بدیهی است که جمعآوری این منابع ارزشمند و عرضه آنها به صورت یک کتابخانه الکترونیکی، مسیر کاوش در آثار کلامی را تسهیل مینماید و به استفاده هر چه بهتر و بیشتر از متون علم کلام کمک مینماید. از این رو، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی کوشیده است تا با تولید نرم افزارکتابخانه کلام اسلامی گنجینه منابع عقاید اسلامی را به طور یکجا فراهم آورد و به وسیله ابزارهای پژوهشی روز، به یاری اساتید و پژوهشگران این دانش بشتابد.
کتابخانه کلام اسلامی شامل بیش از 650 عنوان کتاب فارسی و عربی در افزون بر 1000 جلد از آثار کلامی و عقیدتی است. این کتابخانه همچنین مشتمل بر 51 عنوان کتاب انگلیسی و نیز چندین عنوان فرهنگ اصطلاحات به پنج زبان: فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی و لاتین است. عرضه قابلیتهای عدیده پژوهشی و امکانات مفید فنی در این برنامه، به کاربران و محققان کمک نموده ضمن استفاده آسانتر از کتب برنامه، به ساماندهی امر پژوهشهای کلامی خویش مبادرت ورزند. این نوشتار میکوشد تا به اختصار شما را با محتوای علمی و امکانات تحقیقاتی و فنی کتابخانه کلام اسلامی آشنا سازد.
الف ـ کتابخانه کلام اسلام
نمایش
«نمایش» از جمله مهمترین بخشهای نرمافزارهای نور است که در آن، متن کامل كتب موجود در برنامه به نمایش درمیآید. در این بخش قابلیتهای راهگشا و گوناگونی جهت دسترسی به متن مورد نظر از طریق انتخاب عنوان كتاب، جلد و صفحه و یا جستجوی درونمتنی (Find) وجود دارد.
این بخش، داراى دو قسمت اصلى است که یکی فهرست عناوین کتب برنامه را به همراه امکان دسترسی به ابواب و سرفصلهای کتاب انتخابی به دو شیوه درختی و گزینشی ارائه میکند و دیگری متن کامل کتاب جاری را به نمایش میگذارد.
کتابخانه کلام اسلام مشتمل بر بیش از 650 عنوان کتاب در افزون بر 1000 جلد در حوزه عقاید و کلام اسلامی است که از جمله آنها میتوان به عناوین ذیل اشاره کرد:
الاحتجاج، الافصاح، امامشناسی، ایمان و کفر، البداء، تاریخ علم کلامی، تجرید الاعتقاد، التعریفات، تنزیه الانبیاء، التوحید، الجبر و الاختیار، جمل العلم و العمل، دلائل الامامة، دلائل الصدق، دلائل النبوة، دفع اباطیل الکاتب، الذخیرة فی علم الکلام، الرد علی الوهابیة، رسالة التوحید، رسالة تجسم الاعمال، رسائل ابن سینا، الرسائل التوحیدیة، رسائل الغزالی، رسائل عرفانی و فلسفی حکیم قائینی، رسائل فیض کاشانی، زاد المسافر، الزام الناصب، سیمای عقاید شیعه، الشامل فی اصول الدین، الشبهات و الردود، شرح الاسماء الحسنی، شرح العقائد النسفیة، شرح المواقف، شرح حدیث رأس الجالوت، شوارق الالهام، شیعه در اسلام، الشیعة هم أهل السنة، الصحابی و عدالته، الصوارم المهرقة، ضیاء القلوب، الطرائف، العرشیة، عقائد الامامیة، علم الامام، الغدیر، فرق الشیعة، فرهنگ علم کلام، فرهنگ فرق اسلامی، فصل الخطاب، الفصول المختارة، قاموس البحرین، القواعد الکلامیة، کشف الحقائق، گنجینه معارف شیعه، اللمع، الملاحم و الفتن، المبدأ و المعاد، گفتمانهای مذاهب اسلامی، المراجعات، مسائل الامامة، مصنفات میر داماد، معانی الاخبار، الملل و النحل، مناظرات فی العقائد، نظریة المعرفة، نفحات الازهار، النکت الاعتقادیة، نوادر الاخبار، هادی المضلین، الیقین، وجه الدین و الیاقوت فی علم الکلام.
فهرست درختى: این قابلیت، به محقق کمک میکند تا به فهرست کامل کتب کلامی برنامه به صورت درختی دسترسی داشته باشد و از طریق انتخاب فهرست مورد نظر به متن دلخواه دست یابد. این فهرست شامل عنوان کتاب و تمامی ابواب و فصول کتاب میشود.
فهرست گزينشى: در صورتی که دامنه نمایش مشتمل بر تمامی کتب برنامه باشد، این فهرست شامل بیش از 193000 مورد فهرست استخراج شده از تمامی کتابهای کلامی برنامه است. خط ورود یا جستجوی این فهرست به کاربر کمک میکند که فهرست گزینشی را به موارد یا مورد نظر خویش محدود کند و پژوهش خود را با سرعت و دقت بیشتری دنبال نماید.
با بهرهگيرى از امكانات اين سطر مىتوان فهرستى از عناوينى كه داراى حروف مشخصى باشند، فراهم نمود. با وارد کردن حرف يا حروف مورد نظر در سطر مذکور عناوينى فهرست خواهند شد كه شامل آن حروف به ترتيب ذكر شده و بدون وجود فاصله بين آنها باشند؛ مثلاً با وارد كردن حرف «خ» كليه عناوين مشتمل بر اين حرف را در فهرست خواهيد ديد و با وارد كردن کلمه «خوارج» عناوينى را در فهرست خواهيد ديد كه داراى این حروف، به همان ترتيب و بدون وجود فاصله بين آنها باشند. در این حالت، فهرست، شامل 201 مورد است که این کلمه در آنها به کار رفته است. بدیهی است با استفاده از این قابلیت مهم میتوان مسیر پژوهش در کتب کلامی برنامه را تسهیل نمود.
دامنه نمایشی: به کمک این امکان میتوان حوزه تحقیق خود را به کتاب یا کتابهای خاص محدود نمود. در این صورت، فهرست کتب، محدود به عناوین انتخابی خواهد شد.
پژوهش فعال: این امکان به محقق کمک میکند که در بخش نمایش به بخشهای دیگر برنامه نیز دسترسی داشته باشد. این قابلیت که با راستکلیک روی متن جاری فعال میگردد، امکان دسترسی به بخشهایی چون: جستجو، فرهنگنامه، لغتنامه و کتابنامه را فراهم میسازد. البته این قابلیت در تمامی بخشهای برنامه که متن یک کتاب به نمایش در میآید، فعال و قابل دستیابی است.
مقايسه:به وسیله این قابلیت میتوان به مقایسه دو متن از یک یا دو کتاب کلامی با یکدیگر پرداخت. این امکان به محققان علم کلام کمک میکند تا به انجام پژوهشهای تطبیقی میان کلام شیعی و غیر شیعی مبادرت ورزد و تفاوت و اختلاف متون و مباحث گوناگون و ویژگیهای هر یک را بهخوبی باز شناسد.
جستجو
بخش «جستجو» امكانات متنوع و کارامدی را جهت بازیابی الفاظ و عبارات به روشهاى مختلف در اختيار کاربر قرار مىدهد که از آن جمله میتوان به امكان جستجو در متن كتب و يا جستجو در عناوين فصلها و ابواب كتب کلامی برنامه اشاره کرد. در بخش جستجو همچنين میتوانید از قابلیتهای کاربردی «فهرستسازى» بهره ببرید و به انجام عمليات گوناگون در فهرستهاى ايجاد شده بپردازید.
فهرست کلمات قسمت جستجو در متن، مشتمل بر بیش از 760 هزار واژه برگرفته از متون کلامی برنامه است و فهرست کلمات قسمت جستجو در فهرست، شامل بیش از 61 هزار واژه است که محقق را در استخراج مطالب دلخواه از متون کلامی و دسترسی به فهرست مورد نظر کمک میکند.
از دیگر امکانات مفید این بخش، میتوان به جستجوى تركيبى اشاره کرد. با استفاده از عملگرهاى موجود در این قسمت مىتوانيد كلمات و عبارات را به شكلهاى مختلف جستجو كنيد. این عملگرهای عبارتاند از: عبارت، ترکیب عطفی، ترکیب فصلی، عدم وجود، ترکیب فصلی مانعة الجمع، ترکیب عطفی مرتب، ابتدای پاراگراف، تغییر اولویت، فاصله دو کلمه بیشتر از...، فاصله دو کلمه کمتر از... و فاصله دو کلمه به اندازه... .
گفتنی است که جا دارد در مقالهای جداگانه به چگونگی عملکرد و استفاده از این عملگرها در نرمافزارهای نور پرداخته شود. نگارنده میکوشد تا این مهم را در نوشتاری دیگر به انجام رساند تا کاربران و محققان گرامی به شکل مطلوبتری از امکانات و توانمندیهای راهگشای جستجوی ترکیبی برنامه بهره ببرند.
کتب مرتبط
اين بخش از برنامه امكان ارتباط بين كتابها و شرح يا ترجمه آنها را فراهم مىكند. بخش «كتب مرتبط» از دو قسمت اصلى تشكيل شده است. كتابهایی كه داراى شرح يا ترجمه هستند، در پنجره بالایی این صفحه نمايش داده مىشود. عباراتی از متن فعال كه داراى شرح يا ترجمه باشند، با علامت دایره (●) مشخص شدهاند و با كليك بر اين علامتها، شرح يا ترجمه مربوط به عبارت جارى در پنجره پايينی این صفحه به نمايش درمىآيد.
پژوهشگر ضمن دسترسی به فهرست درختی کتاب جاری، میتواند به انتخاب شرح یا ترجمه دلخواه از کتاب مورد نظر خویش ـ در صورت تعدد شرح یا ترجمه ـ اقدام نماید. همچنین قابلیت «تغییر اولویت» به کاربر کمک میرساند که شروح یا ترجمه های موجود از یک کتاب را به ترتیب مورد نظر خویش مرتب میکند.
آیات در کتب
بخش «آیات در کتب» امكان ارتباط بين آيات و متون کلامی برنامه را فراهم آورده و از سه قسمت اصلی تشکیل شده است:
متن آیات: در این قسمت، متن كامل قرآن كريم در دسترس محقق قرار خواهد گرفت.
نشانی: در صورت انتخاب آیه مورد نظر در قسمت پیشین، نام و نشانی کامل کتبی که آیه انتخابی در آنها به کار رفته و مورد بحث و بررسی قرار گرفته، در این قسمت فهرست میگردد. قسمت نشانی همچنین مشتمل بر ارائه اطلاعات آماری در خصوص تعداد کتبی است که آیه مزبور در آنها موجود است.
متن پاسخها: در این قسمت متن کوتاهی از نشانیهای فهرست شده که با آیه انتخابی مرتبط هستند، ارائه میشود و محقق میتواند به متن اجمالی هر یک از پاسخها نیز دسترسی داشته باشد.
گفتنی است که کاربر میتواند به کمک قابلیت «دامنه» حوزه پژوهش خود را به کتاب یا کتابهایی خاص محدود کند و آیه انتخابی خویش را در محدوده تعیین شده، کاوش نماید کند.
قرآن
يكى از قابليتهاى ويژه در معمول برنامه های نور، از جمله کتابخانه کلام اسلامی، عرضه قرآن كريم به همراه امكانات جستجوى واژه ها و ريشه ها در آن است. این بخش شامل دو قسمت مستقل است:
نمايش: در اين قسمت متن كامل قرآن كريم در دسترس محقق قرار مىگيرد.
امکان انتخاب شماره سوره، نام سوره، آيه، جزء و يا حزبهاى قرآن به پژوهشگر کمک میکند تا بهراحتی به قسمتهاى مختلف قرآن كريم منتقل شود. شایان توجه است که در این قسمت، متن قرآن کریم به خطّ عثمان طه نیز قابل دسترسی است.
جستجو: اين قسمت از راه هاى مختلف به کاربر یاری میرساند تا كلمات يا عبارات مورد نظر خود را در متن قرآن كريم بيابد. از دیگر امكانات موجود در قسمت جستجو میتوان به: فهرست كلمات قرآن، فهرست ريشه هاى قرآن و جستجوى تركيبى در آیات قرآن اشاره کرد.
افزون بر این، در بخش قرآن، محقق قادر است در مواقع لزوم از ترجمه کامل قرآن کریم با ترجمه استاد فولادوند استفاده نماید.
فرهنگنامه
در این بخش به منظور آشنايى كاربر با اصطلاحات فلسفى و کلامی موجود در متون برنامه، شرح كوتاهى در مورد هر يك از اين اصطلاحات ارائه شده است. فرهنگنامه های این کتابخانه به پنج زبان: فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی و لاتین عرضه شدهاند که محقق بنا بر نیاز خویش میتواند به انتخاب یکی از این زبانها اقدام کند.
پس از انتخاب زبان دلخواه، فهرست اصطلاحات مربوطه در معرض استفاده کاربر قرار میگیرد که با انتخاب هر یک، نام مآخذ آن در پايين فهرست مذکور مشاهده مى شود. گفتنی است که با استفاده از امکان «دامنه» مىتوان مآخذ را به يك يا چند كتاب خاص محدود نمود و به کاوش اصطلاح مورد نظر در فرهنگنامه یا فرهنگنامه هایی خاص مبادرت ورزید.
با قرار گرفتن نوار كنترل فهرست روى هر اصطلاح، ضمن اینکه نشانی یا نشانىهاى آن در ذیل فهرست اصطلاحات به نمايش در مىآيد، متن توضیحی آن اصطلاح نیز در پنجرهاى مستقل نمايش داده مى شود که محقق در صورت نیاز میتواند به متن کامل مآخذ جاری نیز دسترسی داشته باشد.
فرهنگنامه های موجود در برنامه که شامل 11 عنوان در 13 مجلد است، عبارتاند از: التعریفات، جامع العلوم، الحدود، شرح المصطلاحات الکلامیة، فرهنگ علم کلام، فرهنگ فرق اسلامی، المبین فی اصطلاحات الحکماء و المتکلمین، مصطلاحات الامام الفخر الرازی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، موسوعه مصطلاحات ابن خلدون و الشریف، موسوعه مصطلاحات علم کلام.
کتب انگلیسی
بخش «کتب انگلیسی» شامل 51 عنوان كتاب به زبان انگلیسی است که در دو قسمت اصلی قابل دسترسی است:
نمايش: این قسمت به منظور نمایش متن کامل کتب انگلیسی برنامه به همراه امکانات متنوع پژوهشی در نظر گرفته شده است. برخی از این کتب عبارتاند از:
About allah, A shiite anthology, Lessons about islam, Shia, The last luminary, Kitab al-irshad, Search for truth, Inquiries about islam, Usool al-Kafi:the book of knowledge, Al-Muraja,at.
جستجو:به وسیله این امکان کارآمد و مفید محقق مىتواند كلمه يا عبارت مورد نظر خود را در متن كتب انگليسى موجود در این کتابخانه الکترونیکی بيابد. فهرست کلمات استخراج شده از متون انگلیسی برنامه، مشتمل بر بیش از 600 هزار واژه است که به نشانی و متن کتب مربوطه لینک شده و کاربر با جستجوی کلمه یا عبارت دلخواه میتواند بهآسانی فهرستی از متونی را که دربردارنده واژه یا عبارت مزبور هستند، مشاهده کرده، به انتخاب و مطالعه متن یا متون مورد نظر خویش اقدام نماید.
ب ـ کتابشناسی
اين بخش از برنامه، شامل كتابشناسى كتب موجود در برنامه، زندگينامه مؤلفان آنها و نسخهشناسى كتابها است. در صفحه مربوط به «كتابشناسى» دو قسمت فهرست و متن قابل مشاهده است.
قسمت فهرست شامل دو گزینه «كتاب» و «مؤلف» است که امكان دسترسى به نام كتب و نام نويسندگان آنها را برای محقق علم کلام فراهم مىكند و آشنایی بهتر و بیشتر با منابع کلامی را تسهیل میسازد.
قسمت متن نیز داراى سه گزینه ارزنده است که عبارتاند از: كتابشناسى، درباره مؤلف، نسخهشناسى. در این قسمتها اطلاعات مفیدی در خصوص کتاب انتخابی، نویسنده آن و نسخه به کار برده شده در برنامه در معرض استفاده کاربر قرار گرفته است. بدیهی است که شناخت منابع و متون یک علم، نقش بسزایی در امر پژوهش داشته، به محققان در کشف حقیقت و ساماندهی امر تحقیق کمک شایانی مینماید.
ج ـ امکانات جانبی
امكانات جانبى کتابخانه کلام اسلامی که در تمام برنامه های نور نیز وجود دارد، عبارتاند از:
در این برنامه جهت استفاده کاربران مختلف، 7 نوع صفحهکلید رایج گنجانده شده است که عبارتاند از: نور، ویندوز عربی، زرنگار، ایران سیستم، ویندوز سینا، سایه و ماشین تایپ.
از دیگر امکانات جانبی برنامه، امکان انتخاب 7 نوع قلم نمایش است که با انتخاب و تأیید آن، در برنامه قلم انتخابی به نمایش در میآید. کاربر همچنین میتواند در این بخش، به ضبط تحقیقات شخصی خود در مسیر دلخواه اقدام کرده، و یا به حذف نمایه ها، حاشیه ها، رنگ متنها و علامتهای گذاشته شده در متن کتب توسط خود او، مبادرت ورزد.
رابط کاربری یا Interface این نرم افزاربه سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی قابل تنظیم است؛ به بیان دیگر، در صورت تغییر زبان برنامه به فارسی، عربی یا انگلیسی، تمام قسمتها مانند گزینه ها و قسمت راهنمای همه بخشها، به جز متون کتب برنامه، به زبان انتخابی تغییر مییابد.
سایر امکانات
دسترسی به 10 عنوان لغتنامه عربی و فارسی در 62 جلد با قابلیت جستجو در ریشه و مشتق کلمات از قابلیتهایی است که به محقق در فهم آسان واژگان و تسهیل امر پژوهش کمک میکند. عناوین این لغتنامه ها عبارتاند از: التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، قاموس قرآن، المفردات فی غریب القرآن، کتاب العین، لسان العرب، مجمع البحرین، فرهنگ ابجدی (عربی ـ فارسی)، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر.
از دیگر امکانات کاربردی و ارزنده برنامه میتوان به: نمایهزنی، علامت گذاری در متن، حاشیهنویسی، رنگی کردن متن، انتقال متن به يادداشت، ویرایش، ذخیره و چاپ متون اشاره کرد.
