ناصری، سفیر جمهوری اسلامی ایران در واتیکان، در گزارشی که در دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ارائه نمود، با بیان اینکه آینده اروپا از آن مسلمانان است، تصریح کرد که مسلمانان مهاجر به این کشورها، بر اساس سنن الهی رو به افزایش هستند. امروز، دنیای غرب تشنه پذیرش اسلام ناب نبوی، به خصوص اسلام ناب خردورز و اعتدالی شیعی است و سابقه خوش تمدّن اسلامی آنها را به خود جلب کرده است.(2)
به گزارش پایگاه اطّلاع رسانی و فرهنگی اسلامیک مدیا به نقل از پایگاه خبری اسلام الیوم، دولت واتیکان در بیانیه ای اعلام کرد که آمار مسلمانان در جهان، سه میلیون بیشتر از مسیحی هاست. واتیکان در ادامه، دلیل گرایش غربی ها به اسلام را تلاش دولتمردان غرب در تخریب چهره اسلام عنوان کرده، می افزاید: «تعداد مسلمانان جهان تا پایان سال میلادی جاری، از مرز یک میلیارد و سه میلیون و بیست و دو هزار گذر خواهد کرد که این امر، نشان می دهد جمعیّت آنها در مقایسه با مسیحی ها، سه میلیون نفر بیشتر است. بر اساس آمار، 19 درصد از ساکنان جهان، مسلمان هستند. این در حالی است که مسیحیان، 17.5 درصد از مردم جهان را تشکیل می دهند.»(3)
حضرت آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، در دیدار علماء، فضلا، روحانیون و طلاب شیعه و اهل تسنّن استان کرمانشاه، با اشاره به موج سوم گرایش به اسلام بعد از حرکت های اخیر منطقه و جنبش ضدّ سرمایه داری در غرب، وظیفه روحانیّت را مضاعف دانسته و فرموده: «امروز که سخن جمهوری اسلامی مبنی بر بی نتیجه بودن نظام مارکسیستی تحقق یافته و در مورد نظام سرمایه داری نیز در حال تحقق است، علماء و روحانیون باید با استفاده از مبانی مستحکم عقلی و متناسب با نیازهای روز، معارف منطقی و ریشه دار اسلام را برای مشتاقانی که در سراسر دنیا، در حال افزایش است، ارائه کنند.»(4)
بنابراین، مسئولیت خطیر و تاریخی حوزه علمیه در نشر و ترویج معارف اسلام در عصر حاضر، بسیار مهم و قابل تأمّل است؛ مسئولیتی که غفلت از آن، موجب تبلیغ و ترویج اسلام غیرواقعی و تحریف شده ای است که از طرف دشمنان اسلام به جوامع القاء می شود. برجسته ترین مسئولیت حوزه های علمیّه، آموزش معارف دین و تربیّت طلاب علوم دینی و مبلّغان اسلامی است. این وظیفه خطیر که امروزه ابعاد جهانی و فراملّی یافته است، با روش های سنّتی و آموزش های محلّی امکان پذیر نیست. امروزه، توجه به ابزار مدرن و امکانات وسیع فنّاوری در جهت تحقّق اهداف اسلام عزیز و برای اطلاع رسانی و آموزش علوم اسلامی به تشنگان معارف اسلامی در جهان، وظیفه ای الهی و تاریخی تلقی می شود.
واضح است که یکی از مهم ترین روش های انتشار دانش و علوم دینی، از طریق آموزش این علوم به شیفتگان و طالبان آنهاست. این آموزش ها در سطوح جهانی و با بهره گیری از فنّاوری های نوین امکان پذیر شده است. حوزه های علمیّه در شرایط کنونی، لازم است با تأسیس دانشگاه های مجازی علوم و معارف اسلامی و ایجاد حوزه های علمیه مجازی، در شبکه های جهانی ایفای نقش کنند.
تعلیم و تعلّم در حوزه های علمیّه می تواند در پرتو فنّاوری های نوین آن چنان گسترده و فراگیر شود که معارف آسمانی اسلام به دست هر علاقه مند و اسلام خواهی برسد. شبکه جهانی اینترنت، بستر مناسبی برای این منظور تلقی می شود.
حوزه های علمیه در عصر حاضر، می‌توانند با ایجاد شبکه های آموزش رایانه‌ای، ماهواره‌ای، موبایلی و تولید نرم افزار های آموزشی و کمک آموزشی دروس حوزوی و ترجمه آنها به زبان های زنده دنیا و بهره‌گیری از سایر محمل های برآمده از فناوری های نوین اطّلاعاتی و ارتباطی نوپدید، نسبت به ایجاد یک نهضت جهانی در آموزش معارف و مبانی اسلام اقدام نمایند.
لزوم همسویی نظام آموزشی حوزه های علمیه با جامعه اطلاعاتی
حرکت پُرشتاب جامعه به سوی یک جامعه دانایی محور و تشکیل جامعه اطّلاعاتی، منتظر همراهی نهاد های آموزشی سنّتی نخواهد ماند؛ بلکه این مراکز آموزشی هستند که الزاماً باید خود را با جامعه اطّلاعاتی همسو سازند. از خصوصیّات جامعه اطّلاعاتی، گسترش فناوری های آموزشی است. این فناوری ها، موجب عمومیت بخشیدن به فراگیری علم و دانش شده و شاخصه های سواد را در جامعه بالا می برد. نظام آموزشی حوزه های علمیّه، برای افزایش شاخصه های سواد دینی و معرفتی جامعه، به ناچار لازم است از این فناوری ها برخوردار شوند.
آنچه در نظام آموزشی حوزه علمیه، در همسویی با جامعه اطلاعاتی باید مورد اهتمام قرار گیرد، ایجاد ساختار و تشکیلاتی منسجم برای طراحی و پیاده سازی نظام آموزش مجازی است. در این راستا، ابعاد آموزشی حوزه های علمیّه برای همراهی با جامعه اطّلاعاتی، نیازمند بازنگری است؛ زیرا آموزش در چنین جامعه ای، نیازمند ساز و کارها و راهکار های تازه است. مهم ترین سازوکار برپاسازی نظام آموزش مبتنی بر فنّاوری، تعیین راهبردها، اهداف، مبانی، ساختار، روش ها، دوره ها، محتوا، منابع مالی و انسانی، زیرساخت های فنی و تخصّصی و در نهایت، نهاد مدیریّت اجرایی و سازمان دهی است. مجیدی، در خصوص طراحی نظام آموزشی مبتنی بر فنّاوری های نوین معتقد است: «برای آنکه نظام آموزشی دوران آینده بتواند سازمان یابد، نیاز به ساختار تصمیم گیری است که بتواند در مقابل تنوّع و تغییرات سریع دوران سوم آموزش، رفتار خلاقانه و سازگار نشان دهد و در محیطی هوشمند و توزیع شده، نیازهای این دوران را برآورده سازد.»(5)
حوزه علمیّه، برای به کارگیری همه جانبه فناوری های آموزشی، نیازمند اتخاذ تصمیمی جدی و سازنده از سوی نهاد های بالادستی حوزوی است. تصمیم به استفاده از فنّاوری های جدید در نظام آموزشی حوزه نیز نیازمند اطّلاعات لازم درباره اهمّیّت و کاربرد این فنّاوری در دنیای امروز است. این تصمیم، ممکن است متأثّر از ساختار های غیرپویای آموزشی حوزه، با چالش هایی رو به رو شود؛ امّا توجه به ویژگی ها و مزایای نظام آموزشی مبتنی بر فنّاوری، می تواند از بروز تضاد های احتمالی جلوگیری کند.
نظام آموزشی در جامعه اطّلاعاتی، باید مبتنی بر نیاز های آن جامعه بنیان گذاشته شود. در چنین نظامی، بستر های نرم افزاری و بهره مندی از فناوری های آموزشی مورد تأکید قرار می گیرد. این بسترها، اعم از محتوا های الکترونیکی، مهارت های انسانی و تغییر نگرش ها و توجه به عناصری است که در منظومه آموزش و فراگیری قرار دارد. این عناصر نیز در عصر فناوری متحوّل شده و از قید و بند های مکان و زمان رها گردیده است؛ به عنوان نمونه، یکی از عناصر مهم در منظومه آموزش عالی و حوزوی، کتابخانه است. این نهاد علمی نیز متأثّر از جامعه اطّلاعاتی از قید زمان و مکان خارج گردیده و به محیط مجازی وارد شده است. امروزه، از ضرورت های برپاسازی نظام آموزشی مبتنی بر فنّاوری، تأسیس کتابخانه های مجازی است. نظام حاکم بر کتابخانه های حوزوی، لازم است همسو با فنّاوری های نوین متحوّل گردد و تحوّل در این زمینه نیز به دلایل متعدّد، اعم از زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری که از تشریح آنها در اینجا خودداری می شود، ممکن است با چالش هایی رو به رو شود. برجسته ترین اشکال در نظام کتابخانه های حوزوی، روش های امانت دهی و خدمات دهی منابع و اسناد علمی کتابخانه ای در شکل سنّتی است که با منظومه آموزش و فراگیری مجازی ناسازگار است. برای حلّ این مشکل، تبدیل منابع مکتوب موجود در کتابخانه های حوزوی به منابع دیجیتال می‌تواند چاره‌ساز باشد که دسترسی فراگیران از تمام نقاط جهان به این منابع را امکان پذیر خواهد ساخت.
حوزه علمیه مجازی و بایسته های نرم افزاری
حوزه علمیه مجازی می تواند دارای همه خصوصیّات یک حوزه علمیه واقعی باشد. در حوزه علمیه مجازی، می توان همه سطوح و مقاطع تحصیلی را طراحی نمود و ثبت نام، گزینش، انتخاب واحد و درس، شرکت در کلاس، گذراندن دوره های درسی، حضور و غیاب، ارتباط با استاد، تعامل با همکلاسان، انجام مباحثه و گفت و گو های علمی، شرکت در برنامه های آزمون و ارزشیابی و در نهایت، اخذ مدرک و دریافت مدارج علمی را به صورت ماشینی انجام داد.
حوزه علمیه مجازی می تواند یک سامانه تکامل یافته آموزش مجازی دروس حوزوی و علوم اسلامی باشد که تحت نظارت مرکز مدیریت حوزه های علمیه قرار گیرد. تاکنون مدل قابل قبولی از این نوع حوزه علمیه در فضای مجازی ایجاد نشده است؛ امّا مواردی یافت می شود که با عنوان حوزه علمیه مجازی در شبکه جهانی اینترنت فعّالیّت دارند.
حوزه آنلاین(6)، یک پایگاه اینترنتی است که در زمینه آموزش مجازی در حال فعّالیّت است. این پایگاه، دروس حوزه های علمیّه را به شکل و قالب رسمی حوزه های علمیّه ارائه می دهد و تقسیم بندی هایش بر اساس پایه های تحصیل حوزوی است. این پایگاه، شرایطی را برای کابران قرار داده تا بتوانند بعد از ثبت نام و رعایت مقررات طول دوره و پشت سر گذاشتن موفق دوره ها، مدرک تحصیلی اخذ کنند.
پایگاه حوزه علمیّه آنلاین اباصالح(7) آموزش دروس حوزوی را با محوریّت علوم حوزوی مدّ نظر قرار داده است. اگر چه به نظر می رسد این پایگاه هنوز نتوانسته است پشتیانی لازم و مدیریت کافی در زمینه آموزش مجازی را تجربه کند و از ضعف طراحی و گرافیک نیز رنج می برد، أمّا دارای نقاط قوت محتوایی است.
حوزه علمیه مجازی جامعة المصطفی(8) را می توان یک دانشگاه مجازی نسبتاً جامع در علوم و دانش های حوزوی به شمار آورد. از ویژگی های این دانشگاه، برخورداری از ساختار یک سامانه کامل مدیریّت محتوای آموزش مجازی (LMS) است. دارا بودن اطّلاعات ضروری و راهنمایی های لازم برای داوطلب، امکان ثبت نام، انتخاب واحد، حذف و اضافه، شرکت در کلاس درس، انجام ارزشیابی، اخذ مدرک و انواع ارتباط با مدیریت دانشگاه به صورت مجازی، از توانمندی‌های این پایگاه است.
حوزه علمیّه مجازی خواهران قم(9)، از سامانه مناسبی برای آموزش دروس حوزوی به صورت مجازی برخوردار است. این حوزه علمیه مجازی، دارای امکانات و قابلیت‌های لازم برای تحصیل علوم حوزوی است و دارای انجمن های علمی و صفحات مباحثه و گفتگوی طلّاب است.
به طور کلّی، از بایسته های تأسیس حوزه های علمیّه مجازی، فراهم ساختن مقدمات نرم افزاری است. این مقدمات، شامل: طراحی دوره های تحصیل مجازی، برنامه ریزی آموزشی، تولید محتواهای آموزشی برای تربیّت اساتید دوره های آموزش مجازی و تولید محتواهای الکترونیکی برای فراگیران می باشد. همچنین، تحلیل و طراحی سامانه آموزش مجازی، تولید برنامه های رایانه ای آموزشی و کمک آموزشی مبنی بر شبکه، تولید کتابخانه های مجازی، تولید شبیه سازهای رایانه ای به منظور شبیه سازی ویژگی های تحصیلات حوزوی مانند اتاق های مباحثه و گفت و گو، نرم افزارهای ارتباط مستقیم با اساتید، از دیگر ملزومات نرم افزاری تأسیس حوزه های علمیه مجازی است.
مهم ترین الزامات نرم افزاری، تولید محتواهای مناسب دروس مجازی حوزوی است. برای ارائه محتوا در فضای مجازی، لازم است موارد ذیل رعایت شود:
* باز نویسی متن:
متونی که برای تولید درس الکترونیکی فراهم می شوند، باید متناسب با شرایط مخاطبان و محیط مجازی بازنویسی شود.
* اختصار و کوتاهی متن:
اتصال به شبکه به منظور مطالعه یا برداشت اطلاعات، برای کاربر فضای مجازی هزینه بر است. از این رو، مراجعه کننده سعی می کند تا در زمان اتصال به شبکه صرفه جویی نماید. علاوه بر آنکه برخی از خطوط ارتباطی کُند بوده، از پهنای باند لازم برخوردار نیستند. این وضعیّت، موجب اتلاف وقت خواهد شد. کوتاهی متن، از صرف وقت و هزینه جلوگیری می کند.
* گویا و هدفمند بودن متن:
محتوا باید از رسایی و گویایی لازم برخوردار باشد و با هدف آموزشی ارائه شود. باید توجه داشت که این محتوا توسط دانش پذیری مطالعه می شود که قرار است بدون استاد و بی آنکه در کلاس حضوری شرکت کند، به صورت خودآموز فرا گیرد.
* غنی سازی محتوا:
محتوایی که در قالب دیجیتالی ارائه می شود، باید از قابلیت های یک محیط الکترونیکی برخوردار باشد. این قابلیّت ها، پیوسته با پیشرفت فنّاوری اطّلاعات روزآمد می شوند. آنچه امروزه در غنی سازی متون دیجیتالی از آنها استفاده می شود، ایجاد فرمت ها و نشانه گذاری ها برای مفاهیم متفاوت یک متن است. امکان فرمت گذاری، این غنا را به متون می بخشد که بتوان ویژگی ها و برجستگی های متن را به صورت مستقل مورد مطالعه و تحلیل قرار داد؛ به عنوان مثال، فرمت آیات و روایات در متون دینی، این امکان را به محتوا می بخشد که بتوان برای این موارد، نمایه ساخت، موضوع استخراج کرد، منبع معرفی کرد و حتی خارج از متن اصلی، با انتقال به موتورهای جستجوی جهانی، مورد تحلیل و بررسی قرار داد. همه این اطلاعات پیرامونی، با زدن یک دکمه روی هر نشانه، قابل دسترسی است. این رویداد، برای اصطلاحات، عبارات و واژه های دشوار نیز می تواند انجام شود.
وجه دیگر غنی سازی متن، اتصال اصطلاح، عبارت یا بخش هایی از متن به اصطلاح نامه، شرح یا تعلیقه است که دانش پذیر را به راحتی در مقابل عبارات و متون دشوار به شرح و توضیح یا ترجمه و تعلیقه مرتبط می کند. در غنی سازی متون آموزشی می توان از محتواهای چندرسانه ای مانند: قطعات فیلم، صوت، تصویر، جدول و اسلاید نیز در هر کجای متن آموزشی که لازم بود، بهره برد. غنی سازی متن، وجوه دیگری نیز دارد که جهت رعایت اختصار، از ذکر آنها پرهیز می کنیم.
* ایجاد ابرمتن:
با استفاده از توانایی زبان نشان گذاری ابرمتن، می توان تمهیداتی اندیشید که کاربر بر اساس خواست خود بتواند پیوست ها و متون جانبی و سایر ابزار و امکانات مطالعاتی، پژوهشی و یا آموزشی را رؤیت نماید. علاوه بر این، امکان ایجاد نمایه و فهرست های گوناگون از متون مورد مطالعه در هر صفحه برای وی فراهم می شود. ابرمتن، امکانی در محیط الکترونیکی است که توانایی های بسیاری برای غنی سازی محتوا در اختیار قرار می دهد.
* برچسب گذاری متن:
متون ارائه شده در محیط الکترونیکی، لازم است از برچسب های مفهومی و لفظی برخوردار باشد. این برچسب ها، نوعی کلمات کلیدی یا نمایه های مفهومی اند که کاربر را در فرآیند داده کاوری با سرعت و دقت بیشتر به متن مورد نظر می رساند. وجود این برچسب ها، موجب صرفه جویی در وقت و ایجاد فهرست های رایانه ای می شود.
* ارائه اطلاعات جانبی:
تولید متون الکترونیکی، به ویژه در زمینه های آموزشی، باید با متون پیرامونی همراه باشد. این متون می تواند راهنمای استفاده از متون، فهرست منابع و مآخذ، فهرست واژه های کلیدی و اعلام، شرح روش فراگیری و توصیه ها مانند زمان بندی های پیشنهادی و الزامی برای آموختن و یا استفاده از سایر منابع و امکانات کمک آموزشی باشد.
* الصاق ابزار مطالعه و پژوهش به متن:
از امکانات فناوری در تولید محتوا، توانایی افزودن قابلیت های پژوهشی به متن است. این قابلیت ها می تواند نمایه زنی، رنگی کردن متن به تناسب موضوع و محتوا، حاشیه نویسی ، یادداشت برداری، نشانه گذاری و یا سایر قابلیت های مورد لزوم یک فعالیت پژوهشی، مانند ایجاد قابلیت انتخاب یا تغییر فونت و تغییر رنگ قلم یا زمینه متناسب با موضوع و مفهوم باشد.
* پیراستگی و ویراستگی متن:
یک متن آموزشی، به ویژه جهت ارائه در فضای مجازی، باید متنی کاملاً پیراسته از اضافات و عبارت پردازی های حاشیه ای باشد. این متون باید ویرایش شده و با رعایت نکات سجاوندی و نقطه گذاری مناسب و پاراگراف بندی متناسب با مفهوم و برخوردار از ساختار ادبی و مبتنی بر زبان معیار تولید شود.
* رعایت شیوه املائی، نگارشی و نوع خط:
توجه به درست نویسی کلمات و دقت در برطرف سازی غلط های املایی یا تایپی و رعایت یک شیوه ثابت و پذیرفته شده در املاء خط فارسی مثل جدانویسی یا پیوسته نویسی و انتخاب قلم خوانا و استاندارد، در فراگیری بهتر متون آموزشی مؤثر است. در مورد رعایت شیوه نگارشی، لازم است متن آموزشی دارای تیتر و عنوان و میان تیتر و زیرعنوان باشد. این کار، در فرآیند برچسب‌گذاری و یا تولید مِتادیتا برای ذخیره و بازیابی داده های الکترونیکی، بسیار کارآمد و مفید است.
* تولید اسلاید ها و قطعات کمک آموزشی:
یکی از ابزارهای کارآمد در ارائه محتواهای آموزشی الکترونیکی، ارائه این محتواها به همراه اسلاید و صفحات نموداری و گرافیکی کمک آموزشی است . امروزه، استفاده از نرم افزار پاورپوینت از شرکت ماکروسافت، ویژه ارائه محتوا یا نرم‌افزارهای مشابه، به عنوان ابزاری کارآمد در ارائه مباحث آموزشی رایج است.
از دیگر بایسته های ارائه دروس حوزوی در فضای مجازی، تولید صوت یا فیلم از تدریس استاد است. فراگیری دروس حوزه، به دلیل محتواهای غنی و دارای پشتوانه های علمی، در بیشتر موارد نیازمند توضیح صوتی استاد است. از آنجایی که صوت های موجود از اساتید حوزه، منطبق با استانداردهای فضای مجازی و دوره های درس الکترونیکی نیست، لازم است اساتید دروس حوزوی با گذراندن دوره های آموزشی تدریس دروس مجازی، متون تولیدشده برای حوزه های علمیّه مجازی را در استودیو تدریس نمایند و سپس تیم فنی برای ارائه در فضای مجازی، آن ها را فراوری و آماده سازی کنند. این فراوری، شامل افزودن افکت و جلوه های خاص برای رعایت جذابیت های صوتی و تصویری و انطباق بسته های اطّلاعاتی و چندرسانه ای با پروتکل های تبادل داده و انتخاب روش های خاص فشرده سازی در فرمت استاندارد است.
امکان شبیه سازی روند سنّتی فراگیری دروس حوزوی در فضای مجازی
نظام آموزشی حوزه علمیه، علاوه بر خصوصیّات منحصر به فرد آموزشی، مبتنی بر ارزش های معنوی است. شبیه سازی نظام آموزشی حوزه در فضای مجازی، مستلزم لحاظ ارزش ها و ویژگی های آن است. از این رو، طراحی و شبیه سازی تحصیلات حوزوی در محیط مجازی، از سویی نیازمند شناخت توانمندی های فضای سایبر، و از سوی دیگر، نیازمند خلاقیّتی است که بتواند افزون بر رعایت ویژگی های این نوع از تحصیل، روح معنوی تحصیلات حوزوی را نیز به طلّاب منتقل نمود.
فضای سایبر (Cyberspace)، عبارتی است که در دنیای اینترنت بسیار شنیده می شود. این اصطلاح، در عصر حاضر برای توصیف محیط و تعاملات مجازی در شبکه های رایانه ای جهانی به کار می رود. بررسی دقیق تر این اصطلاح، نشان می دهد که با افزوده شدن به کلمات دیگر، وجوه و جنبه های متنوعی از جمله: خصلت های روان شناختی، روابط اجتماعی و تعاملات فرهنگی و فکری را که ممکن است در محیط مجازی رخ دهد، بیان می کند؛ به عبارت دیگر، سایبر، واژه ای شده برای توصیف یک شخص، شیء، ایده، پدیده ، خصوصیت روانی، تعامل یا یک جریان اجتماعی و فرهنگی که در بستر فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات و شبکه های جهانی رایانه ای شکل می گیرد. برخی از ترکیبات واژه سایبر، با پدیده ها و وقایع اجتماعی که معروفیّت جهانی یافته اند، عبارت اند از :
فضای سایبری (Cyberspace)، شهروند سایبری (Cybercitizen)، پول سایبری ( Cybercash)، فرهنگ سایبری (Cyberculture)، راهنمایی سایبری (CyberCoach)، تجارت سایبری (Cyberbussiness)، کانال سایبری (Cyberchannel)، آموزش سایبری (CyberInstruction) و جنگ سایبری (Cyberwar).ا(10)
این اصطلاحات نشان می دهد که بسیاری از وقایع و تعاملات جامعه حقیقی توانسته اند در محیط سایبر به صورت مجازی شبیه سازی شده، تأثیرات آن بر محیط حقیقی کاملاً ملموس و مشهود بوده است. در فضای مجازی یا سایبر، فعالیت های متعدّد و متنوّع اجتماعی، در حال شبیه سازی و شکل گیری است. انجام امور مربوط به تجارت، پزشکی، آموزش و پرورش، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی و پژوهشی، تفریحی و بسیاری از مسائل اجتماعی دیگر را می توان در محیط سایبر و فضای مجازی پیگیری کرد و در آنها مشارکت نمود.
نظری، کارشناس مسائل آموزشی، می نویسد: «فنّاوری های نوین، استفاده از شبیه سازی در فرآیند یاددهی-یادگیری را به شدّت تحت تأثیر قرار داده است. این فناوری ها به برنامه ریزان و تولیدکنندگان نرم افزارهای آموزشی فرصت می دهد که با انعطاف بیشتری محیط های نزدیک به واقعیت را به صورت مجازی در اختیار کاربران و فراگیران قرار دهند . از آنجا که هدف این فناوری ها، آسان سازی و بهبود عملکرد یادگیری است، شبیه سازی های آموزشی می تواند به عنوان تکنیک یا رسانه ای جهت تحقق این هدف محسوب شود.»(11)
شبیه سازی آموزش های دروس حوزوی در فضای مجازی و محیط سایبر، نباید کار دشوار و چالش برانگیری تلقی شود؛ زیرا انجام این فرآیند تا حدودی در سایر موضوعات آموزشی و علوم انسانی پیاده سازی شده است. در این بخش، به برخی از امکانات محیط سایبر که می تواند در شبیه سازی نظام آموزشی حوزه های علمیه و انطباق ویژگی های آن بر فضای مجازی به کار گرفته شود، اشاره می کنیم.
* اتاق گفت وگوی صوتی (Chat Rooms):
کابران می توانند اتاق های گفتگوی دو یا چند نفره به صورت مجازی در شبکه های رایانه ای و مشخصاً در اینترنت و محیط وب ایجاد کنند. این اتاق ها، با استفاده از ابزاری نسبتاً ساده مانند: میکرفن، مانیتور و بلندگو، ارتباطی دوسویه و زنده و هم زمان را پدید می آورند. برخی از این اتاق های گفت و گو می تواند به یک سالن چند ده نفره تبدیل شود. در این میان، آن که از گفتمان غالبی برخوردار باشد، می تواند تریبون را به دست گرفته، دیگران به سخنان او گوش دهند. به طور کلّی، اتاق های گفت و گوی صوتی می تواند در شبیه سازی مباحثه طلّاب، کلاس درس طلبگی خصوصی یا عمومی، لجنه ها و انجمن های علمی علوم و دروس حوزوی، ارتباط با استاد، تمرین سخنرانی و فن خطابه و سایر مباحث و گفتگوهای جانبی طلاب، به کار گرفته شود. به همراه اتاق های گفت و گوی صوتی، چنانچه از دوربین وب کم نیز استفاده شود، اتاق گفتگوی صوتی-تصویری پدید می آید.
* اتاق گفت وگوی متنی:
این اتاق، مانند اتاق گفت و گوی صوتی است؛ با این تفاوت که مکالمات و گفت وگوها به وسیله متن به صورت زنده و هم زمان تبادل می گردد. کاربرد این اتاق گفت وگو، تا حدودی نسبت به اتاق گفتگوی صوتی محدود تر است. این اتاق، در نظام آموزش مجازی حوزوی می تواند برای انجام پرس و جوهای علمی میان طلّاب و یا ارسال و دریافت اطلاعات درسی و ردّ و بدل کردن پیام های کوتاه استفاده شود. ارتباطات و گفت و گوهای کوتاه طلاب قبل از درس، از این طریق قابل شبیه سازی است.
* انجمن اینترنتی یا فروم (Forum):
فروم یا تالارهای گفتگو، مکانی است مجازی که می توان با ثبت اسم و مشخصات خود، عضو آن شد و مطالب مورد نظر را در آنجا نگاشت و مطالب دیگران را مطالعه کرد و یا در رایانه خود ذخیره کرد. هر فرد که به عضویت سایت انجمن در می آید، یک عضو حساب می شود که می تواند پیام های دیگران را ببیند و به آنها پاسخ دهد، فایل ها و اطلاعات مورد توجهش را از سایت انجمن برداشت کند و در مورد کمّ و کیف یک پیام، به مدیر انجمن گزارش دهد، پیام های خودش را پاک کند یا تغییر دهد، به سایر اعضای انجمن پیام خصوصی و یا عمومی بفرستد و از آنها پیام دریافت کند.
مزیّت انجمن ها در این است که تمام گفتگو ها به صورت مکتوب دسته بندی شده و برای مدّت ها باقی می مانند و شما می توانید در پاسخ به نظرات دیگران، مطالب خود را در ادامه مطالب آنها بنویسید.
انجمن ها، به دو دسته عمومی و تخصصی تقسیم می شوند؛ انجمن های تخصصی، آن هایی هستند که با موضوعات خاصّ شناخته شده و در همان زمینه عضو می پذیرند و مطلب منتشر می کنند؛ ولی انجمن های عمومی، شامل بحث های عمومی است و موضوعات متنوعی را به بحث می گذارند. انجمن ها از نظم قابل قبولی برای تقسیم بندی مطالب برخوردارند که از کلّ به جزء قسمت بندی می شوند. این انجمن ها به خوبی می توانند در خدمت نظام آموزش مجازی حوزه قرار گیرند. هم اکنون انجمن هایی درسی به شکل غیررسمی و خودجوش از سوی طلّاب در فضای مجازی تأسیس و راه اندازی شده است(12) که چنانچه در منظومه آموزش مجازی حوزه قرار گیرد و حرکتی برای تأسیس هدفمند و منسجم این انجمن ها انجام شود، می تواند به گفتگوهای علمی در موضوعات درسی حوزه رونق بخشد و طلاب و علاقه مندان علوم حوزوی از همه جا در این مباحث شرکت کنند و به راحتی دیدگاه تحصیلی، مشکلات درسی و یافته های علمی شان را ارائه نمایند. شبیه سازی شبستان های سنّتی حوزه های علمیّه در فضای مجازی با تأسیس انجمن های علمی و تالارهای گفت و گو، راهی برای احیاء و زنده نگه داشتن ارتباطات طلبگی و گفت و شنودهای علمی در عصر اطّلاعات و ارتباطات به شمار می رود. امروزه، گروه ها و کانال های شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام، این وظیفه را به عهده گرفته‌اند.
* ویدئو کنفرانس:
سامانه ای است اختصاصی که به واسطه آن و با کمک یک بستر مخابراتی مناسب، ارتباط صوتی و تصویری بین دو یا چند نفر در چند نقطه به صورت هم زمان برقرار می شود. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، سیستم ویدئو کنفرانس، یکی از ابزارهای کارآمد آموزشی به شمار می رود. بیشتر مراکز علمی و تحقیقاتی در این کشورها، به سیستم های ویدئو کنفرانس تجهیز گشته، دانش پژوهان بدون نیاز به حضور فیزیکی در جلسات، اقدام به یادگیری و مباحثه می کنند. با استفاده از تکنولوژی فوق، می توان به جای جا به جایی افراد، دانش و توان علمی آنها را انتقال داد و در کمترین زمان، حداکثر استفاده را برد. این سامانه می تواند در نظام آموزش مجازی حوزه نقش مؤثری ایفا کند و به ویژه در مقطع دروس خارج، به خوبی قابل بهره برداری باشد.
* پست الکترونیکی یا ایمیل:
امروزه این امکان، به عنوان ابزاری فراگیر در بستر اینترنت و شبکه های جهانی برای تبادل انواع اطلاعات و داده ها استفاده می شود. ایمیل، امکان مناسبی برای مقاصد آموزشی است. ارسال سؤالات توسط استاد و اطّلاع رسانی از وضعیت تحصیلی برای گروه بسیاری از شاگردان با ایجاد یک فهرست پستی (mailing list) که از امکانات ایمیل محسوب می شود، به سادگی امکان پذیر است. همچنین، پاسخ شاگردان به استاد نیز توسط ایمیل به راحتی و با سرعت صورت می گیرد.
گفتنی است که ظهور پیام رسانه‌ها در فضای مجازی و تلفن‌های همراه هوشمند و تشکیل شبکه‌های اجتماعی، این مسیر را سهل و آسان کرده و تا حدودی از کاربرد ایمیل کاسته است.
* سامانه آموزش مجازی (Learning Management System):
این سامانه، در زبان فارسی به نام «سیستم مدیریت یادگیری» یاد می شود که به عنوان شبیه‌سازی فوق العاده در آموزش تحت وب، محیطی را به وجود می آورد که یادگیرنده و یاد دهنده را به یکدیگر ارتباط می دهد. سامانه آموزش مجازی، عناصر و مؤلفه های آموزشی را در اختیار دانش پژوهان قرار داده، بازخورد فرآیند آموزش را به مدیران منعکس می نماید.
انواع نرم افزارهایی که می توانند از طریق شبکه های رایانه ای قابل برداشت باشند یا بر لوح های فشرده و یا در حافظه های دیجیتالی ذخیره و ارائه شوند نیز به عنوان برنامه های آموزشی یا کمک آموزشی در نظام آموزش مجازی، توانایی ایفای نقش شبیه سازی را دارند. این نرم افزارها می توانند دوره های درسی حوزه را کاملاً شبیه سازی کرده، به صورت بسته های آموزشی حاوی دوره هایی از مقاطع تحصیلی حوزه، به طلاب و علاقه مندان ارائه شوند.
استفاده از نشر الکترونیکی در منابع و محتوای درسی حوزه
نشر الکترونیکی، استفاده از فناوری های نوین، برای تبدیل انواع اطّلاعات به قالب های دیجیتالی یا غیرمکتوب است. این نوع از نشر، به نشر مجازی و یا نشر دیجیتالی نیز معروف است. نشر الکترونیکی در عصر حاضر، تحوّلی اساسی در انتقال اطلاعات ایجاد کرده است. محدودیّت ها و معایب نشر کاغذی را از میان برداشته و مزایا و خصوصیّات تازه ای به انتشارات بخشیده است. پیاده سازی نظام آموزش مجازی در حوزه علمیه، در گروِ تولید محتواهای درسی حوزه در قالب نشر الکترونیکی است. برای تولید این محتواها، باید با ویژگی ها و توانمندی های نشر الکترونیکی آشنا شد. این نوع نشر که در عصر فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات ظهور یافت، با نشر مکتوب در رقابتی جدّی قرار گرفته است.
در خصوص مفهوم نشر الکترونیکی، اظهار نظرهای متعددی شده است که طرح آنها از موضوع این بحث، خارج است. برای ترسیم دورنمای کلّی مفهوم این نشر که از نوپدیدهای عصر فناوری است، به یک تعریف بسنده می کنیم. محمود بابایی در کتاب نشر الکترونیکی درباره این نوع از نشر می نویسد:
«فرایند تولید و اشاعه اطلاعات از طریق ابزار الکترونیکی را نشر الکترونیکی می گویند. جامعه اروپا در سال ١٩٩٣ انتشار هر نوع اطلاعات در رسانه غیرچاپی و غیرمکتوب را که بتوان به صورت الکترونیکی ذخیره، تحویل و مورد استفاده قرار داد، نشر الکترونیکی تعریف کرده است.»(13)
نخستین قدم برای ورود به نشر الکترونیکی، فراهم ساختن محتواست. خاشعی، کارشناس آموزش الکترونیکی درباره مفهوم محتوا می نویسد: «به مجموعه ای از دارایی ها که در قالب اشیاء آموزشی ارائه می گردند، محتوا گفته می شود.»(14) دانشنامه رشد نیز درباره محتوا می نویسد: «منظور از محتوا، موادّ آموزشی و هر چیزی است که مطلب و مفهومی را به دانش آموز منتقل کند و دانش آموز با دیدن، شنیدن و یا خواندن آن، چیزی فراگیرد. این، همان مفهومی است که به آن محتوای آموزشی (Material) گفته می شود.»(15)
کارشناسان معتقدند که بیشترین هزینه کرد هر نظام آموزشی، در زمینه تولید محتوا صورت می پذیرد. «در سیستم های آموزش الکترونیکی گسترده در حجم آموزش و پرورش و دانشگاه های بزرگ، هزینه های زیرساخت کمتر از 20 درصد هزینه ها را تشکیل می دهد و بیش از 80 درصد از هزینه ها مربوط به محتوای تهیه شده است. از این رو، محتوا در این سیستم ها جزء دارایی (Asset) محسوب می گردد و در طراحی آن باید ملاحظاتی را در نظر گرفت که با تغییر شرایط زمانی و مکانی، تغییرات محتوا به حداقل ممکن برسد و قسمت عمده محتوا همواره قابل استفاده باشد.»(16)
نهادهای آموزشی، از اطّلاعات و تجربه های متنوعی در موضوعات آموزشی برخوردارند. این اندوخته ها و متون آموزشی، به عنوان دارایی های آنها تلقی می گردد؛ به عبارت دیگر، این نوع از اطلاعات، دارایی هایی هستند که در قالب متن، عکس، صدا، فیلم، جدول، نمودار و سؤالات ارزشیابی، نزد مراکز آموزشی موجود می باشد. این اطّلاعات، منابعی هستند که می تواند برای برپایی دوره های آموزش مجازی به عنوان محتوای نشر الکترونیک مورد استفاده قرار گیرند. حوزه های علمیه با سابقه دیرینه آموزشی، از این نظر کاملاً غنی هستند. موضوعات درسی حوزه های علمیّه، علاوه بر متون غنی، سرشار از حواشی و شروحی است که در طول سال ها تدریس دروس حوزوی از سوی دانشمندان حوزه نگاشته شده و بر یکدیگر افزوده شده اند.
به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و فراگیری دروس حوزوی، نیازمند تبدیل این محتواها به نشر الکترونیکی است. فنّاوری های عصر حاضر، این امکان را فراهم ساخته که بتوان انبوهی از اطّلاعات گوناگون و متنوع را بدون محدودیت و صرف هزینه زیاد در قالب دیجیتال ارائه نمود. طبقه بندی، بازیابی و دسترسی به این محتواها، به دلیل برخورداری از توانمندی های فناورانه، به راحتی امکان پذیر است. اطلاعاتی که در قالب نشر الکترونیکی منتشر می شود، می تواند یک تصویر ساده، یک صفحه کتاب یا یک کتابخانه به صورت تمام متن باشد. با عدم محدودیّت در حجم منابع، در تولید متون درسی حوزه به صورت دیجیتال، می توان منابع و کتب وابسته به این متون، مانند: کتاب های مرجع، شرح، تعلیقه، ترجمه و اصطلاح نامه ها نیز به عنوان متون جنبی، به محتواهای الکترونیکی دروس حوزوی افزود. همچنین، می توان سایر اطلاعات مربوط به محتواهای درسی، مانند: نمونه سؤال ها و پرسش های متداول درسی، معرفی اساتید، و نویسندگان مشهور هر موضوع درسی و پیشینه آن دانش، سابقه تدریس و سیر تطور و کمال آن درس در حوزه های علمیه را نیز به صورت الکترونیکی نشر داد.
نشر الکترونیکی، یک فناوری تک رسانه ای نیست؛ یعنی تنها به نوشته و متن محدود نمی شود؛ بلکه می توان انواع رسانه های دیگر را نیز به صورت دیجیتالی منتشر کرد. برای این کار، می توان با استفاده از قابلیت ابرمتن (Hypertext) به این متون دیجیتالی طرح، تصویر، صدا، فیلم و انیمیشن را نیز ضمیمه کرد. ابرمتن، امکانی است که می تواند هر نوع اطلاعات جانبی در محیط برخط یا برون خط را به اصل متن پیوند بزند. بنابراین، در تولید متون آموزشی الکترونیکی می توان برخی از محتواهای دیگر مانند چند نمونه درس یا حتی دوره کامل دروسی را که توسط اساتید معروف حوزه بیان شده است، در قالب چندرسانه ای به متن دیجیتالی دروس حوزه افزود.
دکتر جلالی، متخصص فناوری اطلاعات و ارتباطات معتقد است که در تولید محتوای دیجیتال می توان از انواع رسانه ها بدون محدودیت بهره برد؛ مانند: متون ساده و ابرمتن ها، تصاویر ثابت و اسلایدها، جداول، نمودارها، ترسیم ها و نقشه ها، پویانمایی های دو یا سه بعدی، فیلم و مدل های سه بعدی تعاملی.(17)
محتوای الکترونیکی می تواند از طریق لوح های فشرده و یا حافظه های دیجیتالی منتشر شود که اصطلاحاً به آن «نشر آفلاین یا برون خط» گفته می شود. در این صورت، یک لوح فشرده می تواند حاوی صدها، بلکه هزاران جلد کتاب باشد؛ در حالی که مبلغ خرید و فروش آن در بازار نشر، معادل یک جلد کتاب خواهد بود. محتوای الکترونیکی می تواند در شبکه های جهانی یا فضای مجازی انتشار یابد که اصطلاحاً به آن «نشر برخط» گفته می شود . این محتواها، در قالب فایل های فشرده از طریق شبکه های رایانه ای اینترنت یا اینترانت منتشر می شود.
محتوای دیجیتالی آموزش دروس حوزه، باید توسط افراد خبره و آگاه به مبانی آموزشی و آشنا با منابع علوم اسلامی و حوزوی تولید و از رسانه های مناسب این مقوله و برخوردار از استانداردهای آموزشی استفاده شود و از ابزار و نرم افزار مناسب و نسخه اصل و مطمئن در ساخت محتوا استفاده گردد. به ابعاد هنری و بصری ارائه محتوا توجه شود و محتوا به یک سامانه آموزش تعاملی در فضای آنلاین گرایش و همسازی داشته باشد. به هر حال، فرآیند تولید نشر الکترونیک و محتوای آموزشی دیجیتال در منابع حوزوی، نیازمند کارشناسی و تشکیل هیئتی خبره از متخصصان میان رشته ای است.
شناخت مبانی آموزشی در موضوعات فقه و اصول و انتخاب روش ها و کیفیت پیاده سازی متون در قالب نشر الکترونیکی در رشته های تخصصی حوزه، نیازمند مطالعات دقیق و کارشناسانه توسط حوزویان آشنا با مباحث علمی، آموزشی و فنّاوری است. کاربرد نشر الکترونیک در کتابخانه های حوزوی نیز می تواند مبحث مفصّلی را در خصوص مزایا و ویژگی های تبدیل منابع کتابخانه ای حوزه به محتواهای الکترونیکی به خود اختصاص دهد. امید است با تحوّلات صورت پذیرفته در مدیریّت حوزه‌های علمیّه و توجّه لازم به مقوله فنّاوری، حوزه‌های علمیّه مجازی گسترش یابند و امکان دستیابی به متون آموزش حوزوی علوم اسلامی در سراسر جهان فراهم گردد.
پی نوشت ها:
