ره آورد نور

 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، برای تولید نرم افزارهای نور، چرخه پژوهشی خاص خود را تعریف کرده و اولویت ها، طرح ها، روش ها و سبک های متناسب با فناوری اطلاعات را در طی بیش از بیست سال فعالیت در حوزه تولید نرم افزار تجربه کرده است. برای آشنایی بیشتر با فعالیت های معاونت پژوهشی مرکز نور، گفت و گویی با معاون پژهشی این مرکز، حجت الاسلام والمسلمین جناب دکتر محمدحسین بهرامی انجام شد که به نظر خوانندگان عزیز می رسد.

_* با سلام و تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید، لطفاً جایگاه پژوهش و تولید و توزیع علم در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را توضیح دهید.

» بنده هم خدمت شما و همه دست اندرکاران فصلنامه سلام عرض می کنم. در خصوص پاسخ به پرسش شما، باید عرض کنم که پژوهش در فعالیت های مرکز، یکی از دو رکن فعالیت های مرکز به شمار می رود. به طور کلی، حیطه فعالیت های مرکز، اطلاع رسانی از منابع علوم اسلامی و آسان سازی دسترسی به منابع علوم اسلامی از طریق شیوه ها و ابزارهای فناورانه است.

با این توضیح، طبیعی است که ما از توانایی و دانش دو دسته از متخصصان برای اجرای این هدف بهره می بریم؛ یک سری متخصصان فنی و پژوهشگران علمی؛ یعنی برخی محتوای اسلامی را استخراج و سامان دهی می کنند و بعضی نیز معیّن می کنند که چه محتوایی برای چه قالبی و با چه چینش و ویژگی هایی مناسب است که ارائه شود و یا چه روش های پژوهشی را متناسب با رشته های علوم اسلامی برای طراحی مناسب می دانیم تا به صورت فناورانه پیاده سازی شود. در واقع، تهیه خوراک برای این روش ها، در قسمت پژوهش شکل می گیرد و به طور کلی، معاونت پژوهش، محل شکل گیری بسیاری از پروژه هاست؛ یعنی تعریف پروژه ها، در بسیاری از موارد، از معاونت پژوهشی شروع می شود و مطالعات و نیازسنجی و طراحی و آماده سازی اطلاعات و کارهایی از این قبیل، بر عهده این معاونت می باشد و از این جهت، معاونت پژوهش بار بسیار سنگینی را به دوش داشته و دارد. هر وقت در معاونت پژوهش توانسته باشیم از نیروهای قوی تر و کارامدتری در حوزه های پژوهشی استفاده کنیم، به همان نسبت، ابزارهای ما کاربردی تر گردیده و میزان اعتماد کاربران به ابزارهای تحقیقاتی ما نیز بیشتر شده است. تصور اینکه تولید نرم افزارهای اسلامی، صرفاً یک کار فنی است، تصور درستی نیست؛ زیرا در شکل گیری و ایجاد و تکمیل پروژه های ما، نگاه پژوهشی نیز وجود دارد؛ بلکه پژوهش، سنگ بنای کار مرکز است و به آن، رنگ و بو می دهد.

البته باید بگویم که ما در مرکز به دنبال تولید علم نیستیم؛ بلکه به دنبال اطلاع رسانی از محتوای اسلامی هستیم؛ یعنی وظیفه مرکز، آسان سازی تولید علم و بازیابی مطالب است. تأکید می کنم که کار ما در معاونت پژوهشی، صرفاً یک کار خدمات پژوهشی است؛ چون خیلی وقت ها آسان سازی بازیابی، نیازمند یک مرحله از پژوهش است؛ یعنی یک کار علمی و پژوهشی را شکل می دهیم؛ ولی هدفمان به دست آوردن نتایج پژوهشی از درون معارف و محتواها نیست؛ بلکه هدفمان آسان نمودن دسترسی است؛ به عنوان مثال، وقتی در رجال، یک راوی را انتخاب می کنیم، تمام مواردی را که درباره این راوی صحبت می شود، گردآوری می کنیم و جلوی راوی قرار می دهیم. در اینجا هدفمان این نیست که یک پژوهش رجالی انجام دهیم؛ هدف ما این است که مخاطب بیرونی، دیگر ملزم نباشد که برای اجتهاد در این موضوع، دنبال منابع بگردد و به سختی بیفتد و زمانش تلف شود. برای این منظور، باید دست کم حجم قابل قبولی از منابع در اختیارش باشد تا خودش به یک سری استنتاج ها برسد؛ به عبارت دیگر، ما در این مرکز کار پژوهشی انجام می دهیم، ولی هدفمان صرفاً آسان سازی دسترسی به منابع و محتواست.

_* اتقان مطالب و محتواهای مرکز را چگونه ارزیابی می کنید؟

» از ابتدای کار مرکز، تلاش بر این بوده است که متقن ترین حالت ممکن را در برنامه هایش داشته باشد. طبیعی است که اتقان، چیزی نیست که بتوان در مورد آن، ادعای صددرصدی داشت؛ البته متناسب با هزینه ای که می کنیم، اتقان بیشتری را به دست می آوریم و در واقع، هر چه به مراحل پایانی یک پروژه نزدیک می شویم، کار از اتقان بهتری برخوردار خواهد بود. همت ما بر این است که در حد اعلا، در کارهایمان اتقان لازم را فراهم آوریم.

به طور نمونه، در خصوص تایپ و تصحیح، مرکز شیوه ابداعی خودش را دارد تا غلط های تایپی را به حداقل ممکن برساند و این، ضرورت کار مرکز است؛ یعنی در فضایی که محققان می خواهند نسخه های کاغذی را کنار بگذارند و بروند سراغ نسخه دیجیتالی، اگر ببینند که اینجا اغلاطی غیر از اغلاط کتاب وجود داشته باشد، از آنها سلب اعتماد می شود. مطلب دیگر اینکه در مقایسه نرم افزارهای نور با سایر نرم افزارها، معمولاً مخاطبان و کاربران، اطمینان خاطر بیشتری به تولیدات نور دارند و به منابع دیجیتالی ما تکیه می کنند. به نظر بنده، این موضوع، یک نقطه قوت برای فعالیت های مرکز به شمار می رود و هر چه بیشتر پیش برویم، می توانیم ابزارهای بهتری را برای صحت و اتقان متون پیدا کنیم. در حال حاضر، به لطف الهی و آمدن وب، این امکان را داریم که تصاویر کتاب ها را نیز به برنامه ضمیمه کنیم. به طور کلی، بحث اغلاط، کمترین و پایین ترین میزان را در برنامه های مرکز دارد.

نکته ای که یادکرد آن لازم است، این است که مرکز در انتخاب و چینش منابع و به خصوص در فعالیت های معنایی، کارهای شایسته ای انجام داده و افزون بر معاجم لفظی، فرهنگ های موضوعی، درختواره ای و دانشنامه ای را نیز به بهترین شکل سامان داده است. در همه این موارد، تلاش مرکز بر این بوده که از زبده ترین افراد و نیروهای متخصص و فاضل حوزوی استفاده کند. در برخی رشته های علمی، ما تقریباً کسانی را در اختیار داریم که از بزرگان و متخصصان در حوزه علمی خودشان به شمار می روند و این خود به نوعی اتقان بخشی به محتواهای تولیدی ما را در پی دارد.

به نظر بنده، کارهای خوبی تا کنون شکل گرفته و برنامه ها نیز روزآمدسازی شده است؛ البته بعضی وقت ها ممکن است بهترین نسخه ها را در نرم افزارها نداشته باشیم و این بدین جهت است که گاهی روند تولید یک نرم افزار سال ها طول می کشد. در نقطه شروع فعالیت، ما بهترین نسخه ها را انتخاب کرده ایم؛ اما وقتی به نقطه انتهایی می رسیم و نرم افزار تولید می شود، ممکن است بعضی نسخه ها تجدید شده باشد که دیگر فرصت بهره گیری از آنها را نداریم. طبیعی است که در نسخه های بعدی، این نسخه تعویض خواهد شد.

نکته دیگری که وجود دارد، این است که ممکن است با مشکلات مربوط به مالکیت معنوی دچار شویم و نتوانیم در برنامه از نسخه های مد نظر کارشناسانمان استفاده کنیم. تلاش ما این است که این امر اتفاق نیفتد و با همکاری ناشران، آخرین و بهترین نسخه ها را در اختیار داشته باشیم؛ ولی این اتفاقی است که در برخی موارد رخ می دهد و به همین دلیل، گاهی نمی توانیم بهترین نسخه را تولید نماییم و ناچار هستیم از نسخه چاپ سنگی و یا چاپ قدیمی تر یک منبع استفاده کنیم.

_* مرکز نسبت به رعایت حق التألیف صاحبان آثار چقدر متعهد است؟

» مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، چند سال است که بخشی را به عنوان «اداره مالکیت معنوی» تأسیس کرده و تمام تلاش خود را به کار گرفته تا مطالبی که روی نرم افزارهای نور ارائه می شود، حتماً با رضایت صاحبان تألیف باشد و در این خصوص، طی این چندساله، فعالیت بسیار سنگینی شکل گرفته است.

شروع فعالیت های مرکز در زمانی بود که ما متأسفانه در این حوزه قانون مدوّنی نداشتیم و مؤلفان نیز چندان نسبت به عرضه نسخه دیجیتال محصولاتشان نگرانی نداشتند. افزون بر اینها، فتوای حضرت امام(ره) این بود که ایشان مالکیت معنوی را به رسمیت نمی شناختند و به همین دلایل، مراکز و مؤسساتی مثل ما، مالکیت معنوی را مانعی سر راه خود نمی دیدند و کسی هم نسبت به تولیدات مرکز مخالفتی نداشت؛ عمده فعالیت مرکز در تولید نرم افزار، منابع و کتب حوزوی بود که با گذشت زمان، منابع مورد نیاز در تولیدات نور به منابع و متون جدید تغییر یافت و خاصه طی سالیان اخیر، فضای نشر در کشور ما تغییر پیدا کرد و با توجه به توسعه استفاده از نسخه های دیجیتال، مؤلفان و ناشران بحث مالکیت معنوی آثارشان را مطرح کردند و یا دست کم، در برخی از مواقع، موافق نشر دیجیتالی اثرشان نبوده یا نیستند. از سوی دیگر، به مرور قوانینی شکل گرفت که مالکیت معنوی را به رسمیت می شناخت. امروزه، بحمدالله، در نقطه ای هستیم که هیچ تولید جدیدی در مرکز شکل نمی گیرد، مگر اینکه از تمامی صاحبان آثار اجازه داریم و نرم افزارهای نور، بر این اساس تولید می شوند.

افزون بر این، فعالیت های چشمگیری نیز در حوزه ناشران و مؤلفان آثاری که پیش تر در مرکز عرضه شده، شکل گرفته و تقریباً با همه آنها به نتیجه قابل قبول رسیده ایم؛ هرچند گاهی نیز متأسفانه در برخی موارد نتوانسته ایم نظر ناشران و مؤلفان را تأمین کنیم که بخشی از این مسئله، ناشی از این بوده که نتوانستیم برای ناشران و مؤلفان شفاف سازی لازم را انجام دهیم. ازاین رو، گاهی به دلیل عدم رضایت مؤلف یا ناشر، مجبور شده ایم که در برخی برنامه ها، شماری از کتاب ها را از محصولاتمان حذف کنیم.

البته باید بگویم که در مجموع، بحمدالله، از نظر بحث مالکیت معنوی در وضعیت نسبتاً مطلوبی به سر می بریم و از این به بعد نیز تلاشمان بر این است که هیچ اتفاقی خارج از چارچوب و قانون در مرکز نیفتد.

_* از نگاه جنابعالی، چه موضوعات و محتواهایی در دایره فعالیت های معاونت پژوهشی قرار می گیرد؟

» شروع فعالیت های مرکز، کار تخصصی علوم اسلامی بود؛ یعنی آسان سازی دسترسی به منابع علوم اسلامی برای محققان. این مطلب، مهم ترین عرصه فعالیت های ماست. البته، توانی را که در مرکز ایجاد شده و می شود، می توان در زمینه های دیگر نیز به کار گرفت؛ اما نگرانی ما این است که توسعه فعالیت ها، ضمن اینکه از عمق کار ما می کاهد، باعث می شود که در حوزه های مختلف مشغول شویم و از فعالیت اصلی مان بازبمانیم یا قوت لازم را در این مسیر نداشته باشیم. به همین جهت، در طی این سالیان، تلاش ما بر این بوده که حتی الامکان پا را فراتر نگذاریم؛ هرچند در این مسیر، در برخی حوزه های دیگر نیز فعالیت داشته ایم.

یکی، فعالیت در حوزه فرهنگ دینی؛ یعنی علاقه مندیم بتوانیم اطلاعاتی را برای عموم تشنگان معارف اسلامی عرضه کنیم که راهگشا باشد. در این راستا، بسیاری از محصولات ما علاوه بر کاربرد تخصصی – که هدف اصلی از طراحی و تولیدشان را شکل داده – از حدود شش سال پیش، در اساسنامه مرکز فرهنگ دینی مورد توجه قرار گرفت و به مقوله فرهنگ دینی نیز پرداختیم و این مباحث، در قالب فعالیت هایی از جمله پایگاه حوزه نت، در دستور کارمان قرار گرفت و این گونه، قشری از عموم علاقه مندان و اهل مطالعه را با سطح بالایی از فعالیت های عمومی پوشش دادیم.

دوم اینکه به حوزه علوم انسانی نیز ورود پیدا کرده ایم. چون با توجه به فضای فراهم شده در انقلاب اسلامی، نیاز به ایجاد ارتباط بین علوم اسلامی و علوم انسانی بسیار احساس می شود و مراکز پژوهشی حوزوی به دنبال این هستند که میان این دو، ارتباط برقرار کنند؛ چنان که مراکز دانشگاهی ما به دنبال این هستند تا بتوانند منابع اسلامی را متناسب با علوم انسانی دریافت نمایند و در کنار هم از آنها استفاده لازم را ببرند. این هدف نیز باعث شد تا مرکز به مرور وارد حیطه علوم انسانی نیز بشود که مهم ترین نمود آن در پایگاه مجلات است؛ چون در پایگاه مجلات تخصصی نور توانسته ایم علاوه بر نشریات ادواری علوم اسلامی، نشریات ادواری علوم انسانی در کشور خودمان و احیاناً در بعضی کشورهای عربی را نیز تا حدی ارائه کنیم که الحمدلله، خیلی خوب مورد استقبال قرار گرفته است. این دو حوزه، حوزه هایی هستند که ما فراتر از فعالیت های اصلی مان، به آنها نیز پرداخته ایم.

البته باید اضافه کنم که بعضی از تولیدات نور هستند که خیلی به علوم اسلامی و علوم انسانی ارتباط پیدا نمی کنند؛ مثلاً پژوهیار که ابزاری است برای استناددهی در مطالب علمی. اگرچه ما این سامانه را برای محققان علوم اسلامی تهیه کردیم، ولی رشته های پژوهشی دیگر نیز از آن استفاده می کنند و یا سمیم نور که موتور مشابهت یاب متون ماست که البته از آن می توان یک موتور مشابهت یاب در مجموعه کتب علوم اسلامی و انسانی و حتی حیطه های فراتر نیز فراهم کرد که این حوزه ها نیز به طور طبیعی می تواند مورد استفاده قرار بگیرد؛ ولی باز تأکید می کنم که حیطه و زمینه اصلی فعالیت مرکز نور، کمک به متخصصان علوم اسلامی در بهره گیری از ابزارهای فناورانه است. به همین شکل، در زمینه ادبیات معمولاً با نگاه دینی و اسلامی پیش رفته ایم؛ یعنی اگر دیوان شعری را نیز تولید و عرضه کرده ایم، سعی نموده ایم معارف و آیات و احادیثی را که در آن بوده، استخراج کنیم و در دسترس مخاطبان قرار بدهیم؛ ولی فرهنگ ایرانی خودمان را نیز در قالب کتابخانه های ادبیاتی مثل حافظ، مثنوی معنوی و شاهنامه فردوسی معرفی کرده ایم که این دست تولیدات، هم به لحاظ جذابیت و هم به جهت محتوایی، محصولات فاخری به شمار می روند.

_* آیا با نهادها و سازمان های تولید و توزیع علم، پروژه مشترکی در دست دارید؟

» واقعیتی که موجود است، این است که تعامل بین مراکز، خیلی راحت اتفاق نمی افتد و فرهنگ فعالیت های تیمی، در بین مراکز ما وجود ندارد؛ ولی در امر پژوهش، هم با شخصیت های بزرگ حوزوی در ارتباط هستیم و هم با انجمن ها و مراکز علمی حوزوی. یافته ها، نظرات و احتیاج هایی را که آنان منعکس می کنند، معمولاً در برنامه ها و ابزارهایمان مد نظر قرار می دهیم و در جلساتِ نقدی که در جاهای دیگر برگزار می شود، شرکت می کنیم. ما تبادل هایی در حوزه دیتا با مراکز دیگر داریم؛ ولی در این زمینه، در وضعیت کاملا مطلوبی نیستیم. توفیقی که مرکز داشته، بیشتر در قالب خدمات فرهنگی بوده و توانسته نیازهای دیجیتالی مراکز دیگر را به شکل خوبی پوشش بدهد؛ ولی اینکه یک پروژه مشترک بین ما و مراکز پژوهشی دیگر واقع شود، کمتر انجام شده است.

_* مهم ترین برنامه های پژوهشی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در سال جاری را توضیح دهید. در خصوص عرضه محتوا در فضای مجازی، چه طرح هایی مدنظرتان است؟

» در حال حاضر، مرکز حجم وسیعی از پروژه ها را پیش روی خود دارد و ده ها نرم افزاری که تاکنون در مرکز تولید شده اند، معمولاً نسخه های بعدی شان نیز کار شده و هر نرم افزار، سه یا چهار بار روزآمد شده است. اینها، در قالب فعالیت های پژوهشی در حال طراحی و تولید است.

مهم ترین کاری که در کوتاه مدت و میان مدت در نظر داریم، این است که بتوانیم سرعت بیشتری به این پروژه ها بدهیم و با تعریف فازهای میانی خروجی های خود را سریع تر به دست مخاطبان برسانیم.

به نظر می رسد، سه اقدام را در ادامه می توانیم به عنوان چشم انداز بلندمدت برای فعالیت های پژوهشی نور در طراحی و عرضه نرم افزارهای جدید در نظر بگیریم؛ یکی، بحث تلاش جهت آسان سازی کاربری نرم افزارهای موجود است؛ یعنی ما طیفی از نرم افزارهای پژوهشی قابل استفاده داریم که به جهت ساختار پیچیده پژوهشی شان، استفاده کاربری آنها کم شده است؛ به عنوان نمونه، کارهای موضوعی مرکز و درختواره ها که محصولاتی بسیار مفید و قابل استفاده هستند، شماری از مخاطبان ما به دلیل سختی کاربری نمی توانند از آنها استفاده کنند. آمارها نشان می دهد توفیقی که در کارهای کتابخانه ای و دانشنامه ای داشتیم، در کارهای معنایی نداشته ایم. یکی از تلاش های ما این است که بتوانیم این ابزارها را در قالب های آسان تر در دسترس محققان قرار دهیم.

فعالیت دومی که باید شکل بگیرد، این است که ما نقطه مرکزی فعالیتمان تاکنون بر تولید نرم افزارهای دسک تاپی یا رومیزی بوده است؛ ولی بسترهایی که امروزه فراهم شده، دسترسی هایی برای کاربران ایجاد کرده و توسعه فناوری و دسترسی آسان به اینترنت، به مرور زمان باعث شده که تبلت ها و گوشی ها و ابزارهای سبک، کم کم جای نوت بوک ها و رایانه های شخصی را بگیرند. این ضرورت، ایجاب می کند که ما نیز اهتمام خود را روی فضای برخط و ابری ببریم و به بسترهای قابل استفاده در حامل های همراه نیز توجه ویژه نشان دهیم. بر خلاف تصور اولیه، این کار، صرفاً کاری فنی نیست؛ چون فضای وب، علاوه بر نیاز به زیرساخت های فنی لازم، نیازمند کار پژوهشی نیز هست. چون این فضا، اقتضائات خاصی دارد و در روش های عرضه محتوا و بازیابی آن، باید مقوله پژوهشی نیز در نظر گرفته شود. همچنین، در این عرصه، نظریات کاربران را دریافت می کنیم و کیفیت محتوایمان را ارتقا می دهیم.

سومین نکته ای که می توانم به آن اشاره کنم، بحث استفاده از هوشمندسازی در مسیر پژوهش هایی است که پیش تر انجام شده است. پژوهش های قبلی به صورت دستی انجام می گرفت؛ ولی با توجه به برنامه های تولیدشده و توانایی هایی که ابزارهای فنی و تحقیقاتی تولید کرده اند و نیز با عنایت به فناوری هایی که متن کاوی به وجود آورده، مجموعه اینها، بسترهایی را فراهم کرده که ما ملزم شویم تا بخشی از این فعالیت ها را به صورت ماشینی پیش ببریم؛ به عنوان نمونه، پیش تر ما روایات را اِعراب گذاری می کردیم و کلمه به کلمه یا حرف به حرف با دقت فراوان، برای کلمات و عبارات کتاب ها اِعراب می گذاشتیم. یکی از سرمایه های مرکز، این است که تقریباً همه روایات شیعه را اِعراب گذاری کرده است؛ به طوری که گاهی نسخه دیجیتالی ما، از برخی نسخه های چاپی بهتر و کامل تر است؛ اما اکنون با توجه به آن بانک ها و توسعه ابزارهای خود، می توانیم روایاتی را که جدیداً مورد پژوهش و کنکاش قرار می دهیم، به صورت ماشینی اِعراب گذاری کنیم؛ به عنوان مثال، اگر پیش از این، کار سنگین کتب رجالی را با زحمت فراوان انجام می دادیم، ولی امروزه، ماشین این امکان را به راحتی برای ما انجام می دهد. این موفقیت ها باعث می شود که مرکز نور، هم در پروژه های آتی خود به آسانی گام بردارد و هم شرایط مناسبی را برای مؤسسات دیگر فراهم سازد تا کارهایشان را به صورت ماشینی و با دقت و سرعت بیشتری ساماندهی کنند.

در خصوص محصولات جدید، از جمله خروجی هایی که امسال امیدواریم به آن دست پیدا کنیم، نسخه سوم جامع تفاسیر نور و دیگری نسخه جدید کتابخانه رجال است.

اقدام دیگر ما که تازگی به ثمر رسیده، کتابخوان همراه نور است که در اوایل سال 1394 نهایی شد و در آستانه نمایشگاه کتاب، حدود چهار هزار جلد کتاب را در آن جای دادیم. کار دیگری که می خواهیم در این خصوص انجام بدهیم و به نوبه خود، قدم جدیدی در عرضه محتواست، این است که با توجه به شکل ارائه جداگانه کتاب ها، پیش بینی می شود طیف وسیعی از آثار مؤلفان و ناشران را که تاکنون به جهت محدودیتهای مربوط به رعایت حقوق مادی و معنوی، در محصولات نور عرضه نشده بود، با رضایت صاحبان آثار در کتابخوان عرضه کنیم. امید است این فعالیت ها، مسیر دسترسی به منابع اسلامی و معارف الهی را برای علاقه مندان و محققان در سراسر دنیا، هموار و هموارتر سازد.

_* با تشکر از جنابعالی، از اینکه فرصت خودتان را در اختیار ما قرار دادید، بسیار سپاسگزاریم.