، شامل: جدول‌ها، تصویرهای تحرک و ثابت، و متن‌های لرزان یا چشمک‌زن هستند (همان‌جا).
رشد شتابزده ی وبسایتها که اغلب به‌وسیله افراد غیر متخصص و ناآشنا با اصول دسترس‌پذیری ایجاد شده‌اند، موانعی در راه دسترس‌پذیر کردن وب‌سات‌ها ایجاد کرده‌اند. حسن‌زاده و نویدی (1389)، نکات اساسی را برای دسترس‌پذیر نمودن وبسایتها چنین بر شمرده‌اند:
درک دامنه و اهداف وب‌سایت؛شناخت و درک گروه مخاطبان، نیازها و شرایط آن‌ها؛ضرورت توجه به شاخص‌های دسترس‌پذیری، افزون بر توجه به مسائل ظاهری سایت؛شناخت و درک ارائه‌دهندگان خدمات از وظایف حقوقی‌شان (قانون تبعیض ناتوانی)؛دنبال نمودن یک راهبرد مناسب (مثلاً راهبردها و شاخص‌های کنسرسیوم وب جهان‌گستر یا قانون ۵۰۸)؛استفاده از ابزارهای سنجش خودکار در کنار شاخص‌های ارزیابی دستی، به منظور سرعت بخشیدن به امر ارزیابی؛توجه به کیفیت محتوای وب‌سایت و وارد کردن مندرجات به صورت منطقی و ساختاربندی شده؛سنجش مستمر محتوا و مندرجات وب‌سایت؛توجه به این‌که وب‌سایت‌های دسترس‌پذیر، در رتبه‌بندی موتورهای جستجو رتبه ی بالاتری را به خود اختصاص می‌دهند.
روش‌های ارزیابی دسترس‌پذیری وبسایتها
دسترس‌پذیری وبسایتها را با روش‌های گوناگونی می‌توان ارزیابی کرد؛ اما نتیجه ی هر یک از این روش‌ها، ممکن است با نتیجه ی روش دیگر متفاوت باشد. سه روش اصلی برای ارزیابی دسترس‌پذیری وبسایتها، از این قرار است (همان‌جا):
الف ـ ارزیابی دستی؛
ب ـ ارزیابی خودکار؛
ج ـ ارزیابی بر اساس تجارب کاربران.
پس از معرفی اجمالی هر یک از این روش‌ها و بیان نقاط ضعف و قوت آن‌ها، روشن خواهد شد که استفاده از روش ترکیبی، یعنی به‌کارگیری هر سه روش برای ارزیابی دسترس‌پذیری وبسایتها، نتایج دقیق‌تری به دنبال خواهد داشت (همان‌جا).
الف ـ ارزیابی دستی
ارزیابی دستی، به وسیله ی متخصصانی که دارای دانش دسترس‌پذیری و فناوری‌های طراحی وب هستند، انجام می‌پذیرد. این افراد متخصص، می‌توانند بخش‌هایی از وب‌سایت را مرور کرده، جزئیاتی را در مورد صفحات وب‌سایت و بازخوردها ارائه دهند. این روش ارزیابی، خود شامل مراحلی می‌باشد که طی این مراحل، متخصص ابتدا به بررسی: صفحاتی از وب‌سایت، صفحه خانگی، صفحه دارای جدول و فرم، و صفحه جستجو، بر اساس شاخص‌های دسترس‌پذیری می‌پردازد. پس از بررسی کلیات، بررسی: تصاویر، صدا، اندازه نوشته‌ها، بارگذاری قالب‌ها و... انجام می‌شود و در نهایت، بخش‌هایی از متن صفحات به منظور تشخیص وضوح، سادگی و قابلیت فهم متون، مورد بررسی قرار می‌گیرد (حسن‌زاده و نویدی، 1389).
