ضرورت ها
دعا، بخشی از فرهنگ اسلامی است که به گونه ای لطیف، دقیق و دلپذیر و در لحن مناجات با خدا، به بسیاری از معارف الهیه پرداخته است و دعاهای منسوب و مأثور از اهل بیت(ع) بدون شک، یکی از ذخایر عظیم و پر ارج فرهنگ شیعی است که تا به امروز، چندان مورد توجه و دقت نظر قرار نگرفته است. تصور عوام از دعا، صرفاً برای خواندن و تکرار کردن است، نه فهمیدن و درک خواص آن. ضمن اینکه در حوزه دعا به عنوان یکی از عمیق ترین منابع معارف الهی، به پژوهش نپرداخته اند و از این رو، ستمی فاحش به بخش عظیم و منحصر به فرد فرهنگ اهل بیت(ع) رفته است.
بدیهی است که پیشینه تلاش دانشمندان شیعه، نسبت به گسترش عمیق و معارف پرور فرهنگ دعا عموماً و صحیفه سجادیه خصوصاً در حدّ و اندازه این مقوله از معارف شیعه نیست. پس ضروری است بلندهمتان ظریف نگر و عالمان برجسته و عمیق اندیش، دعا و فرهنگ آن را به عنوان منبعی غنی و زبانی دلپذیر در القاء دقیق ترین و لطیف ترین معارف الهی، به مردم معرفی کرده و با شرح و بسط آن، ابعاد اندیشه ای را که در قالب دعا و مناجات اشاره شده، تبیین نمایند.
معنویت الهی زمانی مؤثر خواهد افتاد که خواننده به جز تکرار الفاظ اعجازگونه آن، به مضمون بلند آن نیز بیندیشد. روشن است که تبیین و تفسیر این کلمات آسمانی، کار میدان داران فرهنگ تشیع است تا ارادتمندان به اهل بیت(ع) را در فضای معرفتی و معنوی دعا قرار دهند.
ترویج و گسترش فرهنگ دعا، نیازمند تمهیدات و مقدماتی است که عمده ترین آن به عالمان و دانشمندان، مبلغان و گویندگان دینی باز می گردد. ولی بدان علت که دستیابی به مضامین و محتوای دعا مشکل است و هیچ مرجع و مأخذ تسهیل کننده ای وجود ندارد، کمتر نویسنده و یا گوینده ای در مباحث خود از دعا استفاده می کند. امروزه بهره برداری از نهج البلاغه به علت وجود معاجم و فهرست های متنوع، به مراتب بیش از گذشته است، ولی دعا خاصه «صحیفه سجادیه» کمتر مورد بهره برداری قرار می گیرد.
بنابراین، اوّلین قدم برای خروج این کتاب ارزشمند از مظلومیت، تهیه مأخذی به منظور تسریع در دسترسی به محتوا و مضامین آن بود. بر این اساس، تهیه یک «فرهنگ موضوعی» یا «نمایه نامه موضوعی» یا یک «معجم الفاظ» برای این کتاب در دستور کار قرار گرفت تا هم راهی برای ورود نویسندگان و گویندگان به مطالب معرفت بخش، و هم بستری برای مفسران و شارحان آن باشد. این اثر با عنوان «فرهنگ موضوعی صحیفه سجادیه» به همراه «المعجم المفهرس لمعانی الصحیفة السجادیة» عرضه می شود.
روش تنظیم
برای تهیه این فرهنگ، بدون هیچ قالب پیش ساخته ای به اصل متن مراجعه کردیم و کلمات را بررسی کرده، از واژه های متنی برای تحلیل موضوعی استفاده نمودیم که پس از گزینش واژه ها، به وسیله رایانه، به صورت الفبایی مرتب گردید. گفتنی است که از ابتدا بر این باور بوده ایم که کار ما تنظیم یک «فرهنگ موضوعی» است نه کشف الالفاظ. به همین جهت، واژه هایی را برگزیدیم که دارای بار موضوعی خاصی بوده و محور سخن و یا مطالبی در متن است. واژه هایی که به تنهایی دارای بار موضوعی بوده، ولی در متن صحیفه محور سخنی قرار نگرفته و صرفاً برای تبیین مطالبی دیگر، به کار رفته، گزینش نشده اند؛ زیرا احتمالاً مراجعه به آنها علاوه بر آنکه گره ای از کار نمی گشاید، باعث سردرگمی خوانندگان نیز خواهد شد.
البته این احتمال هم وجود دارد که یک پژوهشگر به دنبال همه واژه های به کار رفته در کتاب باشد، لذا برای رفع این نیاز که ممکن است در جای خود مهم باشد، معجم لفظی این اثر نیز عرضه گردیده است. ولی به هر حال، فرهنگ موضوعی باید راهنمای واژه هایی باشد که موضوع بحث متنی قرار گرفته و مراجعه کننده را به مطلبی در اطراف آن راهنمایی کند. مشکلی که در تنظیم این فرهنگ وجود داشت، ارجاع دهی به متن اصلی بود؛ چون انتخاب متن در زیر واژه ها، حجم فرهنگ را به چندین جلد افزایش می داد و چندان مفید هم نبود. وضعیت فعلی صحیفه سجادیه یکی از دو راه را می طلبید:
- نشانی ها به صورت شماره دعا، شماره صفحه و شماره سطر داده شود؛
- متن هر دعا به صورت جدا نیز شماره گذاری شود و فقط دو شماره: یکی برای دعا و دیگری برای بخش های دعا کفایت کند.
در روش اوّل، اگر چه اصل متن چاپ شده محفوظ می ماند، اما تعداد زیاد اعداد برای مراجعه کننده دردسر آفرین بود. از این رو، روش دوم مناسب تر تشخیص داده شد و ضمن شماره گذاری متن دعاها، متن صحیفه نیز همراه با «فرهنگ موضوعی» به چاپ رسید تا کاربران، هم فرهنگ و هم متن صحیفه را در یک جلد داشته باشند.
شایان ذکر است که شماره گذاری داخل دعاها، فقط به منظور کوتاه کردن متن صورت گرفته تا قسمت مورد مراجعه سهل الوصول باشد و ضرورتاً به معنای دقت در محل شماره گذاری شده نمی باشد و ممکن است مطالب قبل و بعد از یک شماره کاملاً به یکدیگر وابسته باشند و شماره لزوماً دلیل بر اتمام یا قطع از جهت معنا نیست. ممکن است جای دیگری برای شماره مناسب تر باشد که آن را نیز می پذیریم، ولی چون عمدةً هدف ما کوتاه تر کردن عبارات و آوردن علامتی خاصی بوده، وقت چندانی برای این منظور مصروف نگردیده است.
بعد از شماره بندی دعاها، متن دعا مورد بررسی قرار گرفته و واژه هایی انتخاب شده و سپس وارد برنامه رایانه ای گردیده است. این مرحله از کار بیش از یک سال به طول انجامیده و بیشترین وقت را به خود اختصاص داده است. پس از اتمام این مرحله، واژه های انتخابی و نشانی های ثبت شده، از دستگاه پیاده و طی چندین مرحله کنترل، تطبیق و بازنگری شد و در هر مرحله، اصلاحاتِ انجام شده به رایانه منتقل گردید. پس از آن، در دو مرحله، کار ارجاعات تکمیلی انجام و معادل فارسی برخی از واژه ها نیز انتخاب گردید و در نهایت به تعدادی از صاحب نظران و کاربران داده شد و برخی از نقطه نظرها نیز اعمال گشت. در این فرهنگ، افزون بر 7500 مدخل اصلی و 3500 مدخل ارجاعی و 800 معادل فارسی گزینش و در مجموع 20/000 مورد، ثبت اطلاعات صورت گرفته است. این فرهنگ در روش، با دو فرهنگ یاد شده (فرهنگ موضوعی قرآن کریم المعجم المفهرس لمعانی القرآن الکریم) شباهت تام دارد. پیش از انجام این کار، فواید هر دو فرهنگ قرآنی تحلیل شد ولی در انتخاب واژه ها فقط به متن صحیفه متکی بودیم و در حین عمل جز در موارد اندک به آنها مراجعه صورت نگرفت؛ زیرا به علت تفاوت زیاد متن صحیفه با قرآن، اصولاً نمی توانست چنین فرهنگ هایی در ساخت و ساز، فرهنگ حاضر را یاری نماید. سعی نگارنده بر آن بوده است که این نمایه نامه ضمن ارائه الگو، برای سایر متون دعاها، در تدوین «فرهنگ موضوعی دعا» مفید باشد.
روش نمایه زنی
تهیه نمایه نامه از وظایف مهم مراکز اسناد و اطلاعات است. نمایه نامه ها از ابزارهای علم پژوهش هستند. نمایه سازی در حقیقت تحلیل اطلاعات متن و تبدیل آنها به کلیدواژه است. نمایه سازی را می توان به دو دوره سنتی و نوین تقسیم کرد. در دوره سنتی آثاری مانند کشف الابیات و کشف الفاظ به چاپ رسیده است. در دوره نوین، سازمان دهی اطلاعات، با روشی دقیق ارائه شده و در این دوره ما شاهد پیدایش روش هایی چون: نمایه سازی همآرا، نمایه سازی پرسی و نمایه سازی گردان هستیم. نمایه نامه موضوعی حاضر با روشی نوین و ابتکاری، متن ارزشمند و با شکوه صحیفه سجادیه را برای پژوهشگران قابل دسترسی کرده است. گفتنی است که در شیوه نمایه سازی همآرا، خواه پیش همآرا و خواه پس همآرا، رابطه کلیدواژه های یک متن با یکدیگر به شکل دقیقی بیان نمی شود. از این جهت، ریزش اطلاعاتْ فراوان به چشم می خورد. در نمایه نامه حاضر این مسئله به گونه جالبی حل شده است. در این نمایه نامه از اصطلاحات رابط مثل: «آثار»، «عوامل» و «موارد» استفاده شده است.
مثال: کلیدواژه های الطاعة - آثارُها - الخضوع در صفحه 182 آمده است؛ یعنی از آثار اطاعت، خضوع است. اما همین مجموعه کلیدواژه ها در صفحه 118 ذیل کلیدواژه خضوع بدین صورت آمده است: الخضوع - عوامله - الطاعة؛ یعنی از عوامل خضوع، طاعت است. همان گونه که ملاحظه می شود، رابطه ا طاعت و خضوع در دو جایگاه متفاوت الفبایی با استفاده از واژه های میانی «آثارُها» و «عوامله» مشخص شده است.
مثال دیگری که قدری پیچیده تر است و دقت و عمق مفهومی کار را بیان می کند، مثال زیر است:
الآخره - طلب البرکة فیها (ص 1)
همین گروه کلیدواژه در صفحه 68 به صورت زیر آمده است:
البرکة - موارد طلبها - الاخره
یعنی به خاطر حفظ معنا و ارتباط بین کلیدواژه ها، به کلیدواژه دوتایی و در جایگاه دیگر تبدیل به کلیدواژه سه تایی شده است. اما جلد دوم که با عنوان «المعجم المفهرس الفاظ الصحیفة السجادیة الجامعة» به چاپ رسیده، بیانگر الفاظ صحیفه سجادیه است که به شماره دعا و بخش های دعا که در جلد اوّل موجود است، ارجاع می دهد.
