کلیدواژه‌گان: طراحی وبسایتها، طرح‌نامه‌نویسی وبسایتها، فرایند ایجاد وبسایتها.
درآمد
طراحی وبسایتها باید بر اساس معیارها، اصول و استانداردهای از پیش تعیین‌شده‌ای انجام شود تا هدف اصلی آن‌ها، یعنی تأمین نیازهای اطلاعاتی کاربران، برآورده گردد (فرج پهلو و صابری، 1387). فرایند طراحی و ایجاد وبسایتها، پیچیده و دقیق است. هر چه موضوع وب‌سایت، تخصصی‌تر و دامنه ی خدمات و حوزه ی کار آن گسترده‌تر باشد، مراحل مختلف طراحی و ایجاد آن نیز دقت بیشتری می‌طلبد. از سویی، فرایندهای پیچیده را بدون طرح و نقشه نمی‌توان به‌درستی به سامان رساند. از این رو، برای طراحی و ایجاد وبسایتها، نخست باید طرحی دقیق و برنامه‌ای مشخص تدوین گردد. طرحی مکتوب که مبانی نظری و مباحث بنیادین پیش از تولید، اقتضایات ساختاری و محتوایی وب‌سایت در مرحله ی طراحی، و بایسته‌های مربوط به مدیریت وب‌سایت را به‌روشنی بنمایاند و نمایی تفصیلی از آنچه مورد درخواست کارفرما و سفارش‌دهنده ی وب‌سایت است، فراروی طراحان و تولیدکنندگان وب‌سایت قرار دهد. نخستین گام طراحی و ایجاد یک وب‌سایت، نگارش طرح‌نامه یا همان طرح پیشنهادی آن است. نخستین گام را باید محکم و خردمندانه برداشت. هرچه طرح‌نامه ی وب‌سایت جامع‌تر، روشن‌تر و دقیق‌تر باشد، مراحل طراحی، ایجاد و مدیریت آن وب‌سایت، آسان‌تر، سریع‌تر و آگاهانه‌تر پیش خواهد رفت. از این رو، یافتن الگویی مناسب برای نگارش طرح‌نامه ی وب‌سایت، ضروری به نظر می‌رسد.
تا کنون شیوه‌ای فراگیر و الگویی استاندارد برای طرح‌نامه‌نویسی وبسایتها عرضه نشده است. برخی از شرکت‌ها که در زمینه ی طراحی و ایجاد وبسایتها فعالیت می‌کنند، برای سامان‌دهی درخواست مشتریان خود، فرم‌ها و جدول‌هایی را تهیه کرده‌اند. سفارش‌دهندگان وبسایتها با پر کردن این فرم‌ها، اطلاعات مختصری درباره ی وب‌سایت درخواستی خود عرضه می‌کنند؛ شرکت‌ها بر پایه ی همین اطلاعات، به طراحی وب‌سایت مورد نظر می‌پردازند. جز این، پیشینه‌ای برای طرح‌نامه‌نویسی وبسایتها نمی‌توان یافت. شاید پاره‌ای از وبسایتهای ساده را با چنین اطلاعات مختصری بتوان به سامان رساند؛ اما موفقیت وبسایتهای پیچیده‌تر، جز با شرح دقیق ایده ی طراحی آن میسر نیست. بنابراین، طرح‌نامه ی وبسایتها را، آن‌چنان که خواهیم گفت، جامع، دقیق و هوشمندانه باید نوشت. الگوی پیش رو، تکیه بر تجربه ی عملی نگارنده این سطور در زمینه ی طراحی، ایجاد، مدیریت و ارزیابی وبسایتها دارد و شاید بتوان آن را از نخستین گام‌ها در این زمینه دانست. گفتنی است، الگوی حاضر، برای طرح‌نامه‌نویسی انواع وبسایتها با تأکید بر وبسایتهای محتوامحور در حوزه ی علوم انسانی و اسلامی آماده شده است.
مراحل نگارش طرح‌نامه ی وب‌سایت
الگوی پیشنهادی برای طرح‌نامه‌نویسی وبسایتها، در هجده گام سامان می‌یابد. تفصیل هر یک از گام‌های هجده‌گانه، در ادامه خواهد آمد.
- گام نخست: تعیین موضوع وب‌سایت
پیش از هر چیز، باید موضوع وب‌سایت و حوزه ی فعالیت آن را مشخص کرد. موضوع وب‌سایت‌هایی که از سوی مؤسسه‌ها و سازمان‌ها برای اطلاع‌رسانی و ارائه ی خدمات ویژه به کاربران راه‌اندازی می‌شوند، روشن است؛ اما در صورتی که کسی بخواهد ایده ی طراحی و ایجاد یک وب‌سایت را در موضوعی خاص دنبال کند، باید آن موضوع را به طور دقیق مشخص کند. انتخاب موضوع، هر چه ریزتر و جزئی‌تر باشد، مناسب‌تر است. همان طور که در انتخاب موضوع مقاله و پایان‌نامه از موضوعات مبهم و کلی باید پرهیز کرد، در گزینش موضوع وب‌سایت نیز موضوعات مبهم و کلی به هیچ وجه توصیه نمی‌شود. در یک وب‌سایت، بهتر است از پرداختن به بیش از یک موضوع خودداری شود. البته شاید بتوان پرداختن یک وب‌سایت به چند ریزموضوع که همگی ذیل یک موضوع کلی می‌گنجند را به گونه‌ای توجیه کرد؛ اما گاه وب‌سایت‌هایی غیرحرفه‌ای دیده می‌شود که چند موضوع کاملاً متفاوت را یک‌جا در دستور کار دارند. همان گونه که تخصصی شدن علوم و مهارت‌ها، در پیش‌بُرد اهداف جامعه مؤثر بوده است، تخصصی شدن موضوع وبسایتها نیز به کاربران در دست‌یابی آسان‌تر به اطلاعات مورد نظرشان کمک خواهد کرد. بسیاری از گام‌های پسین، مانند انتخاب عنوان و نام دامنه ی وب‌سایت، مشخص کردن مخاطبان و شیوه ی تهیه ی محتوا، در گرو تعیین موضوع وب‌سایت است. بنابراین، انتخاب موضوعی واضح و روشن برای وب‌سایت، مراحل پیش رو را آسان‌تر خواهد کرد.
- گام دوم: تعیین عنوان وب‌سایت
عنوان وب‌سایت، برچسب و شناسنامه ی وب‌سایت تلقی می‌شود. عنوان، همان نام وب‌سایت است که نهایتاً در قسمت بالای وب‌سایت نوشته خواهد شد. عنوان یا نام وب‌سایت ممکن است با نام دامنه ی وب‌سایت یکسان یا کاملاً متفاوت باشد؛ برای نمونه، ممکن است نام دامنه ی وب‌سایتی «www.research.com» باشد و عنوان آن، «پژوهش» یا «معاونت پژوهشی مؤسسه ی ...». معمولاً عنوان دانشگاه‌ها، مؤسسات، شرکت‌ها، سازمان‌ها و انجمن‌ها، با عنوان وب‌سایت آن‌ها یکسان است؛ اما بهتر است برای وبسایتهای موضوعی، عنوانی مناسب انتخاب شود. بدیهی است، وب‌سایت در آینده با عنوان آن شناخته خواهد شد. بنابراین، انتخاب عنوان وب‌سایت باید بسیار جدی گرفته شود. همان گونه که عنوان یک کتاب تداعی‌کننده ی محتوای آن کتاب است، عنوان وب‌سایت نیز باید نمایی از محتوا و حوزه ی کار آن وب‌سایت باشد.
در انتخاب عنوان وب‌سایت، کمترین واژه‌ها را باید به کار برد؛ حتی اگر بتوان عنوان وب‌سایت را در یک واژه خلاصه کرد، اولویت دارد. واژه یا واژگان به کار رفته در عنوان وب‌سایت باید گویا، مأنوس، شیوا، خوش‌خوان، ساده و جذاب باشد. برای انتخاب عنوان مناسب، مشورت با افراد باتجربه و خوش‌ذوق، توصیه می‌شود. بسیاری از آنچه درباره ی عنوان کتاب گفته‌اند، درباره ی عنوان وب‌سایت نیز باید به کار بسته شود. عنوان وب‌سایت، در شهرت، جلب نظر و استقبال مخاطبان از وب‌سایت، تأثیر انکارناپذیری دارد. عنوان وب‌سایت خود، نقش قابل‌توجهی در توجه به وب‌سایت و موجه ساختن محتوا و کاربری آن دارد. هنگامی که کاربران کلیدواژه‌ای را جستجو می‌کنند، موتورهای جستجو، فهرستی از عناوین وب‌سایت‌هایی را که آن کلیدواژه در آن‌ها موجود است، نمایش می‌دهند؛ در این حال، عنوان وب‌سایت می‌تواند تأثیر فراوانی در جذب کاربران برای انتخاب وب‌سایت داشته باشد.
- گام سوم: انتخاب نام دامنه ی وب‌سایت
سومین گام در نگارش طرح‌نامه ی یک وب‌سایت، انتخاب نام دامنه ی (1) مناسب برای وب‌سایت است. نام دامنه، عبارتی است که به منزله ی نشانی اینترنتی وب‌سایت، شناخته می‌شود. نشانی اینترنتی هر وب‌سایت، از ترکیب دو بخش حاصل می‌شود. یک. عبارت «www»؛ دو. نام دامنه ی وب سایت؛ مثلاً «research.com». نام دامنه، خود از دو بخش تشکیل شده است: یک. نام منحصربه‌فرد (2) وب‌سایت، مانند «research»؛ دو. دامنه ی اینترنتی، مانند «com/org/net/ir/us/uk». بنابراین، برای گزینش نام دامنه ی وب‌سایت، توجه به دو بخش، لازم است؛ یکی، گزینش نام منحصربه‌فرد مناسب وب‌سایت؛ و دیگری، انتخاب دامنه ی اینترنتی مناسب. برخی از دامنه‌های اینترنتی، عمومی و بین‌المللی هستند و اختصاص به کشور خاصی ندارند؛ دامنه‌های «com»، «net» و «org» از این قبیل‌اند. علاوه بر دامنه‌های بین‌المللی، در هر یک از کشورها امکان ثبت دامنه ی ملی نیز وجود دارد؛ چنان‌که دامنه ی «ir»، به کشور ایران اختصاص دارد. نام منحصر به فرد وبسایتها را نیز به زبان فارسی می‌توان ثبت کرد؛ اما ثبت نام دامنه‌ها با حروف انگلیسی متداول‌تر است؛ مثلاً می‌توان نام دامنه ی وب‌سایتی را «ir.پژوهش» انتخاب کرد؛ اما گزینش «pejoohesh.ir» برای این وب‌سایت، مناسب‌تر و متداول‌تر است. همچنین گفتنی است که ثبت هر دو دامنه نیز برای یک وب‌سایت، امکان‌پذیر است. علاوه بر این، می‌توان یک نام را با دامنه‌های مختلف به ثبت رساند؛ برای نمونه، نام «pejoohesh» را با دامنه‌های متعدد می‌توان برای یک وب‌سایت ثبت کرد: «pejoohesh.net»، «pejoohesh.com»، و «pejoohesh.ir». در این صورت، کاربران با واردکردن هر یک از دامنه‌ها در نوار آدرس مرورگر وب، به وب‌سایت مورد نظر منتقل می‌شوند. ثبت نام دامنه، در صورتی که پیش از این به‌وسیله ی شخص دیگری ثبت نشده باشد، با پرداخت مبلغ ناچیزی، امکان‌پذیر است. در ثبت دامنه‌ها، هیچ محدودیتی وجود ندارد ولی نام‌ها با اولویت درخواست، ثبت می‌شوند و برای مدت یک تا ده سال (قابل تمدید) با توجه به حق‌الثبت پرداختی، معتبرند.
گزینش دامنه اینترنتی، کار آسانی است؛ اما انتخاب نام منحصر به فرد وب‌سایت که جزئی از نام دامنه ی وب‌سایت است، کمی دشوار به نظر می‌رسد. نام دامنه ی وب‌سایت، باید از ترکیب کمترین حروف تشکیل شود. تا جایی که ممکن است، باید واژه‌ای با معنای مرتبط با موضوع وب‌سایت گزینش شود. در غیر این صورت، از حروف اختصاری نیز می‌توان سود برد. نام دامنه ی وب‌سایت نیز مانند عنوان وب‌سایت، باید تداعی‌کننده ی موضوع، محتوا و هدف وب‌سایت باشد. خوش‌ترکیبی، سادگی و خوش‌آوایی نام دامنه، اهمیتی فراوان دارد. هنگامی که کاربران وب‌سایتی می‌خواهند مشاهده ی آن وب‌سایت را به دوستان‌شان پیشنهاد کنند، سهولت تلفظ نام دامنه ی وب‌سایت، کمک شایانی به آن‌ها خواهد کرد. هر چه نام دامنه و در واقع، نشانی اینترنتی وب‌سایت، گویاتر و سر راست‌تر باشد، به‌یاد‌سپاری آن آسان‌تر است و همین موضوع، موجب سهولت در مراجعه مجدد کاربران به وب‌سایت خواهد شد.
در انتخاب نام دامنه ی وب‌سایت، بهتر است به نکات ذیل توجه شود:
- • حصول اطمینان از آزاد بودن نام دامنه ی مورد نظر؛
- • تشکیل نام دامنه از کمترین تعداد حروف؛
- • سهولت تلفظ، نگارش و به خاطر‌سپاری نام دامنه؛
- • تناسب عبارت انتخابی با عنوان سایت؛
- • تناسب عبارت انتخابی با موضوع و محتوای سایت؛
- • مشابه نبودن با نام دامنه ی وب‌سایت دیگر و جلوگیری از سردرگمی کاربران؛
- • به‌کار نبردن عدد یا خط تیره در نام دامنه: استفاده از اعداد و خط تیره در نام دامنه مجاز است؛ اما تا جایی که ممکن است، باید از آن پرهیز کرد.
- گام چهارم: مشخص کردن نوع وب‌سایت
وبسایتها، انواع مختلفی دارند. رایج‌ترین انواع وبسایتها، از این قرار است:
وبسایتهای تبلیغاتی، وبسایتهای شخصی، وبسایتهای رخدادها، وبسایتهای تجارت الکترونیک، وبسایتهای آموزشی، وبسایتهای سرگرمی (عصاره و پاپی، 1388)، وبسایتهای اداری و سازمانی، خبری و اطلاع‌رسانی، علمی، پژوهشی، کتابخانه‌ای، کتابخانه‌های دیجیتال، تبلیغی، تالار‌های گفتگو، شبکه‌های اجتماعی مجازی. در طرح‌نامه ی وب‌سایت، نوع آن را باید به‌روشنی مشخص کرد. تعیین نوع وب‌سایت، با همه ی مراحل نگارش طرح‌نامه، به‌ویژه مرحله ی انتخاب نرم‌افزار وب‌سایت، ارتباطی تنگاتنگ دارد.
- گام پنجم: شرح ضرورت ایجاد وب‌سایت (سودمندی)
چرا باید وب‌سایت پیشنهادی را ایجاد کرد؟ آیا تا کنون وب‌سایتی با موضوع وب‌سایت پیشنهادی، ایجاد نشده است؟ آیا وبسایتهای مشابه، کمبودها یا مشکلاتی دارند؟ برتری و مزیت وب‌سایت پیشنهادی بر وبسایتهای مشابه در چیست؟ میلیون‌ها وب‌سایت به زبان‌های مختلف و با موضوعات متفاوت در فضای وب وجود دارد و هر روز بر شمار آن افزوده می‌شود؛ در چنین وضعیتی، یافتن دلیل برای افزودن وب‌سایتی دیگر، کاملاً منطقی به نظر می‌رسد. شاید بتوان این بخش را مهم‌ترین و حیاتی‌ترین بخش طرح‌نامه ی یک وب‌سایت دانست؛ زیرا پذیرش یا رد پیشنهاد راه‌اندازی وب‌سایت، در گرو پاسخ به همین پرسش‌ها است. مؤسسه، سازمان یا هر حامی مالی دیگر، تا ضرورت راه‌اندازی یک وب‌سایت را با اطمینان تشخیص ندهد، برای آن سرمایه‌گذاری نخواهد کرد. وبسایتها، یکی از ابزارهای تحقق اهداف مؤسسه‌ها و سازمان‌ها هستند. بنابراین، کسی که پیشنهاد راه‌اندازی وب‌سایت جدیدی را ارائه می‌کند، باید برای قانع کردن حامی مالی وب‌سایت، همه ی ذوق و توان خود را به کار بندد و سودمندی و ضرورت راه‌اندازی وب‌سایت پیشنهادی و همسویی آن با سیاست‌ها و اهداف مؤسسه و سازمان را تبیین کند.
- گام ششم: تبیین اهداف وب‌سایت
هدف از راه‌اندازی وب‌سایت پیشنهادی چیست؟ وب‌سایت پیشنهادی، چه کاری خواهد کرد؟ راه‌اندازی وب‌سایت پیشنهادی، کدام مشکل را برطرف خواهد کرد؟ این مرحله را با مرحله ی پیشین نباید اشتباه گرفت. مرحله پیش، به دنبال یافتن دلیل مناسب برای راه‌اندازی وب‌سایت بود؛ اما در این مرحله، از اهداف وب‌سایت پس از طراحی و ایجاد آن سخن می‌گوید. هر مؤسسه یا سازمانی برای خود اهداف و چشم‌اندازهایی ترسیم می‌کند. همیشه برنامه‌ها و فعالیت‌های سازمان‌ها، بر اساس اهداف و چشم‌اندازهای‌شان سامان می‌یابد. در صورتی می‌توان پیشنهاد طراحی و ایجاد یک وب‌سایت را برای مؤسسه یا سازمانی قابل قبول جلوه داد که همخوانی و سازگاری عملکرد آن وب‌سایت، با اهداف آن مؤسسه یا سازمان به‌خوبی تبیین شود. موفقیت در این مرحله، در گرو آشنایی با اهداف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت مؤسسه یا سازمانی است که طراحی وب‌سایت را پیشنهاد کرده است. در پیشبینی اهداف بلندمدت وب‌سایت، توانایی‌ها، واقعیت‌ها و مخاطرات را باید کاملاً در نظر گرفت. هدف، هر چه واقعی‌تر و دست‌یافتنی‌تر باشد، انگیزه برای دست‌یابی به آن بیشتر خواهد بود.
- گام هفتم: ترسیم برنامه ی راهبردی وب‌سایت
وب‌سایت پس از راه‌اندازی، بر اساس چه برنامه‌ای مدیریت خواهد شد؟ برنامه ی راهبردی، خط مشی و چشم‌انداز وب‌سایت چیست؟ وب‌سایت در برابر کاربران چه سیاستی خواهد داشت؟ محدودیت‌ها و موانع پیش روی وب‌سایت، کدام است؟ برای توسعه وب‌سایت در آینده و سهولت ایجاد تغییرات در آن، چه تدابیری اندیشیده شده است؟ در این مرحله، به این پرسش‌ها و پرسش‌های مشابه باید پاسخ دهیم. پس از راه‌اندازی وب‌سایت، مسائل بسیاری رخ می‌نماید. پیش از رویارویی با این مسائل، باید آن‌ها را پیشبینی کنیم. درباره ی آن‌ها بیندیشم و با کارشناسان و متخصصان مشورت کنیم. آن‌گاه برنامه ی راهبردی، سیاست‌ها و چشم‌اندازهای وب‌سایت را سامان دهیم. آینده‌نگری ایجاب می‌کند که خلاصه‌ای از سیاست‌های آتی وب‌سایت پیشنهادی را در طرح‌نامه ی وب‌سایت شرح دهیم.
- گام هشتم: مشخص کردن مخاطبان وب‌سایت
رونق و موفقیت هر وب‌سایت، در گرو رضایت و اقبال مخاطبان و کاربران آن وب‌سایت است. اهداف وب‌سایت، تنها با مشارکت و همراهی مخاطبان تحقق می‌یابد. مخاطبان وب‌سایت، بی‌مبالغه، نخستین و فرجامین دلیل راه‌اندازی وب‌سایت هستند. از این رو، شناخت مخاطبان و بررسی نیازهای آنان پیش از راه‌اندازی وب‌سایت، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. برای طراحی وبسایتها، ابتدا باید به نیازسنجی کاربران و مخاطبان اصلی پرداخت (عصاره و مرادمند، 1384). وب‌سایت‌هایی که بدون شناسایی مخاطبان یا با در نظر گرفتن مخاطبان خیالی راه‌اندازی می‌شوند، هرگز توفیقی نخواهند یافت. کاربران وب، محدودیتی در بازدید؛ از وبسایتها ندارند اما در واقع، هر یک از وبسایتها مخاطبان ویژه‌ای دارند و امکانات و خدمات وبسایتها برای مخاطبان محدودی در نظر گرفته شده است. امکانات، خدمات و محتوای وبسایتها متناسب با نیازهای واقعی مخاطبان تهیه و عرضه می‌شود. از این رو، شناسایی مخاطبان، به‌تنهایی کافی نیست؛ بلکه باید با درک و شناخت نیازهای آنان توأم باشد. همان گونه که کتاب‌ها، مجلات و دیگر محصولات فرهنگی برای گروه ویژه‌ای از مخاطبان تولید و عرضه می‌شوند، وبسایتها نیز در همه مراحل طراحی و ایجاد، نیازهای مخاطبان ویژه‌ای را در نظر می‌گیرند.
تصمیم‌گیری درباره ی بخش‌های مختلف وب‌سایت، به نوع مخاطبان آن‌ها بستگی دارد. هر چه حوزه ی صنفی، سِنّی، فرهنگی و جغرافیایی مخاطبان مشخص‌تر و محدودتر باشد، عرضه ی خدمات به آنان و جلب رضایت‌شان آسان‌تر خواهد بود. به همان میزان، برآوردن نیازهای دسته‌های مختلفی از کاربران در یک وب‌سایت، دشوار خواهد بود. بنابراین، تا می‌توانیم باید دایره ی مخاطبان را تنگ‌تر کنیم؛ مثلاً اگر مخاطبان یک وب‌سایت، «دانشجویان» باشند، باید مشخص کنیم که مقصودمان از «دانشجویان»، «دانشجویان کدام رشته ی تحصیلی» است؛ حتی شاید انتخاب «دانشجویان رشته‌های علوم انسانی» نیز مبهم و کلی باشد. بدیهی است، اگر «دانشجویان رشته حقوق» را مخاطبان وب‌سایت خود بدانیم، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی وب‌سایت برای‌مان آسان‌تر خواهد بود. البته باید افزود، الگوی تعیین مخاطبان، همیشه یکسان نیست؛ بلکه بر اساس اهداف و سیاست‌های وب‌سایت، الگوی مخاطب‌شناسی آن نیز متفاوت خواهد بود. گاه برای شناسایی مخاطبان وب‌سایت و تشخیص نیازهای آنان باید به مطالعه و تحقیق کتابخانه‌ای و میدانی پرداخت. گفتنی است، در وبسایتهای چند زبانه، شناسایی مخاطبان غیر بومی، و تشخیص نیازهای آنان اهمیت فراوانی دارد.
- گام نهم: تعیین زبان وب‌سایت
برخی از وبسایتها، برای مخاطبان و کاربرانی در کشورهای مختلف دنیا راه‌اندازی می‌شود. بنابراین، از ابتدا طراحی وب‌سایت به زبان‌های مورد نظر در دستور کار قرار خواهد گرفت. معمولاً یکی از زبان‌های به کار رفته در وب‌سایت، زبان اصلی آن است و وب‌سایت در حالت عادی با آن زبان در مرورگر وب بارگذاری می‌شود؛ اما در عین حال، امکان تغییر زبان وب‌سایت برای کاربران دیگر زبان‌ها، در جای مناسبی از وب‌سایت تعبیه می‌گردد. در طرح‌نامه باید زبان اصلی، و دیگر زبان‌های وب‌سایت پیشنهادی مشخص شود.
- گام دهم: ارائه ی گزارشی از بررسی وبسایتهای مشابه
در فرایند ایده‌پردازی یک وب‌سایت، شناسایی و بررسی وبسایتهای مشابه، مزایای فراوانی دارد. مقصود از وبسایتهای مشابه، وب‌سایت‌هایی است که با وب‌سایت پیشنهادی، موضوع و زمینه ی فعالیت مشابه دارند. با بررسی وبسایتهای مشابه، می‌توان نقاط ضعف و قوت آن‌ها را باز شناخت و از تجربیات آن‌ها بهره برد. برخی از وبسایتهای مشابه، الگوهای مناسبی برای ایجاد وبسایتهای جدید هستند. با استفاده از موتورهای جستجو، می‌توان به فهرستی از وبسایتهای مشابه دست یافت. شاید بسیاری از این وبسایتها در نگاه اوّل چنان ساده، ابتدایی و ناقص به نظر برسند که انگیزه‌ای برای بررسی آن‌ها نداشته باشیم؛ اما گاه با مشاهده ی همین وبسایتها، جرقه ی کوچکی در ذهن ما زده می‌شود که طرح نهایی ما را متحول می‌کند. بنابراین، شایسته است این مرحله از طرح‌نامه‌نویسی وب‌سایت را جدی بگیریم. برای بهره‌گیری بیشتر از تجربیات وبسایتهای پیشین، بهتر است با دید یک کاربر معمولی، بخش‌های مختلف این وبسایتها را با دقت و حوصله بررسی کنیم. نقاط ضعف و قوت آن‌ها را یادداشت و به طور مختصر، در طرح‌نامه گزارش کنیم.
- گام یازدهم: بحث درباره ی محتوای وب‌سایت
محتوا، محور اصلی فعالیت‌های بسیاری از وبسایتها است. وب‌سایت، بدون محتوا معنا ندارد (آیین میدلتون، مایک مک کونل، و گرانت دیویدسون، 1380). زندگی و دوام بیشتر وبسایتها، در گرو کمّیت و کیفیت محتوای آن‌ها است. مقصود از محتوا، مطالب و موادی است که وب‌سایت برای عرضه ی آن ایجاد شده است. تجربه نشان می‌دهد که نخستین دلیل ناکامی، شکست و ازکارافتادگیِ بسیاری از وبسایتها، فقر محتوایی است. محتوا، چون خونی است که لحظه‌به‌لحظه می‌جوشد و نو‌به‌نو می‌شود، در رگ‌های وب‌سایت جاری می‌گردد و آن را زنده و پویا نگه می‌دارد. در وبسایتهای محتوامحور، قالب و ظاهر وب‌سایت هر قدر هم که زیبا و فریبنده باشد، بدون محتوا، طبل توخالی است. مگر نه این‌که وب‌سایت برای عرضه ی محتوا، سامان می‌یابد؟ پس بدون محتوا، وب‌سایت پوچ و بی‌معنا خواهد بود.
بنابراین، بسته به نوع وب‌سایت پیشنهادی، باید درباره ی نوع و شیوه ی تهیه ی محتوای آن به طور جدی برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کرد. با محتوای ذهنی و خیالی، نمی‌توان در راه ایجاد وب‌سایت گام برداشت. برای همه مراحل تولید و آماده‌سازی محتوا، باید پیش‌بینی‌های دقیق و واقع‌بینانه کرد. باید آستین بالا زد و نمونه‌های روشنی از محتوای وب‌سایت را به دست داد. بنابراین، در بیشتر اوقات، پیش از شروع طراحی و راه‌اندازی وب‌سایت، یا مقارن آن، فرایند تولید و آماده‌سازی محتوا باید آغاز شود. آماده‌سازی بخش‌هایی از محتوای واقعی وب‌سایت، موجب خواهد شد که در روز‌های نخست راه‌اندازی آزمایشی وب‌سایت، به جای استفاده از محتوای آزمایشی، قابلیت‌های فنی وب‌سایت را با محتوای واقعی محک بزنیم. سیاست‌گذاری تهیه محتوا برای وبسایتهای علمی و پژوهشی، ظرافت‌ها و نکته‌سنجی‌های بیشتری می‌طلبد که تنها در پرتو مشورت با پژوهشگران و صاحب‌نظران میسر خواهد بود.
از سویی، برخی از وبسایتها، مانند وبسایتهای دولتی، تنها برای ارائه ی خدمات معینی به کاربران راه‌اندازی می‌شوند و در آن‌ها قابلیت‌های فنی، به جای شایستگی‌های محتوایی می‌نشیند. در چنین وب‌سایت‌هایی، دغدغه‌های محتوایی جای خود را به دل‌مشغولی‌های فنی می‌دهد که در جای خود به آن اشاره خواهد شد.
در این بخش از طرح‌نامه، پرسش‌های زیر باید به‌روشنی پاسخ داده شوند:
- • نوع و قالب محتوای مورد نیاز وب‌سایت چیست؟
- • اکنون چقدر از محتوای مورد نیاز آماده است؟
- • آماده‌سازی محتوای مورد نیاز وب‌سایت چه مراحلی دارد؟
- • آیا وب‌سایت، به صورت روزانه نیاز به تولید محتوا دارد، یا محتوای آن باید طبق برنامه ی زمان‌بندی‌شده تولید شود؟
- • تهیه و آماده‌سازی محتوای وب‌سایت، بر عهده چه کسانی خواهد بود؟
- • چه کسانی بر فرایند تهیه و آماده‌سازی محتوای وب‌سایت نظارت خواهند کرد؟
- • در فرایند تهیه محتوای مورد نیاز وب‌سایت، به چه سخت‌افزارها و نرم‌افزارهایی نیاز خواهیم داشت؟
- • افزون بر این، بهتر است مشخصات محتوای مورد نظر نیز در طرح‌نامه قید گردد؛ مثلاً محتوا، دسته‌بندی شده و عناوین دسته‌ها یا موضوعات اصلی و نیز عناوین دسته‌های فرعی، به صورت نمودار مشخص شود.
- گام دوازدهم: تعیین ساختار وب‌سایت
معماری اطلاعات وب‌سایت، در این مرحله شکل می‌گیرد. هر وب‌سایت بر اساس اهداف خود، نیازهای مخاطبان و نیز نوع و شیوه ی عرضه ی محتوایش، از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود و صفحات و امکانات مشخصی دارد؛ تعیین بخش‌های ریز و درشت وب‌سایت، باید آگاهانه، هدفمند و منطقی باشد. طراحی نامناسب وب‌سایت، بر رفتار اطلاع‌یابی کاربران اثر می‌گذارد (دولانی و حسینی‌نسب، 1388). برخی بی‌آن‌که اقتضایات و ضرورت‌های وبسایتهای مختلف را در نظر بگیرند، مایل‌اند امکانات و خدمات گوناگونی را که در وبسایتهای متفاوت دیده‌اند، یک‌جا در وب‌سایت خود جمع کنند. چنین نگاهی، موجب آشفتگی و نابسامانی وب‌سایت خواهد شد. تنها، نیازهای مخاطبان است که حضور اجزا و عناصر مختلف وب‌سایت را موجّه می‌کند. تا می‌توان باید فضای وب‌سایت را از اجزای اضافی و بی‌مصرف خالی نگه داشت و از سوی دیگر، اجزای سودمند موجود را به‌درستی و طبق موازین در جای خود نشاند. بخش‌های تو در تو، متنوع و نامربوط، نه‌تنها کمکی به کاربران نخواهد کرد، بلکه موجب سرگردانی آنان نیز خواهد شد. تا جایی که امکان دارد، باید بخش‌های مختلف ساده و سر راست پیشبینی شود. بهتر است، بخش‌ها و امکانات مختلف وب‌سایت پیشنهادی، به‌صورت روشن و مشخص در جدولی نشان داده شود.
- گام سیزدهم: ارائه ی الگویی برای رابط کاربر وب‌سایت
این بخش از طرح‌نامه ی وب‌سایت، با مرحله ی قبل تا حد زیادی هم‌پوشانی دارد. دسته‌بندی محتوایی وب‌سایت به منظور سهولت و سرعت در بازیابی اطلاعات، از طریق طراحی رابط کاربر تحقق می‌یابد. طراحی و کیفیت یک رابط کاربر، به طور مستقیم بر بازیابی اطلاعات اثر می‌گذارد (ژانگ جین و سارا فاین، 1382). طراحی رابط کاربر وب‌سایت، موضوعی تخصصی است و به وسیله ی طراحان وب انجام می‌شود؛ اما تصمیم‌گیری درباره ی چند و چون آن، از طریق مشورت با کارشناسان اطلاعات و بر اساس درخواست‌های مرکز سفارش‌دهنده، صورت می‌پذیرد. رابط کاربر، محل تماس و ارتباط میان کاربر و اطلاعات است (درودی، 1389). بنابراین، طراحی آن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پوسته یا قالب وبسایتها، همچون طرح جلد و صفحه‌آرایی کتاب‌ها و مجلات، تأثیر بسیاری در جذب مخاطبان و کاربران، و جلب رضایت آنان دارد. بارها درباره جدال قالب‌پرستان و محتواگرایان شنیده‌اید؛ اما شاید حق این باشد که هر یک از این دو، در جای خود ارجمندند و باید پاس داشته شوند. وب‌سایتی را تصور کنید که قالبی بسیار چشم‌نواز، اما محتوایی سست و کم‌ارزش دارد. پس از نخستین بازدید، شاید هرگز به چنین وب‌سایتی برنگردید. حال، وب‌سایتی را در نظر آورید که محتوایی ارزنده، اما قالبی رنگ و رو رفته و زشت دارد. شاید به شوق محتوا، بارها به آن سایت سر بزنید؛ اما هر بار، حالت ناخوشایندی که از بی‌رونقی گرافیک آن وب‌سایت بر می‌خیزد، خاطر مخاطب را خواهد آزرد. بنابراین، همان طور که فرایند تهیه محتوای وب‌سایت، باید سنجیده و آگاهانه باشد، در انتخاب قالب وب‌سایت نیز باید همه هنر، ذوق و خلاقیت خویش را به کار بست.
در بخش الگوی طراحی رابط کاربر وب‌سایت، ایده‌ها و پیشنهادهایی در زمینه ی طراحی قالب وب‌سایت عرضه می‌شود. این پیشنهادها درباره ی اموری مانند: رنگ، ساختار، معماری، اندازه‌ها، عناصر ویژه ی گرافیکی، جلوه‌های تصویری، و فونت‌ها خواهد بود. بهتر است طرح اولیه ی رابط کاربر روی کاغذ آورده شود و به طرح‌نامه پیوست گردد. طرح اولیه، به گرافیست وب‌سایت در یافتن طرح نهایی یاری خواهد رساند. در الگوی طراحی رابط کاربر وب‌سایت، معماری و چیدمان اجزا و عناصر مختلف وب‌سایت اهمیت فراوان دارد. رعایت استانداردهای طراحی وب‌سایت، مانند اصول دسترس‌پذیری و کاربرد‌پذیری، وب‌سایت را سودمندتر و کاراتر می‌کند.
طراحی رابط کاربر وب‌سایت، فرایندی کاملاً فنی و هنری است. پس، می‌سزد برای تصمیم‌گیری درباره ی آن، با کارشناسان، گرافیست‌ها و طراحان وب مشورت و هم‌اندیشی صورت گیرد. افزون بر این، گشت‌وگذار در دنیای وب و مشاهده ی قالب‌های گرافیکی وبسایتهای موفق، می‌تواند راه را برای عبور از این مرحله از طرح‌نامه‌نویسی هموارتر کند. هر پیشنهادی درباره ی طرح و ساختار گرافیکی وب‌سایت، باید مستدل، منطقی و کارشناسانه باشد.
هر وب‌سایت، از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود:
بخش کاربری، که مخاطبان و کاربران، تنها به این بخش از وب‌سایت دسترسی دارند و همه خدمات و امکانات وب‌سایت، از طریق همین بخش به آنان عرضه می‌شود.بخش مدیریت، که ویژه مدیر یا مدیران وب‌سایت است. بخش مدیریت، برای بهروزرسانی مدیریت محتوای وب‌سایت کاربرد دارد.
چون تنها مدیران وبسایتها با بخش مدیریت، سر و کار دارند، حساسیت‌های گرافیکی به‌مراتب کمتری در این بخش اعمال می‌شود. از همین رو، در طراحی گرافیکی این بخش، به طراحان و توسعه‌دهندگان وب آزادی عمل بیشتری داده می‌شود. در عین حال، گاهی لازم است در طرح‌نامه ی وب‌سایت، الگوی طراحی رابط کاربری بخش مدیریت وب‌سایت نیز عرضه شود.
در این گام از طرح‌نامه ی وب‌سایت، شایسته است به پرسش‌های زیر پاسخ داده شود:
- • رنگ یا رنگ‌های پیشنهادی برای طراحی قالب وب‌سایت پیشنهادی چیست؟
- • چه ساختاری برای قالب وب‌سایت پیشنهاد می‌شود؟
- • چه اندازه‌ای را برای عرض و ارتفاع قالب وب‌سایت، در نظر گرفته شده است؟
- • عناصر گرافیکی مورد نظر برای درج در طرح گرافیکی وب‌سایت کدام است؟
- • آیا جلوه‌های ویژه برای اعمال در طراحی قالب وب‌سایت، در نظر گرفته شده است؟
- • نوع، اندازه و رنگ فونت مورد نظر برای طراحی عنوان وب‌سایت چیست؟
- • نوع، اندازه و رنگ فونت مورد نظر شما برای متن‌های موجود در وب‌سایت چیست؟
- • آرم یا لوگوی وب‌سایت پیشنهادی، چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
- گام چهاردهم: تعیین نوع نرم‌افزار وب‌سایت
تصمیم‌گیری درباره ی نرم‌افزاری که وب‌سایت بر پایه ی آن ایجاد خواهد شد نیز مسأله‌ای کاملاً فنی است. وبسایتها در یک تقسیم‌بندی کلی، دو گونه‌اند: وبسایتهای ایستا (3) یا استاتیک و وبسایتهای پویا (4) یا داینامیک. بیشتر قریب به اتفاق وبسایتها، داینامیک هستند؛ یعنی بر پایه ی یک سامانه ی نرم‌افزاری مدیریت محتوا، راه‌اندازی می‌شوند. این سامانه‌های مدیریت محتوا را «سی. ام. اس» یا سیستم مدیریت محتوا (5) نیز می‌گویند. سیستم‌های مدیریت محتوای وب، یا از ابتدا به وسیله ی تیم‌های فنی توسعه‌دهنده ی وب پایه‌ریزی می‌شوند و توسعه می‌یابند، یا بر پایه ی یکی از «چارچوب‌های نرم‌افزاری تحت وب (6)» شکل می‌گیرند. گفتنی است، برخی سیستم‌های مدیریت محتوا مانند جوملا (7) و وردپرس (8)، به رایگان در اینترنت در دسترس‌اند. بسیاری از توسعه‌دهندگان تازه‌کار و نیمه‌حرفه‌ای وب، با سفارشی‌سازی و ایجاد تغییرات در این سیستم‌ها، وبسایتهای مورد نظر خود را راه‌اندازی می‌کنند. شرکت‌های مختلف، سیستم‌های نرم‌افزاری گوناگونی برای وب‌سایت‌هایی با انواع کاربر‌ی‌ها تولید کرده‌اند. در این بخش از طرح‌نامه ی وب‌سایت، درباره ی سیستم نرم‌افزاری وب‌سایت سخن به میان می‌آید. غالباً گذشتن از این مرحله، مستلزم مشورت با مهندسان و توسعه‌دهندگان وب است.
همان طور که گفته شد، وبسایتها از دو بخش «کاربری» و «مدیریت» تشکیل می‌شوند. دسترسی به بخش کاربری، برای همه آزاد است؛ اما تنها مدیران وب‌سایت، حق ورود به بخش مدیریت را دارند. در بخش مدیریت، ابزارها و امکاناتی برای بهروزرسانی و مدیریت محتوای وب‌سایت تعبیه می‌شود. با وجود اهمیت فراوان کیفیت ابزارهای مدیریتی وب‌سایت، معمولاً پیشنهاددهنده ی راه‌اندازی وب‌سایت جدید، در تعیین الگوی فنی طراحی وب‌سایت دخالتی نمی‌کند و طراحان وب، خود طبق الگوها و استانداردهای پذیرفته، مسؤولیت طرح و اجرای این بخش را بر عهده می‌گیرند. بهتر است در طرح‌نامه ی وبسایتهای بزرگ و پیچیده، افزون بر ارائه ی الگوی فنی طراحی بخش کاربری، الگوی فنی طراحی بخش مدیریت وب‌سایت نیز عرضه گردد و پیشنهادها و توصیه‌های لازم یادآوری شود.
- گام پانزدهم: تعیین میزبان وب
تعیین میزبان اینترنتی وب‌سایت، از گام‌های پایانی فرایند طراحی و ایجاد یک وب‌سایت است. هر وب‌سایت، از یک یا چند پایگاه داده و نیز از مجموعه‌ای از فایل‌های مختلف، مانند: تصاویر، فایل‌های حاوی کدهای برنامه‌نویسی وب و فایل‌های صفحات وب، تشکیل می‌شود. برای راه‌اندازی نهایی وب‌سایت، پایگاه داده و فایل‌های مربوط به وب‌سایت را باید در فضای وب قرار داد. رایانه‌های ویژه‌ای که پیوسته به اینترنت متصل‌اند و نرم‌افزارهای مخصوصی بر روی آن‌ها نصب شده است، وظیفه ی نگهداری فایل‌های وب‌سایت را بر عهده دارند. به این رایانه‌ها «وب‌سرور» (9) و به کاری که انجام می‌دهند، «میزبانی وب» (10) می‌گویند. این رایانه‌ها به شرکت‌های ارائه‌دهنده ی خدمات میزبانی وب تعلق دارند. با پرداخت هزینه ی مشخصی، می‌توان بخشی از فضای حافظه ی وب‌سرورها را به صورت سالیانه اجاره کرد. با مجوز و سازوکاری که این شرکت‌ها برای دسترسی به فضای اجاره‌شده پیشبینی کرده‌اند، می‌توان فایل‌های وب‌سایت را ذخیره کرد و در حقیقت، در فضای وب منتشر نمود. سازگاری نوع خدمات وب‌سرور با زبان نرم‌افزار وب‌سایت پیشنهادی، اهمیت ویژه‌ای دارد.
- گام شانزدهم: بررسی مباحث مربوط به مدیریت وب‌سایت
مراحل طراحی، ایجاد و راه‌اندازی وب‌سایت، در زمان محدودی به انجام خواهد رسید؛ اما فرایند نگهداری و مدیریت آن، بلافاصله پس از راه‌اندازی وب‌سایت آغاز می‌شود و طبق برنامه ی زمان‌بندی‌شده‌ای، مدت‌ها ادامه می‌یابد. در واقع، کار اصلی وب‌سایت، پس از راه‌اندازی آن آغاز می‌شود. نگهداری و مدیریت وب‌سایت، از طراحی و ایجاد، آن اهمیت بیشتری دارد؛ چرا که تا وب‌سایت ایجاد نشده است، دیده نمی‌شود؛ اما پس از راه‌اندازی وب‌سایت، مخاطبان و کاربران، از وب‌سایت انتظاراتی دارند. بنابراین، پس از راه‌اندازی وب‌سایت، کسانی باید به طور مداوم، امور فنی و محتوایی آن را بر عهده بگیرند. محتوای وب‌سایت باید در فواصل زمانی برنامه‌ریزی‌شده‌ای تولید، آماده‌سازی و بارگذاری شود؛ به بیان دیگر، درستی عملکرد‌های فنی وب‌سایت و نیز امنیت آن، باید زیر نظر گرفته شود، پرسش‌های کاربران پاسخ داده شود، اشکالات فنی و محتوایی پیش‌آمده به سرعت برطرف گردد و کارهای دیگری که بسته به نوع وبسایتها، بسیار متفاوت خواهد بود. باید افزود، پاره‌ای از کارهای مربوط به مدیریت وب‌سایت، نیاز به تخصص و مهارت‌های ویژه‌ای دارد و تنها با همکاری افراد متخصص به سامان می‌رسد. به هر روی، پیش از آغاز عملیات طراحی و ایجاد وب‌سایت، باید درباره ی مسائل مربوط به مدیریت و نگهداری وب‌سایت، برنامه‌ریزی کرد و نیروی انسانی مورد نیاز را پیشبینی نمود.
- گام هفدهم: برآورد هزینه‌های وب‌سایت (بودجه)
وبسایتها، دو نوع هزینه دارند. یکی، هزینه ی طراحی و راه‌اندازی، و دیگری، هزینه ی مدیریت و نگهداری. لازم است که هزینه‌های وب‌سایت به طور تقریبی برآورد شود و در طرح‌نامه ی وب‌سایت درج گردد. این کار، در تصمیم‌گیری حامی مالی وب‌سایت جهت اختصاص بودجه و سرمایه‌گذاری برای وب‌سایت، تأثیر فراوانی دارد. بهترین روش برآورد هزینه‌های وب‌سایت، تفکیک مراحل مختلف، و تخمین هزینه ی هر مرحله، به طور جداگانه است. تخمین هزینه‌های وب‌سایت، همیشه کار آسانی نیست. البته نوع وب‌سایت و همچنین سادگی یا پیچیدگی آن، بر سهولت یا دشواری تخمین هزینه‌ها تأثیرگذار است. گستره ی بخش‌ها و نیز الگوی فنی طراحی و ایجاد وب‌سایت، از دیگر عوامل مؤثر در فرایند تخمین هزینه‌های وب‌سایت است. برآورد هزینه‌های نگهداری و مدیریت وب‌سایت، پیچیدگی بیشتری دارد. برآورد نیروی انسانی مورد نیاز برای مدیریت وب‌سایت، هزینه‌های تولید و آماده‌سازی محتوا، و از همه مهم‌تر، سیاست‌های درازمدت و برنامه‌های زمانی وب‌سایت، موجب پیچیدگی تخمین هزینه‌های آینده ی وب‌سایت می‌شود.
در برآورد هزینه‌های وب‌سایت، باید از مشورت کارشناسان و متخصصان فنی و محتوایی بهره برد. گاه طی مراحل ایجاد وب‌سایت یا پس از راه‌اندازی آن، مشخص می‌شود که هزینه‌های واقعی وب‌سایت، بسیار بیش از هزینه‌های پیش‌بینی‌شده در طرح‌نامه است؛ گاه نیز عکس این پیش می‌آید. ناپختگی طرح اولیه و ابهام در برخی از بخش‌های طرح‌نامه ی وب‌سایت، از عوامل مهم خطای پیشبینی هزینه‌ها است. پس، این نکته را نباید فراموش کرد که هر چه طرح‌نامه ی وب‌سایت آگاهانه‌تر و دقیق‌تر تدوین شده باشد، هزینه‌های واقعی پروژه، با هزینه‌های پیش‌بینی‌شده، تناسب بیشتری خواهد داشت.
- گام هجدهم: برنامه ی زمان‌بندی برای مراحل مختلف فرایند ایجاد وب‌سایت
غالباً زمان اجرای هر یک از مراحل مختلف طراحی و راه‌اندازی وب‌سایت، برای مؤسسه‌ها و سازمان‌ها اهمیت دارد. برنامه‌ریزی برای تأمین هزینه‌ها و نیز تهیه ی محتوا و دیگر سازوکارها، مستلزم در اختیار داشتن برنامه ی زمان‌بندی دقیق است. ترسیم برنامه ی زمان‌بندی مراحل مختلف طراحی و اجرای وب‌سایت، در گرو تکمیل بسیاری از بندهای پیشین طرح‌نامه است. توسعه‌دهندگان و کارشناسان وب به‌راحتی می‌توانند زمان مورد نیاز برای اجرای هر بخش را تخمین بزنند. ممکن است که زمان‌بندی پیش‌بینی‌شده، همیشه کاملاً مطابق با واقع نباشد؛ اما هر چه دیگر بخش‌های طرح‌نامه، واقع‌بینانه‌تر و سنجیده‌تر تنظیم شده باشد، زمان‌بندی پیش‌بینی‌شده برای اجرای طرح نیز به واقعیت نزدیک‌تر خواهد بود. طرح‌نامه، با برنامه ی زمان‌بندی فرایند ایجاد وب‌سایت پایان می‌یابد.
پی‌نوشت‌ها:
1. Domain Name.2. Uniform Resource Locator (URL).
3. Static.
4. Dynamic.
5. Content Management Systems (CMS).
6. Framework.
7. Jumla.
8. Worpress.
9. web server.
10.web hosting.
منابع:
