ره آورد نور

•  - دانش نامه جامع نهج البلاغه، تولید مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان؛
• - منهج النور (دانش نامه علوی)، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی؛
• - بشری، فرهنگ واژگان و مفاهیم نهج البلاغه، تولید دفتر تحقیقات یاسین؛
• - حکمت، فرهنگ موضوعات و الفاظ نهج البلاغه، تولید مؤسسه تحقیقاتی امام رضا (ع)؛
• - معجم الفاظ نهج البلاغه، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی؛
• - دانش نامه نهج البلاغه، تولید بنیاد علوم و معارف اسلامی؛
• - موسوعة الامام علی بن أبی طالب(ع)، تولید مؤسسه فرهنگی دارالحدیث.
• - نهج البلاغه گویا، نخستین نرم افزار چند رسانه ای.

این مقاله می کوشد تا در این مجال به بررسی دو نرم افزار کارآمد در حوزه نهج البلاغه اقدام نماید و ویژگی ها و کاستی های هر یک را ترسیم نماید.

دانش نامه جامع نهج البلاغه

این لوح فشرده را در طی دو بحث ویژگی ها و کاستی ها مورد بررسی قرار می دهیم:

الف - ویژگی ها

موارد ذیل از نکات مثبت و ویژگی های مهم این نرم افزار می باشد:

1 - اقدامات علمی و پژوهشی

تلاش گروهی و عالمانه ارزنده ای برای آماده سازی این برنامه انجام شده است، که می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• الف - گزینش نسخه بنیاد نهج البلاغه، انجام مقابله با چهارده نسخه دیگر و رفع اشکال های این نسخه؛
• ب - تحقیق در کتاب های لغت و استخراج معانی کلمات دشوار از چندین کتاب لغت و تفسیر نهج البلاغه؛
• ج - بررسی و استخراج سند متون نهج البلاغه از کتاب های مربوطه؛
• د - تصحیح و ترجمه فرهنگ موضوعی «فرهنگ آفتاب» برای استفاده در برنامه؛
• و - مراجعه علمی به منابع دیگر برای غنی کردن برنامه.

2. منابع موجود در نرم افزار

دانش نامه نهج البلاغه تلاش کرده تا مجموعه ارزشمندی از ترجمه ها و تفسیرهای نهج البلاغه را گردآوری کند و کتابخانه نسبتاً جامعی را در این زمینه در اختیار کاربران قرار دهد. این نرم افزار، دارای 25 عنوان تفسیر نهج البلاغه در 141 مجلد، 40 عنوان ترجمه می باشد؛ 34 ترجمه فارسی، 1 ترجمه اردو، 1 ترجمه فرانسه، 2 ترجمه ایتالیایی و 2 ترجمه انگلیسی.

3. امکانات

موارد ذیل را می توان از قابلیت های مهم این برنامه به شمار آورد:

فهرست موضوعی، مشخص کردن آیه های به کار رفته در متن نهج البلاغه، شرح لغت های دشوار و غریب، ارائه نسخه بدل، احادیث نبوی موجود در نهج البلاغه، ذکر سند متون نهج البلاغه، توضیح اعلام و شخصیت های به کار رفته در متن، نهج البلاغه، معجم واژه های نهج البلاغه، تصویر نسخه های خطی برخی از متون، ارائه مباحثی جانبی درباره سیدرضی، پیام حضرت امام خمینی(ره) و آیةالله خامنه ای به کنگره نهج البلاغه، به همراه سخنرانی های آیةالله خامنه ای درباره نهج البلاغه.

ب - کاستی ها

گذشته از ویژگی های ارزشمند پیش گفته، این نرم افزار نقایصی نیز دارد که ممکن است یادسپاری آن برای سازندگان آن مفید باشد:

1. در این برنامه از ارائه ترجمه و شرح های مقطعی نهج البلاغه پرهیز شده و تنها به شروح کامل آن اکتفا شده است؛ در حالی که ویژگی اساسی دانش نامه ها جامعیت است. از این رو، بهتر بود که این نوع نگاشته ها هم جمع آوری می شد تا روند پژوهش در این کتاب پربار به گونه ای مطلوب سامان یابد.
2. شرح لغت ها بیان سندها، امثال، موضوعات، باید کاملا به زبانی باشد که برای کاربر طراحی شده. با اینکه نرم افزار مذکور به سه زبان عربی، فارسی و انگلیسی عرضه شده است، اما در بخش لغت و فهرست موضوعی به زبان انگلیسی، تمامی عنوان ها به زبان عربی است؛ چنان که مثلاً سندها و ضرب المثل های موجود در بخش فارسی نیز به زبان عربی ارائه شده است.
3. برنامه فاقد قابلیت های مختلف در بخش امکانات است و به همین دلیل، تغییر رنگ متن، زمینه، خطوط و نیز اندازه فونت ها امکان پذیر نیست. ضمن اینکه خط به کار رفته برای متن نهج البلاغه، کمتر برای نگاشتن متون عربی به کار می رود؛ زیرا متون عربی معمولاً با قلم بدر یا قلم های مشابه نگاشته می شود.
4. برنامه دانش نامه نهج البلاغه به شکل مناسب صفحه آرایی نشده است؛ به گونه ای که حتی بعد از انتخاب گزینه هایی مثل: سند، اعلام و یا لغت که در پایین متن نمایش داده می شود، باز هم بخش عمده ای از صفحه همچنان خالی می ماند.
5. نرم افزاری که با عنوان دانش نامه عرضه شده، شایسته است که در آن گرافیک و طراحی مناسب تری به کار می رفت؛ چه اینکه از نظر روانی نوع ساختار گرافیکی نرم افزار در ایجاد علاقه مخاطبان به محتوا بسیار مؤثر است.
6. در این برنامه، امکان جستجوهای گوناگون همچون جستجوی ترکیبی و فصلی وجود ندارد و فقط به ارائه معجم الفاظ نهج البلاغه اکتفا شده است. بایسته بود که قابلیت جستجوی ساده و پیشرفته در الفاظ و عبارات نهج البلاغه و همچنین متون مربوط به ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نیز فراهم می شد.
7. ترجمه ها و تفسیرهای متعدد دیگری در سال های اخیر نگاشته شده که لازم است در نسخه های جدید نرم افزار ارائه شود. همچنین نهج البلاغه به زبان های دیگر نیز ترجمه شده که جای آنها در برنامه خالی است، مانند ترجمه اندونزی نهج البلاغه.
8. این نرم افزار فاقد متن کامل قرآن و امکان جستجو در آیات قرآن است. اگر چه آیه های به کار رفته در متون نهج البلاغه مشخص شده و فهرست جداگانه ای هم برای آیات تهیه گردیده است، ولی این امکان ما را از متن کامل قرآن بی نیاز می کند.

منهج النور (دانش نامه علوی)

در اینجا نیز به تبیین ویژگی ها و کاستی های یکی دیگر از نرم افزارهای مربوط به نهج البلاغه می پردازیم.

الف - ویژگی ها

منهج النّور از سه بخش اصلی دانش نامه، کتابخانه و کتاب نامه تشکیل شده است.

1. دانش نامه

در بخش دانش نامه، نسخه های مختلف نهج البلاغه به همراه ترجمه آن ارائه شده است. ضمن اینکه امکان مقایسه این نسخه ها با یکدیگر نیز وجود دارد و محقق می تواند در آیات، احادیث، مثال ها و اشعار به کار رفته در متون نهج البلاغه جستجو نماید.

در این بخش متن نهج البلاغه براساس پنج نسخه معتبر نمایش داده شده است که عبارت اند از: بنیاد، فیض الاسلام، ابن ابی الحدید، صبحی صالح و محمد عبده. گفتنی است که پس از انتخاب نسخه فیض الاسلام امکان شنیدن متن نهج البلاغه به صورت صوتی وجود دارد.

نمایش تصویر نسخه های خطی متون، مصادر متون، مثال ها و معانی واژه ها، از دیگر امکانات این بخش است. کاربر در این قسمت می تواند با باز کردن فهرست ترجمه ها، کتاب های شعر و شرح های موجود در برنامه به شکل زیرنویس متن از این موضوعات استفاده نماید.

در قسمت «فهرست ها» کاربر به فهرست های گوناگونی همچون فهرست: آیات، احادیث، امثال، اشعار، ادعیه، اعلام و مصادر دسترسی دارد. در قسمت »اعلام» نیز فهرست اعلام به شکل موضوعی با عنوان اشخاص، زمان ها، مکان ها، ستارگان، گروه ها، گیاهان، کتاب ها و معادن در اختیار کاربر قرار داده شده است.

2. کتابخانه

در بخش کتابخانه 281 جلد تفسیر، ترجمه، شعر، مقاله و پژوهش درباره نهج البلاغه وجود دارد. ضمن اینکه امکان مقایسه متون مختلف برنامه با یکدیگر، و امکان پژوهش در آنها برای کاربر فراهم می باشد.

دسترسی موضوعی به کتاب ها، دستیابی پیشرفته به زیر شاخه های موضوعی کتاب ها و نشانه گذاری در متن، از ویژگی های بخش کتابخانه است.

از دیگر قابلیت های این برنامه، دامنه جستجوست که بر اساس کتاب، مؤلف و محیط قابل تغییر است. فهرست سازی و جستجو در آنها به همراه امکان جستجو در فهرست کتاب ها به شکل کامل نیز برای کاربر مهیا شده است.

در کتابخانه امکان دسترسی به متن قرآن کریم به ترتیب موجود در مصحف، به ترتیب الفبایی از ابتدا و ترتیب الفبایی از انتها نیز وجود دارد. افزون بر اینکه می توان در واژه ها و عبارت های قرآنی به کاوش پرداخت.

امکان دیگر در این بخش، دستیابی به لغت نامه لسان العرب و جستجو در واژه های این کتاب بر اساس مشتقات است.

در قسمت یادداشت پژوهشگر می تواند با انتقال بخش هایی از کتاب ها و متون موجود در نرم افزار به فیش برداری اقدام کند و درصورت نیاز تعلیقه ها و حاشیه های لازم را بر متون بیفزاید. این فیش ها قابل حفظ در فرمت های مختلف است.

3. کتاب نامه

»کتابنامه» اطلاعات مفیدی را درباره کتب برنامه ارائه نموده است. در این بخش نام کتاب، تعداد مجلدات، تعداد صفحات، زمینه، سال، نوبت و مکان چاپ، نام انتشارات، شابک، نویسنده، مترجم، مصحح، دوران زندگی و مذهب آنان معرفی شده است. همچنین در این بخش توجه به موضوع کتاب ها و پدیدآورندگان به کتب برنامه دست یافت. کاربر می تواند در بخش کتاب نامه جستجو کند، تصویر صفحه نخست کتاب را ببیند و درباره کتاب مورد نظر خود یادداشت برداری نموده، به تعلقه نویسی مبادرت ورزد.

شایان توجه است که این نرم افزار در مقایسه با دانش نامه نهج البلاغه، از جامعیت بیشتری در خصوص منابع برخوردار است و همین ویژگی آن را به دانش نامه بودن نزدیک تر کرده است.

ب - کاستی ها

دانش نامه علوی از نظر کمی و کیفی دارای کاستی های ذیل است:

1. با توجه به اینکه واژه های موجود در متن نهج البلاغه غالباً در شمار واژه های کهن ادبیات عرب است و به ریشه یابی لغوی عمیق نیاز دارد، بهتر بود که در بخش لغت چند عنوان از کتب لغت معتبر نیز ارائه می شد؛ به عنوان مثال، در برنامه جامع الاحادیث (نور 2/5) کتاب های العین، لسان العرب و مجمع البحرین قرار داده شده است و حال آنکه در این نرم افزار تنها به کتاب لسان العرب اکتفا شده است و به شکل جداگانه گزینه ای برای دستیابی سریع تر به واژه های نهج البلاغه پیش بینی نشده است.
2. در بخش دانش نامه تنها از یک ترجمه انگلیسی و یک ترجمه به زبان فرانسه استفاده شده است؛ در حالی که ترجمه های فراوان دیگری به این دو زبان و همچنین به زبان های دیگر وجود دارد که از آنها غفلت شده است. همچنین کتاب های زیادی به زبان های دیگر درباره نهج البلاغه نگاشته شده که جای آنها در دانش نامه علوی خالی است. ضمن اینکه در فهرست موضوعی ترجمه در کتابخانه دو ترجمه انگلیسی و فارسی مشاهده نمی شوند و فقط در بخش ترجمه دانش نامه قابل دسترسی است.
3. در این نرم افزار امکانات زبان عربی و انگلیسی برای کاربران این زبان ها وجود ندارد.
4. با توجه به جامعیت مورد نظر تولیدکنندگان این نرم افزار مناسب بود کتاب هایی که در خصوص نقد نهج البلاغه نیز نگاشته شده، جمع آوری می شد تا محققان امکان دستیابی آسان به این شبهات را جهت پاسخگویی داشته باشند.
5. مقالات فراوانی در سطح نشریات و پایگاه های اینترنتی درباره نهج البلاغه نگاشته شده است؛ ولی در برنامه مدّ نظر قرار نگرفته است.
6. پایان نامه های حوزوی و دانشگاهی فراوانی نیز در موضوع نهج البلاغه نوشته شده که متأسفانه در این نرم افزار مورد غفلت قرار گرفته است.

سخن آخر

دو نرم افزار یادشده، تلاش های ارزنده ای را در جهت اطلاع رسانی درباره نهج البلاغه انجام داده اند؛ ولی شایسته است برای رسیدن به نرم افزاری جامع که دربردارنده مباحث گوناگون و مطرح درباره نهج البلاغه باشد، در تولیدات آینده یا نسخه های جدید این نرم افزارها محورهای ذیل مورد توجه قرار گیرد:

1. ارائه متون تکمیلی: به منظور تکمیل محتوای برنامه، ارائه برخی متون دیگر به نرم افزار ضروری است که از آن جمله می توان به: کتاب ها و مقالاتی که در نقد نهج البلاغه نگاشته شده، پایان نامه های حوزوی و دانشگاهی در موضوع نهج البلاغه، ایجاد بانک جامع مقالات و نیز جمع آوری کامل ترجمه های نهج البلاغه به تمامی زبان های موجود اشاره نمود.

2- قابلیت های کارآمد: برای اینکه کاربران به راحتی به پژوهش های مختلف در متون مربوط به نهج البلاغه مبادرت ورزند، عرضه امکانات ذیل لازم می نماید:

صفحه آرایی مناسب، امکانات جستجوی تخصصی، امکان پژوهش آسان در لغت نامه، عرضه سایر کتاب های لغوی معتبر، گرافیک مناسب و شایسته این نوع نرم افزار، ارائه امکانات و گزینه های برنامه به زبان های مختلف برای توسعه در کاربری نرم افزار، و نیز ترجمه بخش های لازم در گزینه زبان های خارجی.