از دو زاویه متفاوت و یا مکمل می توان به کار رایانه در علم رجال نگریست:
- از دیدگاه پایگاه اطلاعاتی علم رجال؛
- از منظر سیستم خبره و هوشمند علم رجال.
از نظر گاه اوّل، هدف، تهیه معجم های رایانه ای لفظی از کتب رجال و منابع مورد نیاز در این علم است که امکان جستجوی لفظی و ترکیبی، و نمایش صفحه ای متن را داشته باشد(3).
اما از نظر گاه دوم، هدف، ایجاد سیستم خبره و هوشمندی است که بتواند قوانین علم رجال را در خود شبیه سازی نماید و بتواند به عنوان دستیار و مشاور در خدمت پژوهشگران حدیث و رجال قرار گیرد و هویت موجود در اسانید را تشخیص دهد و اسناد مشکل دار مانند: معلقات، طرق و حیلوله ها را بازسازی کند.
اگر چه این شیوه را می توان در علوم اسلامی دیگر هم به کار برد(4)، اما در علم رجال امکانات و ویژگی هایی وجود دارد که تحقق این هدف را به سرعت عملی می سازد و آرزوی دیرینه پژوهشگران علوم اسلامی را تحقق می بخشد.
امکانات و ویژگی های موجود
- - حداقل 1033 راوی توثیق شده(5)؛
- - توثیقات عامه در باره حداقل 1125 راوی(6)؛
- - مدایح رسیده در باره حدود 1023 راوی(7)؛
- - معلوم بودن ضعف عده ای از راویان(8)؛
- - وجود قواعد و دستورات روشن در علم رجال و درایه به خصوص در نتیجه گیری(9)؛
- - وجود کتب رجالی مانند: معجم رجال الحدیث، جامع الرواة، تنقیح المقال، الجامع فی الرجال و الموسوعة الرجالیة، که کمک زیادی در روشن شدن مکانت، مشترکات و مترادفات، طرق و معلّقات می کند؛
- - وجود نرم افزارهای رجالی همچون: درایة النور، کشف الرجال، معجم الفقهیه، موسوعة الحدیث الشریف و مکتبه الالفیة للسنة النبویه، که با افزودن و تلفیق آنها به برنامه، کار پر هزینه و زمان بر حروف چینی و نمایه زنی را تا حدود زیادی تقلیل می بخشد.
ضرورت، اهمیت و کاربرد
سیستم هوشمند رجالی چه ضرورتی دارد؟ و از طرفی صرف وقت و هزینه برای ایجاد این سیستم در مقابل دستیابی به چه نتیجه ای است؟ در پاسخ به این سؤال می توان نتایج ذیل را برای چنین سیستمی برشمرد:
1. بالا بردن سرعت و دقت در پژوهش
علوم حوزوی و تحقیق مسائل دینی به شدت وابسته به احادیث است و تحقیق سندی احادیث مقدم بر فهم و درک حدیث است. وجود احادیث فراوان، وقت و هزینه زیادی را برای دستیاب ی به صحت سند به خود اختصاص می دهد. با استفاده از این سیستم هوشمند در زمان و هزینه صرفه جویی چشمگیری می شود.
2. رفع اشتباهات
محققان و پژوهشگران به علت کثرت اشتغالات، تخصصی بودن علم رجال و زمان گیر بودن تحقیقات سندی از تحقیق مستقل صرف نظر کرده و گاهی به احادیثی استناد می کنند که ضعف سندی دارند. بنابراین، سیستم هوشمند رجالی می تواند دستیار خوبی در این زمینه باشد.
3. استفاده همگانی از احادیث
این سیستم با مشخص کردن صحّت یا ضعف سند، استفاده از احادیث را برای تمامی پژوهشگران علوم اسلامی آسان می سازد.
4. سهولت رسیدن به منابع متعدد
سیستم می تواند بعد از دریافت سند، راویان را تفکیک کرده، مشترکات و مترادفات آن را به نمایش گذاشته و مصادر ترجمه هر یک را با متن کامل به محقق ارائه نماید. در حالی که اگر برای رسیدن به این هدف بخواهیم از برنامه های نرم افزاری متنی یا فهرستی استفاده کنیم، زمان زیادی را باید صرف نماییم.
5. نظام مند کردن مبانی رجالی و درایة الحدیث
از دیر زمان علماء و فقهای شیعه برای به دست آوردن نظر شرع در خصوص یک مسئله به روایات مراجعه می کرده اند. اگر به کتب فقهی شیعه همانند: جواهر، حدائق، مختلف الشیعة و مستند الشیعة مراجعه شود، می بینیم که ایشان برای بیان مبانی فقهی در بعضی موارد اصولی استناد به صحّت یک روایت و ضعف روایات متعارض می کرده اند و به صحت و سقم خبر اهمیت فراوان می دادند.
ولی هرگز در بیان مبانی رجالی خود به شکل مدون اهتمام نداشته اند و کمتر به مبانی خود اشاره کرده اند. با ایجاد سیستم هوشمند رجالی می توان با قبول یا ردّ مبانی در مرحله تولید یا ایجاد مبانی در مراحل بعدی مانند جمع آوری مجموعه ای از مبانی رجالی اقدام نمود که در تحقیق رجالی سند بسیار مورد توجّه واقع می گردد.
مراحل تولید سیستم هوشمند
روند تولید سیستم هوشمند را می توان در چهار مرحله اساسی خلاصه کرد:
- تولید پایگاه اطلاعاتی ( KnowledgeBackground)
- ایجاد پردازشگر متنی (Processor)
- ایجاد رابط مناسب (Term Weighting)
- ایجاد موتور استنتاج مناسب (Concl-ude)
مرحله اوّل: تولید پایگاه اطلاعاتی
برای تهیه یک پایگاه اطلاعاتی باید مراحل متعددی را پشت سر گذاشت؛ زیرا تا این مراحل طی نشود، رسیدن به هدف مورد نظر میسر نخواهد بود.
الف - در مرحله نخست باید نیازمندی ها مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
عمده نیازهای این مرحله را می توان در 4 مورد ذکر کرد:
- حل مشترکات، مترادفات، کنیه ها و القاب که نخست باید کتب اربعه شیعه را مورد توجه قرار داد سپس با تعمیم آن به دیگر کتب روایی این مشکل را برطرف کرد.
- معلقات و مؤلفه ها، اگرچه به دست آوردن قاعده تمام شمولی در معلقات امکان پذیر نیست، ولی اگر در حیلوله ها (مواردی که در سند عطف قرار گرفته است) نگاهی کلی بشود، می بینیم از چهار حالت خارج نیست:
- واو عاطفه آمده و «جمیعاً» در سند نیست؛
- واو عاطفه آمده و «جمیعاً» در سند است؛
- واو عاطفه بعد از «عن» آمده و «جمیعاً» در سند نیست؛
- لفظ جمیعاً در سند آمده است. که با تعریف و جایگاه هر یک می توان آن را به حدود 99% سندهای وسائل الشیعه و 90% کتب اربعه تعمیم داد.
- مبانی جرح و تعدیل در نزد شیعه و اهل سنت.
- الفاظ جرح و تعدیل.
ب - قواعد و دستورات علم رجال و درایه جمع آوری گردد و تحت ضابطه ای معین و تمام شمول قرار گیرد. این قواعد و دستورات باید به سه گروه تقسیم گردد:
گروه اوّل: قواعد و دستوراتی که در ترجمه راویان کاربرد دارد.
گروه دوّم: دستوراتی که از حیث تفکیک روایی و شناخت استاد و شاگرد به سند مربوط می شود.
گروه سوّم: قواعد و دستوراتی که به صحّت و سقم کل سند می پردازد و با جمع بندی تک تک راویان، حکم به ضعف یا صحّت سند می کنند.
در این مرحله باید الگوهای کوچک شبیه سازی گردد تا یک الگوی عملی به دست آید.
برای رفع نواقص احتمالی باید روش های متعددی از ورود اطلاعات مورد توجه قرار بگیرد و بانک اطلاعات Database به شکل بانک واحد با فیلدهای متعدد یا بانک های متعدد دو فیلدی با کد ارتباطی یا بانک اطلاعات کد شده ایجاد گردد. هر یک از این روشها احتیاج به دقت و آزمایشات لازم دارد؛ زیرا اگر در قسمت ایجاد پایگاه دانش اشکالی وجود داشته باشد و اطلاعات به شکل صحیح ذخیره نگردد، خروجی برنامه که همان نتیجه است، دچار مشکل خواهد شد.
بنابراین، برای ایجاد پایگاه اطلاعاتی در علم رجال چند مسئله باید مورد توجه قرار گیرد.
- وارد یا اخذ کردن صحیح دستورات علم رجال و درایه؛
- تعیین جایگاه و کاربرد هر یک از این قواعد و دستورات. نظر به اینکه مبنا و نظر همه درباره جایگاه قواعد یکی نیست، باید قول مشهور را اتخاذ کرد و در عین حال امکان تغییر آن توسط کاربر نیز وجود داشته باشد؛ چون با تغییر مبنای یک محقق و صاحب نظر راویان زیادی تضعیف شده یا مورد وثوق قرار می گیرند؛ مثلاً درباره اصحاب اجماع دو قول وجود دارد: عده ای معتقدند که تمامی اساتید آنها تا معصوم (ع) ثقه هستند و عده ای قائل هستند که فقط مشایخ بلا واسطه ثقه می باشند.
- سیره فقها و دانشمندان شیعه با اهل سنت باید مورد توجه، قرار گیرد؛ زیرا اِعراض علماء از اخبار صحیح السند دال بر ضعف نیست و بالعکس؛
- مبانی اعتقادی فریقین لحاظ گردد.
ج - تمامی مدخل های تحقیقاتی علم رجال و درایه به بهترین شیوه نمایه زنی و مرتب گردد.
د - اطلاعات(10)، منابع و قواعد رجالی به شکل اطلاعات کلیدی به پایگاه(11) منتقل گردد تا برنامه بتواند به وسیله این قواعد و دستورات کلیدی مشترکات، مترادفات، حیلوله ها، مکانت و مرتبطات هر سند را مشخص کرده، زمان استنتاج را به حداقل برساند.
مرحله دوم: ایجاد پردازشگر متنی
در این قسمت، متن دریافتی از کاربر پردازش می شود تا کلمات تحدیث جدا گردد. در این مرحله، از شاخص پردازش سندی(12) استفاده می گردد و یا ممکن است برای سرعت بیشتر از مدل منطقی استفاده شود، بنابراین، خروجی این مرحله 2 چیز است:
- - کلمات تحدیث و جایگاه آن
- - راویان سند
برای اینکه پردازشگر بتواند راوی را از کلمات تحدیث تفکیک کند، باید تمامی کلمات تحدیث که بالغ بر 72 واژه هستند، تفکیک گردد و جایگاه آن مشخص شود. باید توجه داشت از آنجا که بعضی از این کلمات در مواردی جزء اسم راوی است و یا با ترکیب دو یا چند کلمه یک معنی خاص فهمیده می شود و ضمناً نوع کلمات تحدیث در بعضی از موارد در نتیجه گیری سند دخالت دارد مثلاً قال لنا با کلمه «انبأنا و حدّثنا» فرق دارد. مرحوم شهید ثانی می گوید: « أمّا قول الراوی قال لنا فهو من قبیل حدثنا فیکون أولی من انبأنا... لکنّه ینقص عن حدثنا.» (13).
پس تفکیک این کلمات و قرار دادن آن در جایگاه ویژه خودش و منتقل کردن آن به بانک ویژه ذخیره موقت سند کار موتور استنتاج دقیق تر و علمی تر می گردد.
روش های دریافت سند از کاربر
- دستی: در این روش باید راویان را به شکل سندی(14) حروف چینی کرد. گفتنی است که این روش برای سیستم های تحت Dosپیشنهاد می گردد.
- بلوکی: این روش هدف اصلی ما در دریافت سند می باشد؛ زیرا کاربر احتیاج به حروف چینی سند ندارد، و با بلوک کردن سند در هر متنی که باشد (برنامه های تحت Windowsیا( Internet و انتقال آن به سیستم(15)، عمل پردازش آغاز می شود.
- آدرسی: در این روش فقط نشانی حدیث شامل: نام کتاب ، جلد، صفحه و شماره حدیث را از کاربر دریافت کرده و سند و متن حدیث را نمایش می دهد و در صورت تأیید کاربر، عمل پردازش شروع می گردد.
مرحله سوم: ایجاد رابط مناسب
این قطعه از سیستم که پیچیده ترین مرحله تولید سیستم هوشمند می باشد، باید بین راویان سند و اطلاعات کلیدی موجود در پایگاه ارتباط برقرار نماید تا مشترکات و مترادفات آن را معلوم، و حیلوله ها و معلقات را شبیه سازی کند و راوی به طور کامل شناخته شود؛ چون یکی از مشکلات سندها ناشناخته بودن راوی است و برای شناخت راوی احتیاج به ایجاد درخت واره های سندی به شکل Temporary داریم تا با حفظ حلقه هر راوی شناخت آن آسان تر گردد. روش های تک بعدی بدون در نظر گرفتن استاد و شاگرد و طبقه کمترین کاربرد را دارد و اکثر به مواردی که مسیر واضح است و راوی از شاخص معینی برخوردار باشد در این مرحله باید از دو روش انطباقی و استدلالی استفاده کرد.
مرحله چهارم: ایجاد موتور استنتاج مناسب
در این مرحله، مکانت راویان مشخص می گردد و سیستم با در نظر گرفتن راویان، نتیجه را در قالب یکی از موارد ذیل بیان می کند:
- سند صحیح است.
- سند حسن است.
- سند موثق است.
- سند ضعیف است (با بیان نوع ضعف).
- سیستم قادر به نتیجه گیری سند نمی باشد.
• به عنوان آخرین گام باید تمامی اطلاعات مربوط به سند در پایگاه موقت (16) قرار گیرد تا در صورت در خواست کاربر به شکل خروجی (نمایش، چاپ، یادداشت) ارائه گردد.
سخن آخر
آنچه در این نوشتار آورده ایم تمامی طرح سیستم هوشمند رجال نیست؛ بلکه خواستیم بگوییم که علم رجال دارای امکانات و ویژه گی هایی است که سیستم مذکور دستیابی به این قابلیت ها را در کوتاه ترین زمان امکان پذیر می کند.
برای رسیدن به این هدف باید گامهای بلندی برداشته شود که به چند نمونه اشاره می گردد:
- تدوین و جمع آوری قواعد علم رجال؛
- تمام شمول کردن این قواعد و دستورات یا بیان موارد شمول و موارد عدم شمول آن؛
- قانون مند کردن حیلوله ها، معلقات و مترادفات رجال؛
- نمایه زنی کتب رجالی و طبقه بند آن؛
- تفکیک مبانی رجالی؛ از آنجا که مبانی رجالی متفاوت است باید در مرحله نخست یک یا دو مبنا از علماء مشهور رجال مانند آیة الله خوئی در معجم رجال الحدیث یا مرحوم مامقانی در تنقیح المقال را شبیه سازی نمود و در صورتی که برنامه به نتیجه مطلوب رسید، آن را بر اساس تمامی مبانی قدیم و جدید رجال تنظیم کرد.
به هر حال، هدف نهایی شناخت صحت سند یا ضعف آن است تا محققان بتوانند به جای، صرف زمان در درایة السند، به درایة الحدیث بپردازند.
امید است صاحبان اندیشه در دو حوزه رجال و رایانه و تمامی مؤسسات و مراکز خصوصی و دولتی که در علم رجال کار می کنند، نظریات خود را بیان نمایند تا این طرح به ثمر بنشیند و پژوهشگران و شیفتگان احادیث ائمه(ع) خوشه چین آن گردند.
پی نوشت ها:
