ره آورد نور

کلیدواژگان: کتابخانه رقمی، رقمی سازی، مجموعه سازی، فراداده، توزیع و عرضه متون.

شاید بتوان گفت، غرض اصلی و اولیه از ایجاد مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، اطلاع رسانی به شیوه الکترونیکی و رقمی در زمینه علوم اسلامی است. مرکز نور با هدف آسان کردن دسترسی محققان حوزوی و دانشگاهی به منابع و متون اسلامی، پژوهش هایی بر متون برگزیده و مهم حوزه های مختلف علوم اسلامی انجام داده که نتیجه آن، ساختن معجم های موضوعی، رجالی، درختواره و تخصصی بود.

فعالیت های اطلاع رسانی مرکز نور، بیشتر بر عرضه متون و کتب معتبر در حوزه علوم اسلامی و دانش های مرتبط متمرکز است. مرکز نور، گنجینه ای ارزشمند از متون و آثار گران سنگ اسلامی در قالب رقمی عرضه کرده و روش هایی برای دستیابی و بازیابی، انتخاب، سازمان دهی و نگهداری برای آن برگزیده است. بنابراین، شاید بتوان محصولات نرم افزاری این مرکز را کتابخانه رقمی خواند؛ زیرا بر اساس تعاریف موجود، کتابخانه رقمی، مجموعه ای از اطلاعات سازمان دهی شده در قالب رقمی است؛ با این ویژگی که: اطلاعات رقمی باید مبتنی بر اصول مجموعه سازی، گردآوری و یا تولید شده باشند؛ اطلاعات رقمی، باید به صورت منسجم و مناسب، نظیر دیگر منابع اطلاعاتی کتابخانه ها، توسط استفاده کنندگان قابل دسترس و بازیابی باشند؛ اطلاعات رقمی، باید در مدت زمان طولانی به عنوان منابع اطلاعاتی پایدار دسترس پذیر باشند.
(Ian H.Witten, David Bainbridge, David M. Nichols 2010, xvi)

کتابخانه های رقمی درباره راه های تازه سروکارداشتن با دانش است؛ یعنی سر و کار داشتن با نگهداری، مجموعه سازی، سازماندهی، انتشار، و دستیابی به دانش؛ نه درباره ویران کردن ساختار سنّتی منابع و قراردادن آن در یک قالب الکترونیکی؛ به عبارت دیگر، صرف رقمی سازی و عرضه متون، در یک قالب را نمی توان کتابخانه رقمی دانست؛ بلکه از شروط ایجاد کتابخانه رقمی، مجموعه سازی عرضه محتوای کتابخانه در دسته بندی ها و نظام های سازمان دهی است.

شکل1: کتابخانه رقمی، داده های پراکنده را ساختارمند و به شکل دانش عرض می کنند. (John Tillinghast , 1997)

با این فرض که محصولات نرم افزاری مرکز نور کتابخانه رقمی است، در پی آنیم که از چگونگی فرایندها و استانداردهای تولید کتابخانه دیجیتال در مرکز آگاه شویم و آن را با معیارهای پذیرفته جهانی قیاس کنیم.

برای تولید یک نرم افزار در مرکز نور، پس از تصویب طرح، مراحل ذیل طی می شود:

گردآوری و تولید اطلاعات؛ ذخیره سازی در نرم افزار یا پایگاه؛ انتشار.

تفصیل این فرایند این گونه است: تهیه کتب و محتوای متناسب با موضوع نرم افزار، پیگیری حقوق مؤلف، تولید نسخه رقمی از آثار، «حروف چینی، تصحیح فهرست، ورود اطلاعات در قالب تعیین شده در طرح و فایل سازی»، تألیف و تدوین کتاب شناسی محتوا، غنی سازی و تعریف فرمت های عمومی یا تخصصی بر متن، تحلیل و طراحی نرم افزار، تولید نرم افزار.

شکل 2: فرایند تولید یک نرم افزار کتابخانه رقمی در مرکز

کارشناسان برای ایجاد کتابخانه دیجیتال، فرایند ذیل را در نظر گرفته اند:

تهیه یا تولید محتوای رقمی؛ ذخیره سازی داده های رقمی؛ تولید یا خرید نرم افزار برای عرضه داده ها؛ مدیریت عرضه اطلاعات رقمی.

هر یک از این فرایندها، خود فرایندهای دیگر را نیز شامل می شوند. (Arora, 2001, 4)

شکل3: عناصر اصلی ایجاد کتابخانه رقمی (آراسته، 1389)

بنابراین، اطلاع رسانی در مرکز نور به ظاهر همسان با معیارهای تولید و عرضه اطلاعات است؛ به این معنا که فرایندی که برای نشر رقمی یک اثر در مرکز طی می شود، تقریباً همان است که در معیارهای اطلاع رسانی رواج دارد، و در واقع، با انجام ندادن این مراحل، یک کتابخانه رقمی تولید نمی شود، به عبارت دیگر، این فرایند حداقل هایی است که برای تولید نسخه های رقمی لازم است و هر ناشر رقمی، ناگزیر برای تولید و نشر اثر باید آن را اجرا کند.

مراحلی که برای تولید یک اثر در قالب رقمی طی می شود، معیارهایی و اصولی نیز دارد که غفلت از آن، از کارایی محصول می کاهد. بر اساس آنچه از ظواهر برنامه های مرکز برمی آید، شاید بتوان گفت همه استانداردهایی که در ذخیره، مدیریت و بازیابی در اطلاع رسانی به کاربرده می شود، در نرم افزارهای مرکز مشهود نیست. برای راست آزمایی این فرضیه، برخی از این معیارها آورده شده، رد و اثر آن ها در آثار مرکز پی جویی می شود.

استانداردهای تولید کتابخانه رقمی

پیش از ورود به بحث، شایسته می نماید مقصود از واژه «استاندارد» تبیین گردد. استاندارد، از لحاظ اصطلاحی به سطحی از کیفیت خاص اشیا، فعالیت ها یا مقیاس پایه گفته می شود که باید رعایت شود یا مبنای داوری قرار گیرد. فرایند استانداردسازی، هم به معنای تولید استاندارد و هم به مفهوم تطبیق با استاندارد است. (نشاط، 1386) استاندارد، در واقع، مجموعه ای از قوانین و مقررات است که توسط برخی نهادهای ذی صلاح برای استفاده سازمان ها و مؤسسات در مقیاس ملی و بین المللی وضع و تصویب می شود و ممکن است توسط دولت ها یا نهادهای علمی، از جمله برخی انجمن های حرفه ای، اجرا گردد. بعضی از استانداردها به صورت دستورالعمل ارائه می گردد و سازمان ها مجازند خود در مورد شیوه به کارگیری آن ها تصمیم بگیرند یا فقط از بخشی از آن ها استفاده کنند. نوع دیگر استاندارد، حاصل توافق است؛ نه ناشی از قانون گذاری. این نوع، غالباً روش ساده انجام کار را با درجه ای از کارآیی و حداقل هزینه ارائه می کند. (همان)

برخلاف کتابخانه های سنّتی که از استانداردهای ساده رده بندی، فهرست نویسی و نمایه سازی استفاده می کنند، استانداردهایی که برای ایجاد کتابخانه های رقمی کاربرد دارند، فنی تر و پیچیده ترند. از این رو، پذیرفتن استانداردهای بین المللی گوناگون، برای ایجاد، ذخیره سازی و اشاعه اطلاعات رقمی ضرورت دارد. (Rao, 2004)

شاید بتوان گفت منابع رقمی، با همان هدف منابع سنّتی (چاپی) ایجاد می شوند؛ یعنی هم کتابخانه های رقمی و هم کتابخانه های سنّتی، هدفشان اطلاع رسانی و انتقال داده های پوشیده در خود به خوانندگان است. بنابراین، نیاز به نظام های سازمان دهی، مانند قواعد فهرست نویسی و طرح های رده بندی، برای سازمان دهی آن ها همچنان باقی است. کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، از ابزارهایی سنّتی برای سازمان دهی استفاده می کنند تا امکان دسترسی به منابع چاپی و غیرچاپی را فراهم آورند. قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن، طرح های رده بندی کتابخانه کنگره و دیوی، فهرست های سرعنوان های موضوعی، اصطلاح نامه ها و دیگر ابزارها به منظور توصیف و طبقه بندی اطلاعات، از گذشته تاکنون استفاده شده و در آینده نیز به کار خواهند رفت. از سوی دیگر، کتابخانه ها نیز به گسترش و بهبود این استانداردها ادامه داده و آن ها را با محیط های اطلاعاتی و رسانه های اطلاعاتی جدید سازگار خواهند کرد. (پورتال پارس آذرخش، 2009)

شکل 4: اجزای کاربردی کتابخانه های رقمی (Pasquinelli, 2002, 5)

در ذیل، به معرفی استانداردها و تعهدنامه های سودمند در مجموعه سازی، سازمان دهی، جست وجو و بازیابی و میان کنش پذیری در کتابخانه های رقمی می پردازیم.

استانداردهای حوزه مجموعه سازی در کتابخانه های رقمی

مجموعه سازی، عبارت است از عمل یا فرایند نیازسنجی، شناسایی منابع مرتبط، ارزیابی، انتخاب، سفارش، تهیه و دسترس پذیرساختن محتوای منابع اطلاعاتی مورد نیاز جامعه کتابخانه. به منظور انجام این فرایند، تشکیل گروه های کاری در قالب کمیته های دائمی و... ضروری است. این گروه های کاری، می توانند در قالب گروهی واحد یا چندین گروه بر اساس وظایفی مشخص فعالیت کنند. (پورتال پارس آذرخش، 2009)

• * فراداده برای نگهداری اشیای رقمی (preservation metadata standard (PREMIS).)؛
• * فراداده های فنی برای اشیای رقمی متن ـ پایه (text technical metadata(Text MD))؛
• * شناساگر شیء رقمی (DOI).

1. فراداده برای نگهداری اشیای رقمی: این طرح، فراداده ای مبتنی بر ایکس ام ال، به منظور ثبت فراداده های مربوط به نگهداری شیء رقمی در کتابخانه یا مجموعه رقمی توسعه یافته است. اهداف کلی ایجاد این قالب، عبارت اند از:

• - پشتیبانی از قابلیت دوام، قابلیت ارائه، قابلیت فهم، اعتبار و شناسایی اشیای رقمی؛
• - ارائه اطلاعات به مخازن رقمی که به آگاهی از روش نگهداری بلندمدت مواد رقمی نیاز دارند؛
• - تأکید بر فراداده های قابل پیاده سازی؛ به شکلی که با دقت تعریف شوند و رهنمودهایی برای ایجاد، مدیریت و استفاده از آن ها فراهم گردد و به سوی جریان کاری خودکار حرکت کنند؛
• - تضمین بی طرفی فنی. هیچ پیش فرضی درباره فناوری ها و راهبردهای نگهداری، مدیریت و ذخیره سازی فراداده ها، در نظر گرفته نشود. (طاهری، 1387)
  از ویژگی های این فراداده می توان به نمونه های ذیل اشاره کرد:
• - منشأ را معلوم می کند (ریشه و مالک اصلی کیست؟)؛
• - اعتبار را معلوم می کند (آیا شی ء همان است که انتظار می رود؟)؛
• - نگهداری (چه اقداماتی برای نگهداری انجام شده است؟)؛
• - محیط فنی (چه ابزارهای فنی مورد نیاز است؟)؛
• - مدیریت حقوقی (چه حقوق معنوی در نظر گرفته شده است؟).

2. فراداده های فنی برای اشیای رقمی متن-پایه: طرحی فراداده ای و مبتنی بر ایکس ام ال که عناصری فراداده ای برای اشیای رقمی متن ـ پایه ارائه می دهد. این طرح بیشتر در بخش فراداده های مدیریتی استاندارد انتقال و کدگذاری فراداده ها (METS) استفاده می شود. با وجود این، می تواند به صورت مدرکی جداگانه تولید شود. این فراداده، قابلیت های ذیل را داراست:

• - کدگذاری اطلاعات (کیفیت، سکو، نرم افزار، عامل)؛
• - اطلاعات مربوط به نویسه ها؛
• - زبان های شیء، قلم ها، اطلاعات مربوط به نشانه گذاری، یادداشت های متنی و پردازشی، ملزومات فنی برای چاپ و مشاهده شیء، ترتیب و نظم صفحات شیء متنی. (همان)

3. شناسگر شیء رقمی: شناساگر اشیای رقمی، نظامی برای تعیین محتوای اشیا در محیط رقمی است. نام دی.اُ.ای به هر موجودی برای استفاده در شبکه های رقمی اختصاص داده شده است. این نام ها برای فراهم کردن اطلاعات جاری (چون: این اشیا یا اطلاعاتی درباره آن ها کجای اینترنت ممکن است یافت شوند) به کار می رود. اطلاعات درباره اشیای رقمی (مانند اینکه کجا ممکن است یافت شوند)، احتمال دارد که در طی زمان دگرگون گردند؛ اما نام دی.اُ.ای آن ها تغییر نخواهند کرد. نظام دی.اُ.ای، چارچوبی برای شناخت پایدار، مدیریت محتوای فکری، مدیریت فراداده، ارتباط مشتری با فراهم آورندگان محتوا، آسان کردن تجارت الکترونیک و تواناساختن به مدیریت خودکار رسانه فراهم می کند. نام های دی.اُ.ای، ممکن است برای هر شکل از مدیریت هر داده، خواه تجاری یا غیرتجاری به کار رود. نظام دی.اُ.ای، یک استاندارد بین المللی ایزو است. استفاده از نام های دی.اُ.ای به منزله شناساگرها، مدیریت مالکیت معنوی را در محیط شبکه ای بسیار آسان تر و راحت تر می کند. (the DOI system, 2011)

این شناسگر، نظامی برای شناسایی دائمی و تبادل میان کنش پذیر مالکیت معنوی بر روی شبکه های رقمی است. اهداف این نظام عبارت اند از: فراهم کردن چارچوبی برای مدیریت محتوای الکترونیکی، برقراری پیوند میان ناشران و کاربران نهایی، و یا آسان سازی دادوستد الکترونیکی.

این کد، همانند شابک (ISBN)، برای کتاب ها و شاپا (ISSN) برای پیایندها عمل می کند و نوعی یو.آر.ال محسوب می شود. بنیاد بین المللی دی.اُ.ای به دلیل تحریم هایی که در مورد ایران اجرا می شود، حاضر به همکاری با ایران نیست. به تازگی از سوی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، مکاتباتی با این بنیاد صورت گرفته که ظاهراً با اختصاص این شناسگر به اشیای رقمی منتشر شده از ایران از این طریق و با مرکزیت کتابخانه ملی موافقت شده است. (طاهری، 1387)

استانداردهای حوزه سازمان دهی اشیای رقمی

اصطلاح نظام های سازمان دهی دانش، تمامی انواع طرح ها، استانداردها، فنون و ابزارهای سازمان دهی اطلاعات و توسعه مدیریت دانش را در برمی گیرد و شامل طرح های رده بندی ای هستند که منابع اطلاعاتی را در یک سطح کلی سازمان دهی می کنند؛ نظیر: کتاب ها در قفسه های کتابخانه، سرعنوان های موضوعی که دسترسی خاص تری را فراهم می نمایند، بایگانی های مستند که اشکال مختلف اطلاعاتی کلیدی (مانند: نام های جغرافیایی و اشخاص حقیقی و حقوقی) را کنترل می کنند و طرح های نوین سازمان دهی (از جمله شبکه های معنایی و هستی شناسی ها). از آنجا که این نظام ها به سازمان دهی اطلاعات می پردازند، قلب محیط های اطلاعاتی و مراکز اطلاع رسانی محسوب می گردند. هدف اصلی نظام های سازمان دهی دانش، آسان سازی و سرعت بخشیِ دسترسی و بازیابی و مدیریت مجموعه هاست. این نظام ها به منزله پلی میان نیازهای اطلاعاتی کاربران و منابع اطلاعاتی هستند و کاربران را قادر می سازند یک شیء محتوایی را بدون اطلاع قبلی از وجود آن، شناسایی و بازیابی کنند؛ خواه از طریق مرور (مثلاً موضوعات یک پایگاه) و یا جست وجوی مستقیم (مانند استفاده از موتور کاوش آن پایگاه).

* فراداده: اطلاعات ساختارمند که برای یافتن، دسترسی و استفاده و مدیریت منابع اطلاعات، به گونه ابتدایی در محیط رقمی هستند، فراداده نام دارند. شاکله فراداده، متشکل از مجموعه ای از عناصر از پیش تعریف شده است که دربردارنده اطلاعات درباره یک منبع می باشد. (Vellucci 2003, 417) مهم ترین فراداده ها برای سازمان دهی کتابخانه های رقمی را این گونه می توان بر شمرد:

• • فراداده های حوزه کتابشناختی (Bibliographic Metadata):
• - طرح فراداده هسته دابلین (Dublin Core Metadata)؛
• - قالب فراداده ای مارک 21 در بستر زبان نشانه گذاری گسترش پذیر (MARCXML)؛
• - قالب فراداده ای کتاب شناختی بیب تکس (BibTeX)؛
• - قالب فراداده ای کتاب شناختی اندنوت (EndNote)؛
• • طرح فراداده ای توصیف شیء (MODS)؛
• • طرح فراداده ای توصیف مستند (MADS)؛
• • نقشه های منابع اطلاعاتی مبتنی بر ایکس.ام.ال (XTM).

* هسته دابلین: استاندارد فراداده ای هسته دابلین، طرحی بین المللی و میان رشته ای است که مجموعه عناصری ساده و کارآمد برای توصیف طیف گسترده ای از منابع اطلاعاتی شبکه ای ارائه می دهد. پدیدآمدن این قالب فراداده ای، مانند دیگر قالب های فراداده ای، برخاسته از اهداف و نیازهایی بوده که توسعه دهندگان و پدیدآورندگان آن در نظر داشته اند. این طرح استاندارد، دو سطح دارد: ساده و ویژه (مقید به توضیح گرها). سطح ساده شامل پانزده عنصر، و سطح ویژه در قیاس با سطح ساده هفت عنصر (مخاطب، منشأ (ریشه)، نگه دارنده حقوق) بیشتر دارد؛ یعنی شامل بیست ودو عنصر است. هسته دابلین، همچنین دارای گروهی از توضیح گرها (پالایش های عنصر و طرح های کدگذاری عنصر) است که عناصر را از لحاظ معناشناختی به منظور فرایند کشف منبع پالایش می کنند. مباحث مربوط به معناشناختی عناصر هسته دابلین، توسط گروهی از متخصصان رشته های کتابداری و اطلاع رسانی، علم رایانه، کدگذاری متن، جامعه موزه ها و دیگر حوزه های مرتبط پرداخته شده است.

* عناصر فراداده ای هسته دابلین در بستر زبان نشانه گذاری گسترش پذیر (DCMIXML): امکان تولید پیشینه های فراداده ای هسته دابلین، هم در سطح ساده و هم در سطح همراه با توضیح گر در بستر نحوی زبان نشانه گذاری گسترش پذیر وجود دارد. بدین منظور، یک تعریف نوع مدرک (DTD) و یک فرانما (Schema) برای اعتبارسنجی پیشینه های تولیدشده و کمک به ویرایش و ترجمه آن ها در سطح ساده، و یک فرانما برای سطح همراه با توضیح گر، فراهم شده است.

همچنین، برای سهولت ایجاد پیشینه ها در قالب ایکس.ام.ال، راهنمای پیاده سازی هسته دابلین در ایکس.ام.ال، به صورت گام به گام و کاربردی روش های پیاده سازی پیشینه های فراداده ای هسته دابلین در بستر زبان نشانه گذاری گسترش پذیر را، هم در سطح ساده و هم سطح ویژه آموزش می دهد. این راهنما به طور مرتب روزآمد شده و آخرین روزآمدسازی آن در سطح ویژه مربوط به سال 2008م است؛ (طاهری، 1387)

* قالب فراداده ای مارک 21 در بستر زبان نشانه گذاری گسترش پذیر: دفتر استانداردهای مارک و توسعه شبکه کتابخانه کنگره، در حال گسترش چارچوبی برای پیاده سازی داده های مارک در محیط زبان نشانه گذاری گسترش پذیر است. انعطاف پذیری و گسترش پذیری این چارچوب، امکان پاسخ گویی به نیازهای مختلف و خاص را برای کاربران فراهم می کند. این چارچوب، خود شامل: طرح ها، نرم افزارها و الگوهای از پیش تعریف شده ای است.

* قالب فراداده ای بیب تکس: نرم افزاری برای مدیریت ارجاع برای ساختن فهرستی از ارجاعات است. این ابزار بیب تکس نوعاً با نظام مند کردن اسناد لاتکس به کار می رود. بیب تکس با جداکردن اطلاعات کتاب شناختی از عرضه این اطلاعات، و جدانمودن محتوا و عرضه یا سبک، اسناد منابع را آسان می کند. (BibTeX, 2011)

* قالب فراداده ای اندنوت: اندنوت، از محصولات شرکت تامسون رویترز است که نرم افزارهای استاندارد برای نشر و مدیریت کتابشناسی هاست. اندنوت، در دو شکل وبی و دستکتاپی عرضه شده است.

* طرح فراداده ای توصیف شیء (MODS): این طرح برای مجموعه عناصر کتاب شناختی که با اهداف گوناگون، به خصوص کاربردهای کتابخانه ای استفاده می شوند، تهیه شده است؛ به عنوان یک طرح زبان نشانه گذاری گسترش پذیر، امکان انتقال داده های کتاب شناختی گزیده از پیشینه های مارک موجود، نیز توانایی ایجاد پیشینه های توصیف برای منابع جدید را فراهم می آورد. طرح یادشده بخشی از مناطق (فیلدهای) مارک 21 را که برای فهرست نویسی منابع الکترونیکی، به ویژه منابع شبکه ای لازم است، شامل شده و از برچسب های زبان ـ پایه بیش از برچسب های عددی استفاده می کند. همچنین، با دیگر طرح ها و ابزارهای مارک در قالب زبان نشانه گذاری گسترش پذیر که از طریق پایگاه مارک دسترس پذیرند، سازگار است. هدف اصلی از تدوین این طرح، ارائه قالبی مناسب برای سازمان دهی منابع الکترونیکی بر مبنای فرمت مارک 21 است. با توجه به بستر نحوی طرح، فراداده های ایجادشده بر اساس آن می توانند در یک منبع الکترونیکی جاسازی شده و باعث دسترس پذیری آن منبع از طریق ابزارهای کاوش عمومی وب و یا به طور کلی، نمایه سازی فراداده ها همراه با متن منبع گردند.

* طرح فراداده ای توصیف مستند (MADS): طرح فراداده ای توصیف مستند، برای مجموعه عناصر مستندی که در تهیه پیشینه های فراداده ای به منظور توصیف افراد حقیقی و حقوقی، رویدادهای مهم و شناسه های موضوعی و جغرافیایی، به کار می روند و با هدف پیاده سازی قالب مستندات مارک 21 در بستر نحوی زبان نشانه گذاری گسترش پذیر و استفاده از مزایای این محیط توسعه یافته است. امکان جاسازی پیشینه های ایجادشده بر مبنای این استاندارد نیز در متن منابع الکترونیکی وجود دارد. ویژگی مذکور می تواند برخی از ارزش های پایگاه های اطلاعاتی ارجاعی، مانند کنترل مستندات را در پی داشته باشد. ارتباط بین عناصر پیشینه های کتاب شناختی و پیشینه های مرتبط در قالب مستندات نیز به آسانی و در محیطی منعطف تر امکان پذیر است. این طرح نیز محصول دفتر استانداردهای مارک و توسعه شبکه و برخی متخصصان علاقه مند به قالب مارک شمرده می شود.

* نقشه های منابع اطلاعاتی مبتنی بر ایکس.ام.ال(XTML): یکی از استانداردهای حوزه اشیای رقمی، ایکس.تی.ام.ال است که محصولی از گروه مسئول تاپیک مپس (TopicMaps.Org )AG)) به شمار می آید. خاستگاه الگوی نقشه های منابع اطلاعاتی، به سال 1993م برمی گردد؛ زمانی که نخست به منزله سند کاری در بافت گروه داونپورت بیان شد. این الگو بعدها در بافت مؤسسه پژوهشی جی.سی.آی (GCA) (موسوم به آی.ئی.دی آلیانس (IDE Alliance))، در فعالیتی به نام قراردادهایی برای کاربرد هی تایم (HyTime) طی مسیر کرد و بعد از آن، به گونه ای مستقل گسترش یافت. در اوایل سال 2000م، بعد از سال ها تلاش مداوم توسط یک گروه بین المللی، الگوی نقشه های منابع اطلاعاتی برای نخستین بار به مثابه استانداردی بین المللی (ISO/IEC,13250,2000) رسمیت یافت. سپس به منظور گسترش کاربردپذیری الگو در دنیا و درک پتانسیل آن برای بهبود، یافت پذیری و مدیریت پذیری اطلاعات تاپیک مپس تأسیس شد.

* فراداده های مبتنی بر ایکس.ام.ال برای تصاویر (MIX): دفتر استانداردهای مارک و توسعه شبکه، با همکاری کمیته استانداردهای فراداده ای و دیگر متخصصان علاقه مند، فرانما (شاکله) ایکس.ام.ال برای مدیریت مجموعه تصاویر رقمی را گسترش می دهند. این فرانما، قالبی برای مبادله و یا ذخیره سازی داده های معیّن، در فرهنگ داده ها- فراداده های فنی برای تصاویر ثابت رقمی (ANSI/NISO Z39,87-2006) فراهم می کنند. فرانمای یادشده، در حال حاضر، به فراداده مبتنی بر ایکس.ام.ال برای تصاویر مربوط به سازمان استانداردهای اطلاعات ملی (NISO) ارجاع می دهد. فراداده های مبتنی بر ایکس.ام.ال برای تصاویر با استفاده از زبان فرانمای ایکس.ام.ال مربوط به کنسرسیوم وب بیان می گردد. و به وسیله دفتر استانداردهای مارک و توسعه شبکه به سفارش سازمان استانداردهای اطلاعات ملی (NISO)، با دروندادی از کاربران نگهداری می شود. (طاهری، 1387)

استانداردهای حوزه جست و جو و بازیابی

شاید مهم ترین تفاوت میان کتابخانه های سنّتی و کتابخانه های دیجیتالی، مبحث اشاعه باشد. کتابخانه های سنّتی، سازمان هایی منفعل هستند که کاربران برای استفاده از امکانات و منابع آن، ناچار به مراجعه به این سازمان ها هستند؛ اما کتابخانه دیجیتال باید نقش یک سازمان فعال و اقتصادی را ایفا کند. نرم افزارهای کتابخانه دیجیتالی، به سویی حرکت می کنند که در کمترین زمان ممکن کارآمدترین و مؤثرترین پاسخ را در اختیار کاربران خود قرار دهند. برای رسیدن به این هدف، نظام بازیابی اطلاعات و به طور اخص، موضوع جستجو، امروزه به یکی از مهم ترین بخش های کتابخانه دیجیتالی تبدیل شده است. در حقیقت، تا کاربر نتواند پاسخ مؤثر و دقیق خود را از یک کتابخانه دیجیتالی دریافت کند، هیچ گاه نمی تواند از چنین نظامی احساس رضایت داشته باشد. از این رو، موضوع جست وجو و امکاناتی که هر روزه به این مقوله اضافه می شود، به سرعت در حال پیشرفت و دگرگونی است. ورود اصطلاح نامه ها و فرهنگ واژگان و بحث داده کاوی در مقوله جست وجو، تغییر در روش های جست وجو، جست وجوهای مفهومی، دگرگونی ها در فرآیند نمایش نتایج جست وجو و موارد دیگر، همه گواه این است که جست وجو امروزه از یک ابزار فراتر رفته و به یک علم تبدیل شده است و اساساً در مدیریت اطلاعات، نقش کلیدی و قابل توجهی را ایفا می کند. در نرم افزارهای پایگاه داده ها، فرایند جست وجوی یک مدخل، کلیدواژه یا عبارات جست وجو نام دارد و ممکن است، [در برخی انواع جست وجو] برای نمونه، از چندین کلیدواژه که با عملگرهای منطق بولی چون: «و»، «یا» و «و نه» به هم متصل می شوند، استفاده شود.

جست وجو، گاه به گونه کنترل شده است که از طریق مرور نمایگان و رده بندی ها و مجموعه ای از داده های هسته تحقق می یابد و گاهی نیز غیرکنترل شده و از طریق موتورهای جست وجو انجام می گیرد. همچنین، شیوه های بازیابی اطلاعات را می توان در نگاه کلی، به دو دسته: نظام های مبتنی بر انطباق مطلق و نظام های مبتنی بر انطباق نسبی، تقسیم کرد. فنون انطباق مطلق، در حال حاضر، در بسیاری از نظام های سنّتی بازیابی اطلاعات مورد استفاده قرار می گیرد. پرس وجوها در این روش، معمولاً با استفاده از عملگرهای بولی تدوین می شوند و برای بازیابی، تنها انطباق واژه های پرسش با عبارت های موجود در مدرک کفایت می کند. در انطباق نسبی یا انطباق برتر، این امکان وجود دارد که نظام بازیابی را بتوان با ورود رشته ای از اصطلاحات که بیانگر نیاز اطلاعاتی هستند، بدون استفاده از عملگرهای بولی، جست وجو کرد. در این نوع، نظام دنبال قطعاتی از متن می گردد که بهترین انطباق را با رشته ورودی داشته باشد. الگوها و فنون مختلفی برای بازیابی شکل گرفته است که به عنوان مدل های کلاسیک و مدل های پیشرفته از آن ها یاد می شود. مدل های کلاسیک بازیابی، شامل این موارد است:

• - «مدل بولی»: که در آن اصطلاحات پرس وجو با عملگرهای بولی بیان شده و با نمایه مقلوب مقایسه می گردید. توانایی عملگرهای بولی برای ترکیب مفاهیم اجزا (و) و مترادف (یا) و نیز زمان پاسخ سریع، این مدل را مدلی عام برای نظام های بازیابی ساخت.
• - «فضای برداری»: در این مدل، مدارک و پرس وجوها به صورت بردارهایی در فضایی سه بعدی در نظر گرفته می شود که هر بعد با مدخلی در نمایه مقلوب متناظر است.
• - «مدل های احتمالی»: که در آن مدارک و پرسش ها را به صورت بردار عرضه می کند و شبیه مدل برداری است؛ اما به جای بازیابی مدارک بر اساس میزان مشابهت با پرسش، مدارک را بر مبنای احتمال ارتباطشان با پرسش بازیابی می کند. احتمال ربط مدرکی خاص به پرسش را می توان با جمع اوزان ربط اصطلاحات آن مدرک، یعنی برآورد احتمال ظهور اصطلاحات موجود در پرسش و در مدرک مرتبط، و نه در مدرک غیرمرتبط، محاسبه کرد.

مدل های پیشرفته، علاوه بر مدل های فوق، شامل بازیابی بر اساس این موارد است:

• - منطق مشکک (فازی): جست وجوی فازی فرایندی است که طی آن، صفحات وب که ممکن است با شناسه جست وجو مرتبط باشند یافت می شود؛ حتی اگر این شناسه دقیقاً منطبق با اطلاعات مطلوب ما نباشد. این جست وجو به وسیله یک برنامه همایند فازی انجام می شود که به سیاهه ای از نتایج مبتنی بر ارتباط مناسب باز می گردد؛ حتی اگر واژگان جست وجو و مرتبطات آن محتملاً هیج تطابقی نداشته باشد.
• - نمایه سازی معنایی نهفته؛
• - شبکه های استنتاجی؛
• - الگوهای مبتنی بر مرور، شامل نظام های بازیابی فرامتن. (بهمن آبادی، 2007)

استانداردهای حوزه میان کنش پذیری (Interoperability)

• * تفاهم نامه Z39.50: استاندارد ملی برای بازیابی اطلاعات از سیستم های مختلف رایانه ای است که در تبادل و بازیافت انواع مختلف اطلاعات نظیر: متن، تصویر و چندرسانه ای ها در یک محیط شبکه ناهمگن به کار برده می شود و به عنوان یک پروتکل شبکه، کنترل مجموعه ای از قوانین منظم، فرمت ها و روش های استفاده شده به وسیله رایانه ها و تأثیر متقابل آن ها با یکدیگر را بر عهده دارد. این استاندارد، به یک رایانه (سرویس گیرنده) امکان می دهد به جست وجو و بازیابی اطلاعات در رایانه ای دیگر (سرویس دهنده) بپردازد (نعیمی، 1386)؛
• * جست وجو/ بازیابی از طریق ((URL (SRU/SRW (Search and Retrieve URL/Web Service؛
• * خدمات وب برای جست وجو و بازیابی مبتنی بر معانی Z39,50؛
• * زبان کاوش متنی (Contextual Query Language) یا زبان کاوش کاربرپسند صوری برای استفاده بین نظام های بازیابی اطلاعات؛
• * الگوی معماری سرویس گرا (Service Oriented Architecture): سبکی است از معماری برای ساخت نرم افزارهایی که در آن ها، بین عناصر سازنده نرم افزاراتصال ضعیفی وجود دارد. این اتصال ضعیف بین عناصر سازنده، امکان استفاده مجدد آن ها را فراهم می آورد. از این عناصر سازنده نرم افزار در یک معماری سرویس گرا با عنوان «سرویس» یاد می شود. تعریف یک سرویس، عبارت است از ماژول نرم افزاری کامل و مستقلی که مجموعه وظایف از پیش معیّن را دارد. پیاده سازی یک معماری سرویس گرا، بر توسعه سرویس هایی مبتنی است که دارای اتصال ضعیف با یکدیگر هستند. بر طبق این معماری، امکان ارتباط بین برنامه هایی که از جزئیات فنّی یکدیگر اطلاعی ندارند، میسر می گردد. از این طریق، نرم افزارها می توانند سرویس های خود را برای استفاده سایر برنامه های نرم افزاری با زبان های برنامه نویسی متفاوت و با پلت فرم های مختلف، فراهم کنند.

شکل5: استانداردهای ایجاد و عرضه محتوای کتابخانه های رقمی

استانداردهای پیش گفته در محصولات نور

در ذیل، به برخی از فعالیت های مرکز در ایجاد کتابخانه رقمی که در دسته بندی پیش گفته می گنجد، اشاره می شود:

1. مجموعه سازی: یعنی تهیه کتاب ها و محتواهایی برای ارائه در برنامه ها؛ حل مشکلات مالکیت معنوی آثار؛ تبدیل به قالب رقمی؛ غنی سازی و فرآوری محتواها (فرمت های تخصصی و عمومی)؛ ذخیره سازی محتوای رقمی به شیوه فشرده سازی تا 30 برابر، که به دون نیاز به گسترش (Unzip) و استخراج (Extraction)، قابل استفاده و پردازش می باشند. (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، بی تا، 9ـ10)
2. سازمان دهی: سرعت بالای جست وجو با توجه به فشرده بودن متنون تعیین دامنه آثار بر اساس عنوان: کتاب، نام پدیدآور، زبان، موضوع و زمان؛ نمایش کتاب و کتب مرتبط با آن؛ تعیین موضوع (چکیده/ خلاصه بندهایی از متن)، نمایه و کلیدواژه؛ تعیین ارتباط بین نمایگان و واژگان؛ ایجاد اصطلاح نامه (درختواره) در موضوعات خاص.
3. اشاعه و بازیابی: یعنی جست وجو در سطوح ساده و پیشرفته (جست وجو از طریق: عملگرهای بولی و ویلدکارد، گروه های جست وجو و ترکیب بین آن ها)؛ (1) فهرست کتاب ها و فهرست عنوان های کتاب ها به گونه درختی.

امکان استانداردسازی محصولات مرکز

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، سابقه ای طولانی در عرضه محتواهای علوم اسلامی دارد. شاید شیوه عرضه برخی از این داده ها و قابلیت های آن و نیز غنی سازی های صورت گرفته در آن، به گونه های تدریس آن متن در حوزه و دانشگاه مرتبط بوده است؛ برای نمونه، آثار و محتوایی که در نرم افزار درایه النور موجود بود و نیز شیوه تدریس آن، با قالب عرضه و غنی سازی انجام شده در آن متناسب است. بر این اساس، رابط کاربری بسیاری دیگر از نرم افزارها نیز با همین تناسب شکل گرفته است. شاید همین ویژگی نرم افزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی سبب شده، کاربران اصلی این نرم افزارها افراد آگاه به محتوای آن ها باشند. با فرض اینکه عرضه چنین محتواهایی متناسب با موضوع و شیوه تدریس این نرم افزارها ضروری باشد، باز هم استانداردهای پیش گفته، قابلیت اجرا در این نرم افزارها را دارد. کاربرد بسیاری از پروتکل ها و فراداده های پیش گفته، به چگونگی عرضه داده مرتبط نیست؛ هرچند برخی از استانداردها که پیش تر درباره آن ها سخن رفت، در کتابخانه های رقمی برخط کاربرد و سودمندی بیشتر دارد و در گونه های برون خط و رومیزی کمتر به کار می رود؛ مانند: جست وجو/ بازیابی از طریق (URL (SRU؛ تفاهم نامه Z39.50؛ زبان کاوش متنی (CQL) و شناساگر اشیای رقمی.

بنابراین، در همه نرم افزارهای نور می توان از پروتکل ها و استانداردهای فراداده ای ایکس.ام.ال، هسته داپلین، مارک 21، دی.اُ.آی و فراداده های استاندارد برای ذخیره، سازمان دهی و بازیابی اطلاعات سود جست.

رعایت الگوهای ایجاد و عرضه کتابخانه های رقمی، با محتوای آثار مرتبط نیست. محتوا هرچه که باشد، مانند: متن، تصویر و فیلم، و هر چینشی که داشته باشد، مانند: کتابخانه، درختواره، معجم یا دانشنامه، امکان استفاده از استانداردهای مزبور برای آن فراهم است.

ضرورت استانداردسازی محصولات نور

اگر استانداردهای بخش های گوناگون کتابخانه رقمی را پذیرفته کارشناسان این حوزه بدانیم، رعایت آن لازم می نماید. از سوی دیگر، اگر بپذیریم تعامل با دیگر کتابخانه ها، از اصول نخستین برای افزودن به غنای محتوای کتابخانه ها شمرده می شود، لازمه تعامل مفید و سازنده با کتابخانه های رقمی دیگر، رعایت استانداردهاست. کتابخانه ها از طریق استانداردهای رسمی و غیررسمی با یکدیگر، همکاری نموده، منابع را مبادله می کنند. آن ها همچنین، در فرایند مشارکتی توسعه این استانداردها با یکدیگر فعالیت مشترک دارند. (وبستر، 1387) بر این اساس، باید بپذیرفت کتابخانه های رقمی برخط و برون خط مرکز نور، برای غنای محتوا، سرعت انتقال و پیشرو ماندن در عرصه عرضه محتواهای اسلامی، باید از استانداردها استفاده مفید و مؤثر کند.

سودمندی های استانداردسازی فعالیت های مرکز برای تولید کتابخانه رقمی

همان گونه که پیش تر گفته شد، از اصول اولیه در ایجاد کتابخانه رقمی، قرارگرفتن محتوا بر اساس سامان و نظم مشخص، و روش هایی برای جست وجو و بازیابی است. در واقع، نبود دسته بندی مناسب و روش های نظام مند دسترسی به محتوا، در منابع رقمی چیزی جز تخریب شکل چاپی آثار و تبدیل آن به رقمی نیست. سازمان دهی منابع و محتوای رقمی آثار، گرچه با الگوهای بومی و آزمون و خطا ممکن است و کاربر را به نتایج دلخواه می رساند، به کاربستن استانداردهای جهانی پذیرفته کارشناسان علوم کتابداری و اطلاع رسانی، افزون بر کارایی بیشتر در قیاس با نمونه بومی، امکان ارتباط و تبادل داده و فناوری را سهل و سریع خواهد کرد.

در ذیل، برخی از سودمندی های استانداردسازی برای فعالیت های نرم افزاری مرکز برشمرده می شود:

1. استفاده از فهرست نویسی، دسته بندی و استانداردهای اصطلاح نامه ای و سرعنوان های موضوعی پذیرفته و معیار برای بازیابی دقیق، آسان و سریع اطلاعات؛
2. ایجاد ارتباط سلسله مراتبی بین رکوردها: برخی از استانداردهای ابرداده ای به صورت سلسله مراتبی امکان برقراری استنادهایی را به مجموعه های مختلف فراهم می سازند و پیوندهایی را بین رکوردهای مرتبط با این مجموعه ها برقرار می کنند. بدین ترتیب، در مقیاس وسیع تر بین تمامی رکوردهای مجموعه های مرتبط نیز یک ارتباط سلسله مراتبی ایجاد خواهد شد؛
3. باعث آسان سازی در ارتباط متقابل میان کتابخانه های الکترونیکی پراکنده و دور از هم می گردد و کتابخانه های گوناگون بدون نیاز به بازپروری و غنی سازی مجدد متون، می توانند آن را در کتابخانه خود به کارگیرند؛
4. حل آسان مسائل حقوقی مربوط به دسترسی و نسخه برداری و شیوه های انتشار و توزیع مواد چاپی یا الکترونیکی با رعایت این استانداردها؛
5. سرعت بخشیدن به تولید رکوردها: با به کارگیری استانداردهای ابرداده ای مناسب از طریق توصیف، ذخیره سازی و تبادل داده های رقمی سازمان دهی این منابع سرعت می یابد؛
6. ادغام چندین نوع داده ساختاریافته درباره داده: با توجه به نیاز فزاینده ای که برای ثبت داده های فنی مربوط به نسخه ها، منبع و متون اصلی یا جزئیات فنی ذخیره سازی و تولید این داده ها وجود دارد، ضروری است که مسائل مربوط به جنبه های توصیف و دسترسی داده ها در ساختار یک رکورد در نظر گرفته شوند.

تغییرات شایسته برای یکسان سازی عرضه محتوا

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی محصولات خود را با امکانات و شیوه های مختلف عرضه کرده است؛ نرم افزارهایی که مرکز نور در موضوع های گوناگون تولید کرده یا محققان برای آن پژوهش صورت داده اند، داده ها را به گونه ای گسترده و وسیع غنی کرده اند و گاهی نیز غنی سازی گسترده و پژوهشی در متون آن صورت نداده اند. در صورت اخیر، آن ها به شکل کتابخانه ساده یا مجموعه کتب، فصول کتب، مقاله، صوت، تصویر، فیلم و یا نمودار (چندرسانه) عرضه می شود که در اصطلاح مرکز، نمونه پیشینِ کتابخانه ای نام دارد و نمونه پسینِ دانشنامه. نرم افزارهایی که روی متون آن پژوهش و غنی سازی انجام می شود نیز چند دسته اند:

1. آن ها که پژوهشگران بر متون کتاب های عرضه شده در آن موضوع (چکیده یک بند، یا یک صفحه از کتاب در علم خاص)، نمایه و تکواژه تعریف کرده اند که در اصطلاح مرکز به آن «معاجم موضوعی» گویند؛
2. آن ها که صرفاً بر متونشان نمایه های لفظی تعریف می شود که اصطلاحاً به آن «معاجم لفظی» گویند. نرم افزارهایی که در آن با توجه به عناوین معیار و قالب های تخصصی هر علم، اطلاعات متن استخراج می شود معجم های تخصصی خوانده می شود که حد وسط بین معجم های موضوعی و لفظی اند؛
3. آن ها که مسائل گوناگون یک علم، به گونه اعم به اخص ترتیب یافته و شکل عرضه شاخه درختی دارد که در اصطلاح، «درختواره» نام دارند. درختواره فقه و درختواره علم کلام، از نمونه هایی هستند که در آن ها، مفاهیم و مسائل آن علوم قابلیت ارائه به شکل عام به خاص داشتند. در نمونه درختواره فقه، ابواب فقهی در کتب معتبر به گونه درخت آورده شده و هر یک از از ابواب نیز به زیرباب (باب های خاص تر) تقسیم شده تا به یک مسئله بسیط رسیده است.

این شیوه های گوناگون را می توان به گونه یکجا در همه نرم افزارهای به کار برد و آن گاه نرم افزارها به سبب شیوه های پژوهش انجام گرفته بر متون محتویشان نام نخواهند گرفت؛ بلکه از نگاه موضوع و محتوای متونی که در آن هاست، نامیده می شوند؛ هرچند، این تنوع شیوه های غنی سازی و دادن ارزش افزوده به محتوای نرم افزارها، گاه به گونه خاص داده بستگی دارد؛ یعنی مفاهیم علمی که آن کتاب درباره آن است، قابلیت انجام آن فراوری را دارند؛ برای نمونه، علم و موضوعاتی که مسائل آن را در مفاهیم اعم به اخص بتوان بیان کرد، به گونه درختواره عرضه می شوند. در برخی موضوعات و حوزه های دانش، به سبب تنوع و گستردگی منابع و اطلاعات، شاید ارائه درختواره میسر نباشد؛ برای مثال، در حدیث و قرآن که خود دارای اطلاعات بسیار در موضوعات و حوزه های گوناگون اند، عرضه درختواره خاص مشکل یا نامطلوب می نماید؛ اما همین مباحثِ دارای موضوعات متنوع را می توان در قالب چند درختواره عرضه کرد.

شیوه پژوهشی معجم موضوعی نیز، به سبب آنکه مستلزم صرف زمان بسیار است، برای نرم افزارهایی که کتب بسیار در آن ها عرضه شده، بسیار دشوار است. شاید ازاین روست که این دست از نرم افزارها را به صورت کتابخانه ساده عرضه می کنند.

اگر بپذیریم سبب تنوع گونه های عرضه کتابخانه های رقمی در موضوع های مختلف و سودجستن از شیوه های گوناگون غنی سازی، همان باشد که در بالا گفته شد، راه هایی را می توان برای عرضه یک شکل نرم افزارها پیشنهاد، که معضلات پیش گفته نیز در آن ها نباشد.

با توجه به انبوهی نمایگان و واژگان استخراج شده از متون اسلامی و ارتباط آن واژگان با متون در مرکز و نیز تهیه و انتشار اصطلاح نامه های فرهنگی و نیز اصطلاح نامه های موجود در برخی حوزه های علوم اسلامی، نیاز به صرف زمان برای استخراج نمایه ها و مفاهیم از محتوای متون کمتر می شود و کار غنی سازی، فرآوری متون و تعیین فراداده های برای آن با سرعت بیشتری انجام می پذیرد. بر این اساس، می توان محتوای همه کتابخانه های رقمی برون خط مرکز را با غنی سازی کامل عرضه کرد.

بنا به تعریف دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، گنجواژه یا اصطلاح نامه، مجموعه اصطلاحات یک رشته است که میان آن ها روابط معنایی، رده ای و سلسله مراتبی برقرار شده و توانایی آن را دارد که موضوع آن رشته را با همه جنبه های اصلی و فرعی و وابسته، به گونه ای نظام یافته و به منظور ذخیره و بازیابی اطلاعات و مقاصد جنبی ارائه دهد. (نرگس نشاط و مازیار امیرحسینی، 2007) اصطلاح نامه ها از دید ساختار، گنجینه واژگان کنترل شده و سازمان یافته در یک زمینه خاص اند و حامل بیشترین اطلاعات با کمترین ضایعات. اصطلاح نامه به پژوهشگر کمک می کند تا صحیح ترین اصطلاح را برای بازیابی مدرک مورد نیاز خود به کار برد؛ زیرا اصطلاح نامه ها از سویی گنجینه یا خزانه واژگان کنترل شده و منظم، و یکی از ابزارهای اساسی برای ذخیره و بازیابی اطلاعات اند، و از سویی دیگر، بهترین راه برای دریافت اطلاعات و تنظیم مناسب آن ها.

داشتن ساختار منظم و منطقی در واژگان به کاررفته در اصطلاح نامه ها، و کنترل مترادفات و شبه مترادفات، و نیز تعیین اصطلاحات مجاز و مشخص کردن حدود معانی اصطلاحات برای ایجاد یکدستی و دقت در نمایه سازی اسناد، سبب شده از این ابزار کارآمد در دسته بندی، ذخیره و بازیابی اطلاعات در پایگاه های اطلاعاتی و کتابخانه های رقمی بهره گیرند.

در برخی از این شیوه های سودجستن از اصطلاح نامه ها، اصطلاحات استاندارد موضوعات به کاربر عرضه می شود و همه واژگان مرجوح به آن ها باز گردانده خواهد شد؛ به گونه ای که کاربر با جست وجوی واژگان استاندارد، به مترادفاتشان نیز خواهد رسید. در نمونه ذیل که از اصطلاح نامه جامع علوم اسلامی برگزیده شده، واژه استاندارد و معیار، آداب پاکیزگی است و واژگان مرجوح، آداب تنظیف و آداب نظافت است:

آداب پاکیزگی
بج:
      آداب تنظیف
      آداب نظافت (مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ۱۳۸۸)

کاربر با جست وجوی واژه «آداب پاکیزگی»، به متونی که آن دو واژه دیگر در آن هاست نیز دست خواهد یافت.

همچنین، از طریق اصطلاح نامه ها می توان اصطلاح ها و عبارات را در نظام الفبایی، نظام یافته، درختی و چرخشی نمایش داد. افزون بر آن، می توان این روابط و جایگاه های واژگان را به متون و محتوای نرم افزارها متصل کرد؛ به گونه ای که اگر کاربری واژه ای را جست وجو کرد، اصطلاح رأس، اصطلاح های اعم، اصطلاح های اخص و اصطلاح های وابسته را نیز برای او جست وجو یا به او پیشنهاد شود، برای نمونه کاربری که اصطلاح «اخلاص ذاتی» را جست وجو می کند، اصطلاح رأس آن که فضایل اخلاقی است، اصطلاح اعم آن که اخلاص است و اصطلاح های مرتبط آن که اخلاص مقربان، اخلاص صفتی و... است نیز به او عرضه می شود تا کاربر بتواند نتایجی کامل تر در نمونه جست وجوشده دریافت کند.

استفاده از اصطلاح نامه ها، امکان نتایج ناخواسته جست وجو را بسیار کم می کنند؛ زیرا در اصطلاح نامه ها لغات متشابه و هم آوا ولی غیرهم معنا از هم مجزا می شوند.

از ابزار دیگر در ارائه کتابخانه های رقمی یک شکل و استفاده از غنی سازی یکسان برای همه موضوعات و حوزه های علوم اسلامی، دسته بندی موضوعات و زیرموضوعات محتواهای به کاررفته در نرم افزارهاست. طبقه بندی محتوا از دید موضوع، سبب می شود کاربر در کمترین زمان به محتوای دلخواه برسد؛ درحالی که از نتایج ناخواسته در امان اند. این گونه از دسته بندی نیز با سودجستن از اصطلاح نامه ها و سرعنوان های موضوعی میسر خواهد بود.

سرعنوان موضوعی، فهرستی از اصطلاحات و واژه های ساده یا مرکب است که برای بازنمایی موضوع کتاب ها و مواد کتابخانه ای در فهرست های کتابخانه ها تهیه و به کار برده می شود. این واژه ها و اصطلاحات را کتابداران و فهرست نویسان با دقت از درون واژه هایی که در زبان طبیعی برای معرفی موضوع کتاب ها موجود است، انتخاب می کنند و از بقیه واژه هایی که به گونه ای می توانند معرف موضوع باشند، به واژه انتخاب شده ارجاع می دهند. بدین ترتیب، مراجعه کننده به فهرست کتاب ها، با هر واژه ای که به فهرست مراجعه کند، از طریق این ارجاع ها به کتاب های مورد نظر خود می رسد. در صورت نبودن فهرست سرعنوان های موضوعی، این خطر وجود دارد که کتاب های هم موضوع، ذیل واژه های مختلف معرفی شوند و جست وجوی منظم برای دست یافتن به تمامی منابع موجود در یک کتابخانه امکان پذیر نباشد. تدوین سرعنوان های موضوعی، اساسی ترین تدبیری است که کتابداران برای تجمیع مدارک مربوط به یک موضوع به کار می بندند و قسمت مهمی از فعالیت سازمان دهی اطلاعات را توسط این فهرست انجام می دهند. (زهادی، 2007)

عرضه فهرست الفبایی از نام کتاب ها و نویسندگان، نیز از راه های سازمان دهی اطلاعات برای کمک به کاربر، جهت دستیابی آسان و سریع به اطلاعات است.

جست وجوی مناسب و خوب نیز در بازیابی اطلاعات به کاربر تأثیر بسیار دارد. یک جست وجوی کارآمد در کتابخانه رقمی، باید دست کم ویژگی های ذیل را داشته باشد:

• - امکان جست وجوی محتوای متنی کتاب؛
• - قابلیت جست وجوی محتوای غیرمتنی کتاب، نظیر: تصویر، نمودار و عکس و... ؛
• - امکان جست وجو در قسمت های اضافی شده به وسیله کاربر نظیر یادداشت ها، خط کشیده ها و ... ؛
• - قابلیت جست وجوی پیشرفته؛
• - متمایز نشان دادن موارد یافت شده با استفاده از رنگی نمودن یا متمایزکردن قسمت یافت شده. (امیر غائبی، منصور تاجداران و سپیده فهیمی فر. تابستان 89, 725-726)

کاربرپسند بودن (userferndly) و کارآمدی (Useability) نرم افزارها نیز در این تغییرات باید لحاظ گردد. کاربر پسند بودن نرم افزار، ارتباط نزیکی با کارآمدی آن خواهد داشت. کارآمدی یک نرم افزار را می توان این گونه تعریف کرد: کیفیتی از یک برنامه که سادگی کاربرد آن را تعیین می کند. این نکته، بسیار مهم است؛ زیرا یکی از عوامل کلیدی برای اینکه کاربر یک برنامه را بپذیرد، همین است. (Elina Vaki, Costis Dallas, Christina Dalla, 2005, 4)

از جمله مسائلی که می توان در کارآمدی یک نرم افزار در نظر داشت چنین است:

• - دسترسی به اقسام گوناگون اطلاعات (متن، عکس و چندرسانه) تا چه اندازه آسان است؟
• - استفاده از کارکردهای تعاملی یعنی: جست وجو، ثبت نام، یا ثبت نرم افزار، و نیز کارکردها به گونه کلی، چقدر آسان است؟
• - ناوبری و حرکت درون این برنامه چقدر آسان است؟

افزون بر این مسائل که در نگاه اول به ذهن می رسد، معیارهایی نیز برای ارزیابی کارآمدی یک نرم افزار وجود دارد که می توان این گونه برشمرد:

• - قابلیت فراگیری: یعنی آیا کاربران می توانند چگونگی استفاده از این نرم افزار را به آسانی فرابگیرند؟
• - شایستگی استفاده: یعنی آیا کاربران می توانند وظایف و کارهایشان را درون این برنامه به راحتی انجام دهند؟
• - قابلیت یادآوری: یعنی آیا کاربران می توانند بعد از دوره طولانی که از برنامه استفاده نکرده اند، به سادگی آن را به کارگیرند؟
• - درستی: یعنی فقدان خطا، یا دست کم وجود فقط چند خطا یا خطاهایی بی اهمیت.
• - رضایت کاربر: یعنی استفاده از برنامه برای کاربر تا چه اندازه مطلوب بوده است؟
• - دسترس پذیری: یعنی کاربران گوناگون چگونه به آسانی از این نرم افزار در محیط های گوناگون و با راه های مختلف می توانند استفاده کنند؟
• - سودمندی: یعنی توانایی برنامه برای فراهم آوردن ارزش برای کاربران از طریق کارکردهای مناسب، محتوا، ساختار و شکل و صورت.
• - مناسب بودن: یعنی پیوستگی بین آنچه یک برنامه فراهم می کند با موقعیتی که برای آن قصد شده است و مخاطبانی که می خواهد به آن برسند.
• - کیفیت: یعنی همنوایی برنامه با معیارهای مزیت زمینه خاص، مانند کیفیت عالی طراحی مرسوم، صحت منابع مجازی و اعتبار محتوا. (Elina Vaki, Costis Dallas, Christina Dalla, 2005, 4-5)

پی نوشت:

منابع: