ره آورد نور

 » چرا در نرم افزار مقتل الحسین(ع) عناوین غیر مرتبط با موضوع برنامه، از فهرست ها و متون ارائه شده در برخی از کتاب های گزینشی حذف نشده است؟ به عنوان مثال، با آنکه عنوان «اولاد الحسین(ع)» در فهرست کتاب تاریخ یعقوبی(4) در برنامه قابل مشاهده است، متن زیرمجموعه آن به صورت نیمه کاره پایان می یابد. درباره عنوان «عبیدالله بن زبیر» در انتهاء کتاب اخبار الطوال(5) نیز همین سؤال قابل طرح است.

◊ با تمام تلاش صورت گرفته از سوی دست اندرکاران پژوهشی و فنّی برنامه، در این نسخه امکان گزینش متن ها از منابع به صورت خطّی و عنوان محور میسر نشد و ناگزیر مطالب از لا به لای متون تاریخی و غیرتاریخی به صورت صفحه محور انجام گرفت. به همین جهت، گاهی عنوان یا مطلب نامربوطی ممکن است در انتهاء متن مربوط با مقتل در صفحه ابتدایی یا انتهایی متون گزینشی برنامه مشاهده شود که به یاری حقّ در نسخه بعدی اصلاح خواهد شد.

» چرا در فهرستی که برای کتاب بحار الانوار در برنامه ارائه شده، سرفصل «ابواب مایختص بتاریخ الحسین(ع)»(6) قسیم جلد «الجزء الخامس و الاربعون»(7) قرار گرفته است؟ و چرا با آنکه تمام روایات مرتبط با امام حسین(ع) در همه مجلدات کتاب بحار الانوار قابل استخراج است، تنها روایات موجود در دو جلد این کتاب در برنامه آورده شده است؟ به عنوان نمونه، زیارت عاشورا و دیگر زیارات موجود در کتاب بحار الانوار(8) در نرم افزار موجود نیست.

◊ همان گونه که در پاسخ سؤال نخست اشاره شد، برای استخراج فهرست متون گزینشی از میان فهرست مطالب کتاب، محدودیت هایی به لحاظ فنّی وجود داشت که اصلاح خواهد شد و این بدان معنا نیست که متولّیان امر، عنایتی به نکات ذکر شده نداشته اند. دیگر اینکه بناء کار ما استخراج تمام مطالب مربوط به زندگی و سیره امام حسین(ع) از کتاب شریف بحار الأنوار نبوده است و هدفمان صرفاً ارائه بخش مربوط به قیام و شهادت ایشان بوده است. حال آنکه اگر چنین بنائی در کار بود، در میان کتاب های دیگر نیز مطالب بسیاری در موضوع زندگی و سیره امام حسین(ع) وجود داشت که باید در برنامه عرضه می شد.

» چرا در برنامه مقتل الحسین(ع) فهرستی از کتب معتبر مربوط به زندگانی و سیره امام حسین(ع) مانند آنچه در نرم افزار دانشنامه نبوی درباره پیامبر اکرم(ص) وجود دارد، در برنامه عرضه نشده تا محقّقان و علاقه مندان بتوانند در مطالعات و تحقیقات خود از آن استفاده کنند؟

◊ به لحاظ خارج بودن بحث زندگی و سیره امام حسین(ع) از موضوع برنامه، تهیه چنین فهرستی در این برنامه مدّ نظر نبوده است؛ ولی فهرستی از مقاتل دیگر که به دلایل مختلف در برنامه عرضه نشده بود، آماده گردیده است که در آینده نزدیک در برنامه عرضه خواهد شد.

» کتاب مقاتل الطالبیین(9) در نرم افزار سیره معصومان(ع) وجود دارد؛ ولی در برنامه مقتل الحسین(ع) هم ارائه شده است. دلیل آن چیست؟

◊ با توجه به محتوای کتاب مقاتل الطالبیین و وجود اطّلاعات مربوط به شهادت امام حسین(ع) در این کتاب(10)، اگر بنا بر استفاده از آن در برنامه ای باشد، شایسته ترین برنامه، نرم افزار مقتل الحسین(ع) است و طبعاً فقدان چنین کتابی در برنامه مقتل، نیاز به استدلال دارد نه وجود آنها و عدم ارائه کتاب های این چنینی، موجب نقص و کاستی در برنامه خواهد گردید.

نکته دیگر اینکه برخی از کتاب ها به لحاظ موضوع و محتوا و اعتبار و اهمّیّت آن در بین اهل فنّ، کتاب های بین رشته ای محسوب می شوند و از مطالب و اطّلاعات آنها در چند رشته علمی استفاده می شود. از همین رو، در ساخت برنامه های نرم افزاری نیز با همین استدلال می توان از یک کتاب در چند برنامه با موضوعات مختلف، ولی مرتبط استفاده کرد؛ به عنوان مثال، کتاب فِرَق الشیعه نوبختی(11) در زمینه فرقه شناسی، تاریخ و کلام شیعی مورد استفاده محقّقان و نویسندگان قرار گرفته است و به همین جهت، مرکز نور نیز در برنامه های نرم افزاری مختلفی از جمله کتابخانه کلام و تاریخ تشیع، از این کتاب ارزشمند بهره برده است. پس، استفاده از کتاب مذکور در برنامه های نرم افزاری غیر مقتل، نمی تواند دلیل بر عدم استفاده از آن کتاب در برنامه مقتل الحسین(ع) باشد.

» چرا از کتاب مرآة الجنان و عبرة الیقظان(12) فقط 5 صفحه که مرتبط به حوادث سال های 59 تا 61 هجری بوده، در برنامه ارائه شده است؟

◊ از جمله کارهای خوب علمی که با زحمات زیاد برای اولین بار در مرکز نور و در برنامه مقتل الحسین(ع) انجام گرفت، گزینش و ارائه مطالب مربوط به شهادت و مقتل امام حسین(ع) از میان دیگر منابع مهمّ تاریخی و غیر تاریخی بود. این مطالب، از بخش مربوط به شهادت و مقتل امام حسین(ع) در کتاب هایی با موضوعاتی همچون: تاریخ، کلام، جغرافیا و تراجم، انتخاب شد و در برنامه به کاربران و محقّقان عرضه گردید.

برخی از این منابع یک جلد یا بیشتر و برخی دیگر تعداد صفحات کمتری را به موضوع برنامه اختصاص داده بودند که پس از بررسی، تصمیم بر این شد کتاب هایی که بیش از سه صفحه مطلب مربوط با موضوع برنامه داشته باشد، مورد استفاده قرار گیرد.

این نکته که گاهی منبع مهمّی صفحات محدودی را به موضوع مورد نظر ما اختصاص داده باشد، نمی تواند دلیل بر کنار گذاشته شدن آن منبع، از چرخه مطالعاتی و تحقیقاتی گردد. چه بسا در کتابی چند گزارش بسیار مهم وجود داشته باشد که بتواند باعث افزایش غنای علمی تحقیق مکتوب و یا دیجیتالی و حتی تغییر مسیر علمی پژوهش مورد نظر و بروز تغییرات جدّی در نتیجه گیری پژوهشگر گردد.

از این رو، از کتاب مرآة الجنان و عبرة الیقظان و سایر کتاب هایی که مطالب آنها به صورت گزینشی در برنامه ارائه شده، مطالب مربوط به شهادت و مقتل امام حسین(ع) و یاران ایشان استخراج و استفاده شده است.

حذف مطالب غیر مربوط با موضوع برنامه از منابعی که به صورت اختصاصی در مورد موضوع برنامه نگاشته نشده است، محقّق را در دسترسی سریع تر به بخش مربوط به موضوع برنامه کمک خواهد نمود و در پاره ای موارد، به علت سبک خاصّ برخی مؤلّفان در چینش مطالب، محقّق را از سردرگمی برای پیداکردن مطلب مورد نظر نجات خواهد داد و با ارائه بخش مربوط به موضوع برنامه، محقق از مراجعه و جست وجو در کتاب های مهم بی نیاز خواهد بود؛ چرا که این کار، قبلاً صورت گرفته است.

» چرا در نرم افزار مقتل الحسین(ع) نام برخی از مؤلفان تغییر کرده است و نام غیرمشهور به عنوان نویسنده در کنار نام کتاب در برنامه قرار داده شده است؟ به عنوان مثال، نام نویسنده کتاب کامل بهایی که در نرم افزار سیره معصومان(ع) با عنوان «عماد طبری» ثبت شده، در نرم افزار مقتل الحسین(ع) به عنوان «حسن بن علی طبرسی»(13) تغییر کرده است.

◊ با هدف یکسان سازی و هماهنگی ثبت اسامی و اَعلام نویسندگان و صاحبان آثار در کتابخانه مرکز نور، با مراکز مهم علمی و کتابخانه ای کشور از جمله کتابخانه ملی مرتبط بوده ایم و کتابخانه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور)، مدّتی است این طرح را در دستور کار خود قرار داده و طبیعتاً در ثبت و نمایش برخی از اَعلام و اسامی با دوره های قبل از آغاز این طرح و برنامه هایی که پیش تر تولید شده، اختلافاتی مشاهده می شود که به مرور زمان با اصلاح اسامی در همه برنامه ها، این اختلافات رفع خواهد شد.

»علّت قرار دادن کتابهایی چون: المنتخب طریحی(14)، الدمعة الساکبة(15) و ناسخ التواریخ(16) در برنامه مقتل الحسین(ع) که کتبی نامعتبر در ذکر مصائب اهل بیت(ع) به شمار می روند، چیست؟

◊ مخاطب اصلی نرم افزارهای مرکز نور، پژوهشگران رشته های مختلف علوم اسلامی هستند و با توجه به این موضوع، تلاش متکفّلان و سازندگان برنامه ها، بر این امر مبتنی است که منابع مربوط به برنامه های نرم افزاری، به صورت حدّاکثری در دسترس کاربران محترم قرار گیرد تا بستر تحقیق و تحلیل و نقد فراهم گردد و به این علّت، گاهی کتاب هایی که از اعتبار علمی کمتری برخوردارند نیز در کنار کتاب های معتبر و مستند در نرم افزارها قرار می گیرند؛ چنان که در همه نرم افزارهای مرکز نور، چنین سیاستی رعایت شده است.

گونه شناسی نویسندگان مختلفی که درباره حادثه عاشورا قلم زده اند و آشنایی با تحلیل ها، نقدها و و رویکردها و دیدگاه های متفاوت تاریخی و عرفانی و اجتماعی درباره قیام سید الشهداء(ع) و تطبیق و مقایسه گزارش ها و آشنایی با سیر تاریخی و فراز و نشیب های فرهنگی و اعتقادی قابل استخراج از نقل های مختلف مربوط به موضوع برنامه، نیز از دیگر دلایلی است که بر لزوم ارائه برخی از منابع نامعتبر تأکید دارد. البته با تمام مزایا و محاسنی که درج محتوای کتاب های این چنینی، برخی از کتاب های مربوط به شهادت و مقتل امام حسین(ع) که مطالب ضعیف و نامعتبر آنها بر مطالب معتبر و صحیح غلبه داشته و جنبه تحریف‌سازبودن آنها شهرت بیشتری داشت، در برنامه مورد استفاده قرار نگرفت.

» چرا کتاب عبرات المصطفین(17) بدون فهرست و به صورت تصویری (PDF) در نرم افزار ارائه شده است؟

◊ جهت آماده نبودن متن تایپی برخی از کتاب ها برای درج در برنامه، بین ارائه پی.دی.اف آن کتاب یا حذف آن از برنامه، گزینه اوّل اختیار شد. واضح است کتبی که بتوان روی آنها عملیات پژوهشی انجام داد، نسبت به متون پی.دی.اف مفیدتر و کاربردی‌تر هستند؛ ولی وقتی متن تایپ شده کتاب در اختیار نباشد، گنجاندن پی.دی.اف کتاب مورد نظر می تواند حداقل برای مطالعه و استناد محقّقان قابل استفاده باشد.

» بیشتر کتاب های فارسی بخش کتابخانه برنامه مقتل الحسین(ع)، ترجمه کتاب هایی است که متن عربی آنها در برنامه موجود است. علّت استفاده از ترجمه ها در برنامه چیست؟

◊ آشنا نبودن تمامی مخاطبان برنامه مقتل الحسین(ع) با زبان عربی و ایجاد قابلیت مقایسه متن عربی و ترجمه آن جهت مطالعه و تحقیق، و بررسی سیر تاریخ گزارش های نویسندگان در زمینه قیام و شهادت امام حسین(ع) و یارن ایشان، این ضرورت را ایجاب می کند که ترجمه کتاب هایی که به زبان عربی در برنامه موجود هستند نیز ارائه شود.

» علّت استفاده از کتاب ظفرنامه مستوفی(18) که محتوای آن صرفاً اشعار فارسی است چیست؟ چرا این کتاب در دسته بندی های برنامه در منابع تاریخ عمومی گنجانده شده است؟

◊ حمدالله مستوفی در کتاب ظفرنامه که تاریخ اتمام آن در سال 735 هجری قمری است، تاریخ ایران را در 75000 بیت بر وزن شاهنامه فردوسی به نظم کشیده است. تاریخ عرب، تاریخ عجم و تاریخ مغول، بخش های سه گانه این کتاب است. نویسنده در قسم الإسلامیه کتاب ظفرنامه، 25000 بیت شعر در زمینه تاریخ اسلام آورده است که به رویدادهای تاریخی زندگی پیامبر گرامی اسلام، خلافت ابوبکر، عمر، عثمان، امام علی(ع)، امام حسن(ع)، بنی امیّه و بنی عباس می پردازد.(19) در جلد دوم این کتاب و تحت عنوان «پادشاهی یزید بن معاویه»، مطالب مربوط به قیام و شهادت امام حسین(ع) به زبان شعر انعکاس یافته است.(20)

» قرار گرفتن برخی کتاب ها در یک میز پژوهشی، توجیه علمی ندارد؛ مانند واقع شدن کتاب موسوعه عاشورا(21) در دسته بندی قیام کربلا و بازتاب ها. ملاک و معیار دسته بندی کتاب های در برنامه مقتل الحسین(ع) چیست؟

◊ در ابتداء کتاب های برنامه پس از بررسی محتوا و موضوع، در دسته بندی هایی مشخص قرار داده شد؛ ولی در ادامه، پس از حذف شدن تعدادی از کتاب ها به دلایل مختلف از برنامه و منحصرشدن برخی از دسته بندی ها به یک کتاب، ناگزیر کتاب مورد نظر در نزدیک ترین دسته بندی از نظر موضوع قرار داده شد.

» آیا با ایجاد یک سیر تاریخی بین مطالب، امکان تفکیک و نشان دادن روضه های معتبر و نامعتبر در برنامه وجود نداشت؟

◊ هدف از تولید برنامه مقتل الحسین(ع) در فاز نخست، تهیه و گردآوری متون کهن مربوط به قیام و شهادت امام حسین(ع) و یاران ایشان بوده است و إن شاء الله در گام های بعدی، با گسترش کمّی و کیفی امکانات و قابلیت های پژوهشی و فنّی، مخاطبان برنامه بهره بیشتری از نرم افزار خواهند برد.

» آیا ایجاد ترتیب و چینش اطّلاعاتی در مورد افراد حاضر در کربلا ممکن نبود؟ و یا امکان ایجاد فهرست دقیقی از اَعلام در برنامه وجود نداشت؟ همچنین، درباره تاریخ زندگانی و سیره امام حسین(ع) و نیز فضائل و مناقب ایشان، کتاب های معتبر بسیاری از سوی نویسندگان شیعی و سنّی نوشته شده که برخی از آنها به صورت مستقل و برخی نیز به صورت مشترک با سائر معصومین(ع) است. دلیل استفاده نکردن این نوع کتاب ها در برنامه مقتل الحسین(ع) چیست؟

» پرسش دیگر اینکه چرا کاری که در بخش زندگانی امام حسین(ع) در نرم افزار سیره معصومان(ع) صورت گرفته است، در این برنامه با جامعیت و تتبع بیشتری انجام نشده است؟

◊ با توجه به موضوع و هدف برنامه در فاز نخست که إرائه مهمّ ترین کتاب های مربوط به مقتل امام حسین(ع) و یاران فداکار ایشان در قالب نرم افزاری کتابخانه ای بوده است، تمام تلاش دست اندرکاران معطوف رسیدن به هدف فوق گردید و برخی از درخواست های مخاطبان محترم برنامه، خارج از اهداف و رسالت این برنامه می باشد؛ ولی ذکر این نکته می تواند نوید بسیار خوبی برای علاقه مندان به امام حسین(ع) باشد که مرکز نور قصد دارد برنامه جامع و شامل تمامی ابعاد و زوایای تاریخ زندگانی و سیره امام حسین(ع) را تهیه کند که به امید الهی، درخواست های فنّی و محتوایی و پژوهشی محقّقان را به خوبی پوشش خواهد داد. بنابراین، با توجه به هدف مرکز نور در تهیه نرم افزار دانشنامه جامع امام حسین(ع) و رسالت برنامه مقتل الحسین(ع) که پرداختن به گوشه ای از زندگانی نورانی سید الشهداء(ع) بوده است، می توان شاهد برآورده شدن سایر درخواست ها در برنامه دانشنامه جامع امام حسین(ع) بود.

پی نوشت ها:

* پژوهشگر گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و مدیر پژوهشی نرم افزار مقتل الحسین(ع).

1. این نشست، در تاریخ 1396/6/19 در مرکز نور برگزار گردید.
2. این مراسم، در تاریخ 1396/6/23 در مرکز نور برگزار گردید.
3. ر.ک: نعیم الدین خانی، علی، ره آورد نور، پاییز 1396، ش 60، نگاهی به آیین رونمایی از نرم افزار مقتل الحسین (علیه السلام)، ص 16 تا 23.
4. یعقوبی، احمدبن ابی واضح، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر، بی تا، ص 246.
5. الدینوری، ابوحنیفه احمدبن داوود، الأخبار الطوال، تحقیق عامر عبدالمنعم، مراجعه جمال الدین شیال، قم: منشورات الرضی، 1368ش، ص 262.
6. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، تصحیح علی اکبر غفاری و دیگران، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا، ج 44، ص 174.
7. همان، ج 45، ص 1.
8. همان، ج 98، ص 1.
9. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1419ق، ص 84.
10. همان، ص 84. ابوالفرج، هدف از تألیف کتاب مقاتل الطالبیین را فراهم آوردن شرحی کوتاه از چگونگی زندگی و مرگ فرزندان ابوطالب از زمان پیامبر(ص) تا زمان نگارش کتاب بیان می کند. البته وی تنها اخبار طالبیانی را گرد آورده که مرگشان دلایلی سیاسی داشته، یا قیام هایی را روایت کرده که هدف آنان اجرای عدالت بوده است. مؤلف، اخبار 216 نفر از این خاندان را آورده و پس از شرح حال جعفربن ابی طالب، به دوران بنی امیه و بنی عباس پرداخته و نام علویان را زیر نام خلیفه ای که در آن زمان حکم می رانده، آورده است.
11. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت: دار الاضواء، 1414ق.
12. یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان وعبرة الیقظان فی معرفة امام یعتبر من حوادث الزمان، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورت محمد علی بیضون، 1417ق، ص 106.
13. طبرسی، حسن بن علی، کامل بهائی، مصحح علی اکبر صفدری قزوینی، تهران: نشر مرتضوی، 1383ش.
14. طریحی، فخرالدین بن محمد، المنتخب فی جمع المراثی والخطب، مصحح علی نضال، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1424ق.
15. بهبهانی، محمدباقربن عبدالکریم، الدمعة الساکبة فی احوال النبی والعترة الطاهرة، مصحح حسین اعلمی، بحرین: مکتبة العلوم العامة، 1408ق.
16. سپهر، محمدتقی بن محمدعلی، ناسخ التواریخ، مترجم اشرف علی، قم: مدین، 1427ق.
17. محمودی، محمدباقر، عبرات المصطفین فی مقتل الحسین(ع)، قم: مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، 1417ق.
18. مستوفی، حمدالله، ظفرنامه، مصحح منصوره شریف زاده و پروین باقری اهرنجانی و مهدی مدائنی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1380ش.
19. مداینی، مهدی، «ظفرنامه حمدالله مستوفی»، مجله آیینه میراث، سال پنجم، شماره یکم، تابستان 1381.
20. مستوفی، حمدالله، ظفرنامه، پیشین، ج 2، ص 303.
21. محدثی، جواد، موسوعة عاشورا، مترجم عصامی خلیل، بیروت: دار الرسول الاکرم(ص)، 1418ق.