ب ـ ارزیابی خودکار
در روش ارزیابی خودکار، از ابزارهای ویژه‌ای استفاده می‌شود. ابزارهای ارزیابی خودکار، نرم‌افزارهایی هستند که پس از دریافت نشانی وب‌سایت، به بررسی صفحات وب‌سایت پرداخته و ویژگی‌های وب‌سایت را بر اساس شاخص‌های ارائه‌شده در یکی از راهبردهای کنسرسیوم وب جهان‌گستر ارزیابی می‌کنند. این نرم‌افزارهای ارزیابی، بسیار سریع و آسان به ارزیابی وبسایتها می‌پردازند و باعث صرفه‌جویی در زمان و نیروی انسانی می‌شوند. فهرست کاملی از ابزارهای ارزیابی خودکار، در وب‌سایت کنسرسیوم جهانی وب جهان‌گستر قابل دسترس است (همان‌جا). نرمافزار EvalAcces و ابزارهای اعتبارسنجی ارائه‌شده در وب‌سایت کنسرسیوم وب جهانی، از رایج‌ترین ابزارهای خودکار برای ارزیابی دسترس‌پذیری وبسایتها به شمار می‌رود.
ج ـ ارزیابی بر اساس تجارب کاربران
گاهی اوقات، ارزیابی به وسیله ی متخصصان، مستلزم انجام آزمون‌هایی روی وب‌سایت به کمک کاربران است که این آزمون‌ها شامل مجموعه‌ای از امور مشخص است و توسط کاربران بر روی وب‌سایت انجام می‌شود. البته، مرور مشکلات و خطاهایی که کاربران در حین انجام آزمون‌ها با آن مواجه می‌شوند، بر عهده ی متخصصان خواهد بود (همان‌جا).
ارزیابی بر اساس تجارب کاربر، یا از طریق تکمیل پرسش‌نامه به وسیله کاربران، یا از طریق تعامل کاربر با وب‌سایت انجام می‌شود. در این نوع ارزیابی، ممکن است پرسش‌نامه‌ای به کمک محقق تنظیم و توسط کاربران تکمیل شود که گویای تجربیات آنان در مراجعه به وب‌سایت است. همچنین، ممکن است گروهی از کاربران به صورت آزمایشی در تعامل با وب‌سایت‌های مورد نظر قرار گیرند و تجارب آن‌ها در دسترسی به محتوای مورد نظر ثبت شود و در پایان، به وسیله ی پژوهشگران مورد ارزیابی قرار گیرد (همان‌جا).
مزایا و معایب روش‌های ارزیابی دسترس‌پذیری وبسایتها
هر یک از روش‌های ارزیابی دستی، خودکار و ارزیابی بر اساس تجارب کاربران، دارای مزایا و معایبی هستند (همان‌جا):
الف ـ ارزیابی دستی
* مزایا:
۱. در این روش، میزان قابل‌توجهی از موانع دسترس‌پذیری وب‌سایت برای کاربران با توانایی‌های مختلف، شناسایی می‌شود.
2. این روش، نسبت به دیگر روش‌های ارزیابی، سودمندتر و نتیجه‌بخش‌تر است.
* مشکلات:
۱. نیروهای انسانی مورد نیاز برای ارزیابی دسترس‌پذیری وب‌سایت، باید مهارت‌های گسترده‌ای در زمینه ی طراحی و ساختار وبسایتها داشته باشند؛ و نیز معیارها و شاخص‌های دسترس‌پذیری وب را به‌خوبی بشناسند و قادر به بررسی و مطابقت وبسایتها با این شاخص‌ها باشند.
2. ممکن است برخی از صفحات وب‌سایت مشکلاتی داشته باشند و کاربر هنگام بررسی سایت، جهت وجود این مشکلات، متوقف شود و از همین رو، برخی از مشکلات و موانع دسترس‌پذیری وب‌سایت، از عملیات شناسایی و بررسی، دور بماند.
ب ـ ارزیابی خودکار
* مزایا:
۱. برخی از ابزارهای ارزیابی خودکار، هنگام طراحی وب‌سایت، در اصلاح: تصاویر، جدول‌ها، پیوندها یا متن‌ها، به طراحان و توسعه‌دهندگان وب یاری می‌رساند.
2. در این روش ارزیابی، نیازی به تخصص و تجربه ی چندانی نیست.
3. این روش، با سرعت و سهولت بیشتری انجام می‌شود.
* مشکلات:
۱. این ابزارها نمی‌توانند به بررسی تمام شاخص‌های دسترس‌پذیری بپردازند؛ زیرا ارزیابی برخی از این شاخص‌ها، نیازمند ارزیابی دستی و قضاوت متخصصان می‌باشد.
2. در روش ارزیابی خودکار، نرم‌افزارهایی که به ارزیابی سطح دسترس‌پذیری وب‌سایت می‌پردازند، قادر به ارائه ی گزارش تفصیلی و نیز پیشنهادهایی برای رفع موانع نیستند.
3. ضریب خطا در این روش ارزیابی، بیش از روش دستی است؛ یعنی ممکن است وب‌سایتی دارای میزان قابل قبولی از دسترس‌پذیری باشد، ولی غیر دسترس‌پذیر شناخته شود یا برعکس.
ج ـ ارزیابی تجارب کاربران
* مزایا:
۱. در این روش ارزیابی، گزارش دقیق‌تری از میزان دسترس‌پذیری وب‌سایت از نظر کاربران، به دست خواهد آمد.
۲. در این روش ارزیابی، میزان دسترس‌پذیری وب‌سایت برای کاربران با توانایی‌های جسمی مختلف کشف خواهد شد.
* مشکلات:
۱. در صورتی که در این روش ارزیابی، تجارب گروه خاصی از کاربران ملاک ارزیابی قرار گیرد، نمی‌توان نتایج ارزیابی را به همه کاربران تعمیم داد.
2. این روش، متکی بر تجارب کاربران است و دسترسی به انواع کاربران با توانایی‌های مختلف، برای به دست آوردن گزارش و نتایج دقیق‌تر، مشکل است.
۳. این نوع ارزیابی، بسیار زمان‌بر است و هزینه ی بیشتری نسبت به سایر روش‌ها می‌طلبد.
با توجه به نقاط قوت و ضعفی که هر یک از روش‌های ارزیابی دارد، نباید تنها به یکی از شیوه‌های ارزیابی اکتفا کرد؛ بلکه باید روش ترکیبی برای ارزیابی دسترس‌پذیری وبسایتها به کار گرفت. ارزیابی به وسیله ی ابزارهای خودکار در مدت‌زمان کوتاهی قابل انجام است، ولی این ابزارها به‌تنهایی نمی‌توانند تمامی مشکلات دسترس‌پذیری وبسایتها و یا موانع تعامل کاربران با وب‌سایت را پیش‌بینی و شناسایی کنند. در ارزیابی دستی، با مرور و بازبینی وب‌سایت به کمک متخصصان، می‌توان بسیاری از مشکلات و موانع دسترس‌پذیری وب‌سایت را شناسایی کرد؛ اما این فرایند، بسیار زمان‌بر است.
پی‌نوشت‌ها:
1. Human-Computer Interaction.2. Interaction Design (IxD).
3. accessibility.
4. Usability.
5. Computer accessibility.
6. Computer accessibility.
7. Tim Berners lee.
8. World Wide Web Consortium (W3C).
9. Sharp Contrast.
10. Screen Reader.
11. Synthesized Speech.
12. Web Accessibility Initiative (WAI).
13. validator.
14. Content.
15. Web Browsers.
16. Assistive Technology.
17. Users.
18. Developers.
19. Authoring Tools.
20. Expression Web.
21. Dreamweaver.
22. HTML.
23. XHTML.
24. Ajax.
25. Evaluation Tolls.
26. Internet Explorer.
27. Netscape Navigator.
28. Mozilla Firefox.
29. Opera.
30. Windows.
31. Red Hat Linux.
32. World Wide Web (W3C).
33. CSS.
34. Hypertext Markup Language (HTML).
35. Plugins.
36. Java applets.
37. Frame.
38. Scripting languages.
منابع:
