کلیدواژگان: دانش رجال، درایةالنور 2، جوامع الکلم، رواة الحدیث الجامع، برنامه رایانه‌ای.
مقدمه
یکی از شاخههای علوم حدیث که جایگاه ویژه در اعتبارسنجی دیگر علوم اسلامی دارد، علم رجال است. گاهی با کمک گرفتن از این علم، علماء دین دیدگاهی را رد یا قبول و یا تغییر دادهاند و نظر فقهی خود را درباره یک موضوع برگرداندهاند (حسینی، 1393). به سبب اهمیت این دانش، علماء دین همواره به آموختن و بسط آن اهتمام ویژه داشتهاند.
احادیث به‌یادگارمانده از خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام)، گنجینه ارزشمندى از میراث مکتوب شیعى است که حجم عظیمى از معارف اسلامى را در خود جاى داده است.
بهرهبردارى از این میراث پُربهاء، در گروِ شناخت افرادى است که حامل آن به نسلهاى پس از خود می‌باشند. این افراد، همان راویاناند.
دانش رجال، با معرّفى ویژگىهاى راوى و معرّفى آن به پژوهشگران عرصههاى معارف دینى، به گفته گروهى اعتبار بخشیده، آنان را توثیق می کند و احادیث ایشان را مورد اعتماد و قابل استناد میداند و در مقابل، بر اعتماد به گروهى خط بطلان کشیده، آنان را تضعیف می‌کند و وصف اعتماد را از احادیث آنان برمیدارد تا از این رهگذر، اعتبار یا عدم اعتبار مجموعه واسطههاى یک حدیث (سند) را احراز نماید.
رجال را دانشی خواندهاند که به معرّفی راویان و صفاتی که در پذیرش، یا عدم پذیرش راویان نقش دارد ـ نظیر ایمان و عدالت ـ می‌پردازد و از چگونگی توثیق و جرح راویان و راه‌های رفع تعارض میان جرح و تعدیل، سخن به میان می‌آورد.
کلمه «رجال» جمع «رجل»، واژه‌ای عربی به معنای مردان و به‌خصوص مردان بزرگ است و علم رجال، در اصطلاح به دانش شناخت مردان مشهور علم و ادب و دولت، و بیان احوال آنها گفته می‌شود؛ به بیانی دیگر، به طور عام، دانش شناسایی گروهی از مردم که در جهت خاصّی مشترک‌اند و اطّلاع یافتن از احوال، انساب، آثار و برخی خصوصیات دیگر آنان، علم رجال نامیده می‌شود؛ امّا به‌طور خاصّ، در حوزه علوم دینی، علم رجال، علمی است که در زمینه شناسایی راویان حدیث از نظر نام و اوصافی که در قبول یا ردّ گفته و روایت آنها دخالت دارد، بحث می‌کند (ویکی فقه، 1396).
کتاب رجالی در مقابل نرم‌افزار رجالی
این دانش، در طیّ زمان، ابعاد گوناگونی یافته و فربهتر شده و به یکی از پیچیدهترین دانشهای اسلامی از دید کاربرد بدل شده است. همین پیچیدگی در به کاربستن این دانش، سبب شده استفاده از رایانه در این علم از آغاز شیوه استفاده از آن در علوم مطرح شود. یکی از ویژگیهای ابزارهای رایانه‌ای، انجام محاسبات پیچیده عظیم است و از این روی، و نیز به سبب برخی از ویژگیهای محاسباتی در این علم، استفاده از رایانه در تسهیل و تسریع پژوهش‌های رجالی و نیز دقیق شدن آن، بسیار سودمند است؛ بهگونهایکه حتّی برخی از متخصّصان علم رجال، استفاده از رایانه را در این علم بایسته میدانند؛ زیرا اولاً بدون نرم‌افزار، دسترسی به هدف، بسیار زمانبر و هزینهبر است و افزون بر آن، اگر محقّقی با صرف زمان نیز به اهداف دست یابد، باز هم در باب اصل صدور روایت و نیز کیفیت برداشت و تلقی فقه الحدیثی، به مشکل خواهد خورد (حسینی، 1393).
کتاب هاى رجال به لحاظ برخوردارى از مجموع اطّلاعاتى سودمند، مددرسان محقّقان در انجام پژوهش‌های رجالی مانند بازشناسى راویان به منظور سنجش اعتبار سند است. این کار، ممکن است در نگاه نخست آسان جلوه کند؛ ولى حقیقت جز این است؛ زیرا عواملى چون موارد ذیل، فرآیند مزبور را با مشکلاتى چند روبهرو کرده است:
- - گستردگى حجم احادیث؛
- - تعداد فراوان راویان؛
- - اختصار در عناوین راویان؛
- - تنوّع تعابیر به‌کاررفته در مورد یک راوى؛
- - اختلاف نظر در عوامل وثاقت و ضعف؛
- - اختلاف نظر در مفاد و معناى الفاظ مدح و ذمّ؛
- - اختلاف ساختار کتاب هاى حدیثى در تنظیم احادیث و اسناد؛
- - بروز تصحیف و تحریف در اسناد و عناوین راویان؛
- - کافى نبودن گزارش هاى تاریخى؛
- - محدود بودن کتاب هاى رجالى از نظر تعداد و محتوا.
به همین لحاظ، حجم قابل توجّهى از پژوهش هاى صورت‌گرفته در زمینه احادیث و حتّى پژوهش هاى فقهى، از غناء لازم در مباحث رجالى برخوردار نیست. به نظر میرسد، ضرورت بهرهگیرى از رایانه و تهیه نرمافزارهاى گوناگون رجالى، نیازمند بحث نیست؛ بلکه مهم، شناخت و توجّه به انتظاراتى است که کاربران و مخاطبان اینگونه نرمافزارها دارند.
مروری بر نرمافزارهای رجالی
استفاده از کامپیوتر در زمینه‌های گوناگون علمی، هنری، آموزشی و در زمینه‌های مختلف دین، فرهنگ، سیاست و اقتصاد، امری انکارناپذیر است. بهرهگیری از چنین دستاورد علمی در عرصههای علوم اسلامی، به ویژه علوم و معارف قرآن کریم، کمک شایانی به نشر هر چه بیشتر و بهتر آن معارف خواهد کرد (رضایی، 1377: 3). پیشرفت رایانهها با ویژگی هاى انحصارى از قبیل دقّت، سرعت، قابلیت و سهولت، زمینه نوینى را در کشف معارف الهى و حلّ مسائل پیچیده به مدد قرآن، احادیث و احکام فراهم آورده است.
در سال های اخیر، مراکز متعدّدی در زمینه اطّلاعرسانی علوم و معارف اسلامی و با هدف آسان‌سازی دسترسی به منابع و متون اسلامی و انجام تحقیقات علمی با استفاده از فنّاوری پیشرفته در شهرهای مختلف تشکیل شده است (رضائی، 1377: 4). مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در این حوزه از پیشگامان به شمار میرود که در سه دهه فعّالیت خود، توانسته محصولاتی برای جامعه علمی در حیطه علوم اسلامی و انسانی عرضه کند که بسیار مورد قبول ایشان واقع شده است. در نتیجه فعّالیّت این مرکز، تعداد فراوانی از کتاب های حدیث و علم رجال که ابزار اصلی کار فقیهان بود، در قالب نرم‌افزار در آمد و کار جست‌وجوی واژه به واژه حدیث آسان شد.
از مهمترین برنامههای کاربردی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، برنامه درایةالنور است. این برنامه، از زمان تولید، در کانون توجّه پژوهشگران رجالی قرار گرفت و مبنایی برای پژوهش‌های حدیثی و رجالی، نگارش کتابهایی در حوزه رجال و الگویی برای تولید نرمافزارهای رجالی بوده است. برنامه «درایة النور» که نخستین نرم‌افزار تخصصى رجالى شیعه است، به بررسى و بازسازى اسناد کتب اربعه حدیثى و کتاب «وسائل الشیعه» و شناسایى راویان آنها پرداخته است. کتب هشت‌گانه رجالى و معجم رجال الحدیث نیز در این برنامه گنجانده شده و امکانات گسترده پژوهشى در ابعاد مختلفِ علم رجال در آن منظور گشته است.
نرم‌افزار درایةالنور با فراهم آوردن قابلیتهاى ذیل گامهایى چند در راه تأمین نیازها و اهداف کاربران خود برداشته است:
- بازسازى اسناد به شیوه اى کاملاً علمى که وحدت ساختار اسناد را در پى داشته و زمینه ارزیابى ماشینى اسناد را فراهم آورده است؛
- برخوردارى از نظام مترادفات عناوین راویان که تعیین مصداق بیش از نود درصد عناوین مشترک و هماهنگ‌سازى عناوین پراکنده راویان را موجب شده است؛
- بازشناسى عناوین مُحَرَّف و معرّفى شکل صحیح آن؛
- بازشناسى و معرّفى خللهاى موجود در اسناد؛
- معرّفى شاگردان و مشایخ هر راوى؛
- تنظیم اسناد یک راوى و سنجش رابطه روایى آن با دیگر راویان به هر شکل ممکن؛ مزیتى که در هیچ‌یک از کارهاى سابق حتّى در ترتیب الاسانید مرحوم آیت‌الله بروجردى نیز وجود ندارد؛
- امکان بررسى اسناد یک راوى با عناوین مختلفِ وى در متن کتاب به همراه مقایسه با قبل و بعد به منظور دستیابى به قرائن مورد نظر؛
- بررسى دقیق ارتباط راویان در اسناد و نه جداى از آن؛
- زمینهسازى گونههاى مختلف پژوهشِ مبتنى بر اسناد؛
- در اختیار گذاردن دیدگاه صاحبان کتابهاى رجالى در مورد راویان؛
- برخوردارى از توثیق و تضعیف راویان از دیدگاه تهیهکنندگان برنامه و امکان دسترسى به آن در جای‌جاى برنامه؛
- ارزیابى اسناد به صورت ماشینى؛
- امکان درج دیدگاه شخصى کاربران در صورت اختلاف با نظر تهیهکنندگان برنامه در امر توثیق و تضعیف راویان؛
- فراهم آوردن زمینههاى آموزش سندشناسى دانش رجال.
نسخه جدیدی از این برنامه در حال آماده‌سازی است که در آن سعی شده کاستیهای نسخه پیشین از دید منابع و برخی قابلیت ها مرتفع شود.
محصولات رایانه‌ای مراکز دیگر در حوزه رجال
با توجّه به مطالب پیشگفته درباره استفاده از رایانه در پژوهش های رجالی، و مقایسه برتری های آثار نرم افزاری رجالی در قیاس با منابع چاپی، در این مقاله از مقایسه نرم‌افزار درایةالنور 2 با منابع چاپی صرف نظر می شود و بعد از معرّفی محصولات رجالی مراکز دیگر، صرفاً به مقایسه دو مورد از آنها با نرم افزار درایةالنور پرداخته خواهد شد.
1.کشف الرجال، محصول مؤسسه تحقیقاتى ولیعصر(عج) قم. در این برنامه، 112 جلد کتب داراى متن کامل عرضه شده است. امکانات نرم افزار عبارت‌اند از:
ارائه طبقات رجال کتب اربعه با ذکر استاد، شاگرد و مأخذ؛ طریق شیخین در مشیخه؛ ضبط راویان و مکانت راویان کتب اربعه به همراه بیان سال ولادت و وفات ایشان. محتوای این برنامه در پایگاه رواة الحدیث الجامع عرضه شده که در ادامه، توضیح بیشتری درباره آن عرضه شده است.
2. المعجم الفقهى، محصول مرکز معجم فقهى. این نرم‌افزار، قسمتى را به عنوان رجال که شرح زندگى 15000 راوى است، با استفاده از کتاب معجم رجال الحدیث اثر آیت‌الله العظمى خوئى اختصاص داده است.
3. موسوعة الحدیث الشریف، محصول شرکت صخر. این نرم‌افزار، کتب تسعه حدیثى اهل‌سنّت را مورد پژوهش رجالى قرار داده و راویان هر سند را همراه با ترجمه، شیوخ، تلامیذ، رتبه، جرح و تعدیل با ذکر مأخذ تفکیک کرده است. در بخش سندشناسی، به مرفوع، موقوف، معلّق، مرسل و معضل بودن سند همراه با نمودار، پرداخته است.
4. نرم‌افزار «جوامع الکلم حصن الدفاع الأول عن السنة». این محصول، برای بررسی وضعیت «رجال و اسانیدِ» روایات موجود در اُمّهات کُتب اهل‌سنّت ایجاد شده و دارای قابلیت هایی چند است:
تحلیل و بررسی حدیث از جانب سند و متن به همراه وضع رمزهای خاصّ برای مؤلّف، راویان حدیث و صحابی راوی حدیث و توضیح اسانید تمام مصادر نرم‌افزار و اسانید احادیث مرفوعه: قریب به 700 هزار سند به همراه تعیین راوی‌ها در مواضع.
5. برنامه دیگر در حوزه رجال، درایة‌الثقلین است. این برنامه، به بررسی خودکار روایات، راویان و اسناد حدیث ثقلین می پرازد.
6. نرم‌افزار دیگر برای اهل‌سنّت، موسوعة الحدیث النبویة الشریف است که کتب نه‌گانه اهل‌سنّت را بر با نگاهی رجالی ارزشگذاری کرده است.
از میان برنامهها و پایگاههای یادشده، برنامه «جوامع الکلم» و پایگاه «راویان حدیث (رواة الحدیث)» مرکز تحقیقات حضرت ولیعصر(عج) برای مقایسه انتخاب شدهاند که نخست به بیان قابلیت هر یک پرداخته و سپس، مقایسهای میان آنها انجام خواهد شد.
ویژگیها و قابلیتهای نرم‌افزار درایةالنور 2
نرم افزار درایةالنور، شامل پنج بخش اصلی است که عبارت است از: کتابخانه، سند، راوی، ارتباط راویان، سایر فهرست ها.
در بخش کتابخانه، فعلاً 56 عنوان کتاب رجالی در دسته بندی های گوناگون نمایش داده می شود و کاربران می توانند در کل کتاب ها یا در دسته بندی دلخواه، مرور کند و با انتخاب هر کتاب، به محتوای آن دست یابند. شیوه دیگر دستیابی به منابع، مرور یا جست‌وجوی پدیدآورندگان است که در این بخش، به کاربر ارائه شده است. همچنین، بخش جست‌وجو نیز در این بخش گنجانده شده است که کاربر می تواند به جست‌وجوی محتوای هر کتاب نیز بپردازند.
سند، از مهمترین قسمت های این برنامه است که کاربران با برگزیدن آن، می توانند سند روایت‌شده راویان را در دسته بندی های: معصومان، کتب و موضوع ببینند. همچنین، امکان اتّصال سند به راوی و ارزیابی سند نیز وجود دارد. افزون بر آن، کاربران می توانند نوع سند را از نظر: عادی بودن، تعلیق داشتن، تعلیق به مشیخه، تحویل و نظایر آن، مشخّص نمایند و اسنادِ دارای آن ویژگی را مشاهده کنند. امکان ارزیابی کاربر از سند نیز از دیگر گزینه های این بخش است. در پایان نیز سند از دید داشتن طریق و مشیخه، قابل پالایش است و کاربر میتواند با برگزیدن هر یک از این حالات، اسنادِ دارای آن ویژگی را مشاهده کند.
بخش مهم دیگر در این برنامه، «راوی» است که در این بخش، فهرست راویان در سه دسته: فهرست معیار، فهرست اصلی و فهرست تخصّصی به شیوه الفبایی در سمت راست صفحه نمایشگر به کاربر عرضه شده است. با انتخاب هر راوی، اطّلاعاتی مانند: پرونده راوی، روی‌عن، روی‌عنه، طبقه، استاد و ابواب حدیث به کاربر نمایش داده می شود. گفتنی است، راویان را می توان بر پایه کتابی که نام آنها در آن آمده است نیز محدود کرد.
بخش اصلی دیگر در این برنامه، «ارتباط راویان» است که در آن با وارد کردن نام هر راوی در یک جعبه و نام راوی دیگر در جعبه دیگر، میتوان ارتباط میان آن دو را یافت. همچنین، ارتباطهای پُرتکرار نیز در این بخش به کاربر عرضه می شود. با انتخاب هر راوی، در بخش پایین برنامه، اطّلاعاتی مانند: نشانی (کتاب)، ارزیابی سند از دید اعتبار، و سند آن نمایش داده می شود. علاوه بر این، قابلیت مشابهیابی نیز در این بخش در اختیار کاربر است. مشابه یابی، بر پایه اسناد بازسازی، عناوین معیار و متن حدیث انجام می‌شود.
بخش سایر فهرستها نیز به عرضه فهرستی الفبایی از ضبط اسامی راویان در کتب ثمانیه رجالی، تصحیحات در ثمانیه، توصیفات راویان در ثمانیه، راویان دارای توصیف ضمنی، مداخل ثمانیه، طُرُق ذکرشده در ثمانیه، اسناد روایات ثمانیه و اعلام معجم رجال حدیث در اختیار کاربر است. با انتخاب هر گزینه از فهرست های یادشده، توصیفاتی از آن به کاربر عرضه می‌شود.
پایگاه رواة الحدیث الجامع وابسته به مؤسسه ولیعصر(عج)
در سال 1371 مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر(عج)، از سوی حضرت آیت‌الله حسینی قزوینی تأسیس شد. در این مؤسسه، همراه با بخش حدیث‌پژوهی، بخش رجال را نیز تشکیل گردید تا ضمن توجّه به سند روایات در حدیث‌پژوهی، برای رفع مشکلات کتب رجالی نیز گام‌های برداشته باشند. ازاین‌رو، بخش رجال با چهار گروه فعّالیّت خود را آغاز کرد که بر پایه آن، گروه هایی برای انجام پژوهش های رجالی شکل گرفت:
1. گروه «هویة الراوی»: عمده کتب رجالی موجود، شرح حال اجمالی در حد مکانت راویان احادیث فقهی بود و کمتر به مباحثی مانند: مترادفات، سال ولادت و وفات، معاصرت آنان با ائمه(علیهم السلام) پرداخته شده بود و در خصوص راویان احادیث امامت و ولایت و راویان احادیث معارفی، کار تحقیقاتی یا انجام نشده بود یا خیلی ضعیف. بنابراین، عمده راویان احادیث معارفی و مباحث امامت و ولایت، مهمل یا مجهول بودند که در علم رجال، این راویان ضعیف شمرده می‌شدند و حکم به ضعف روایت داده می‌شد. با تحقیقات همه‌جانبه گروه رجال، عمده این روایان، شناخته شدند و روایات زیادی از ضعف خارج گردیدند.
2. گروه «دراسات فی أسانید کتب الروائیة»: با بررسی انجام‌شده در اسانید کتب اصلی و منابع اوّلیه حدیث شیعه، یعنی کتاب کافی، تهذیب، استبصار و من‌لایحضره الفقیه، گروه به این نتیجه رسید که در برخی اسانید، تحریف یا ارسال واقع شده است. ازاین‌رو، کار پژوهشی در اسانید کتب روایی را آغاز کردند و تمامی روایات سند به سند مورد کنکاش علمی قرار گرفت و فیش‌برداری گردید که در صورت اتمام کار پژوهشی، این اثر در 40 جلد منتشر می‌گردد.
3. گروه «إحیاء تراث رجالی شیعه»: از آنجا که آثار مهمی از رجال شیعه، تک‌چاپی یا چاپ سنگی و بعضی نیز دستخط بود، گروه احیاء کار بازپژوهشی روی این آثار را آغاز کرد و کتاب‌های ذیل سامان یافت:
* سماء المقال در 2 جلد؛
* الجامع فی الرجال در 12 جلد؛
* رجال علامه در 2 جلد، به همراه آثار دیگر که در دست احیاء و تحقیق می‌باشد؛
* پژوهش‌های رجالی مستقل که تا به حال در خصوص راویان شیعه انجام نشده بود؛ مانند:
- - وفیات روات: که به شناسایی سال ولادت و وفات راویان می‌پردازد و در بحث ارسال و تحمّل حدیث، بسیار حائز اهمیت است.
- - ضبط اسماء الروات: با توجّه به بعد زمانی و تفاوت لهجه‌ها در زبان عربی، تلفّظ صحیح کلمات بسیار اهمّیّت دارد؛ مانند «بابُل» و «بابِل» که دو شهر جداگانه هستند و بعضی از اسامی با ضبط‌های متفاوت، دو راوی جداگانه‌اند. 70 درصد کار پژوهشی این اثر، در 2 جلد انجام شده است. نتیجه این فعّالیّت ها و پژوهش ها، در قالب پایگاهی عرضه شده است. در ادامه، قابلیتهای این پایگاه بیان خواهد شد.
قابلیت های پایگاه رواة الحدیث الجامع
این پایگاه، دارای بخش های اصلی ذیل است:
- - فهرست راویان: در این بخش، فهرست راویان به ترتیب الفبایی به کاربر عرضه می شود. امکان جست‌وجو در این فهرست نیز در این بخش گنجانده شده است که کاربران می توانند به شکل ترکیبی، عین عبارت و جست‌وجوی بدون اعراب، در فهرست راویان جست‌وجو کنند.
- - طریق راوی: بخش دیگر این پایگاه، طریق راوی است که در دسته بندی: طریق الشیخین، طریق طوسی و طریق صدوق قابل مشاهده است.
- - ضبط راوی: در این قسمت، ضبط دقیق نام راویان به همراه اَعلام آنها آورده و به منابع معتبر نیز مستند شده است. امکان جست‌وجوی در ضبط راویان نیز وجود دارد.
- ـ کتابخانه: از دیگر بخشهای اصلی این پایگاه است که در آن، متن چهل‌وشش عنوان کتاب رجالی در اختیار کاربر است و کاربران می‌توانند با جست‌وجو در عنوان آنها و یا مرور عناوین، به کتب مطلوب دست یابند.
- ـ قاموس مصطلحات: اصطلاحهای رجالی به همراه توصیف و توضیحاتی درباره آن، در این قسمت عرضه شده است.
قابلیتهای نرم‌افزار جوامع الکلم ـ نسخه 4.5
محصول دیگر که از سوی اهل‌سنّت تولید شده، برنامه «جوامع الکلم» است. بخشهای اصلی این برنامه، عبارت است از:
ـ نمایش حدیث: در آن، کاربر میتواند با جست‌وجوی یک واژه از احادیث، متن روایت را مشاهده کند.
ـ جست‌وجو: جست‌وجوی کلی، جست‌وجوی راوی، جست‌وجوی عالم و جست‌وجوی قول، از امکانات این قسمت است.
در جست‌وجوی راوی، میتوان اطّلاعاتی مانند: نام، شهرت، لقب، کنیه، خویشاوندی، نسب، توصیف، مذهب، رتبه و ارزش، موالی، فعّالیّت، طبقه، محلّ تولّد، محلّ وفات، سال وفات، سنّ راوی، و احادیث روایت‌شده از راوی، قابل دریافت است.
همچنین اطّلاعاتی مانند: اقوال علماء جرح و تعدیل درباره راوی، اساتید و شاگردان راوی نیز در دسترس کاربر است.
در جست‌وجوی عالم، اطّلاعاتی چون: طبقه راوی، رتبه راوی، سال وفات و تعداد اقوال، در دسترس است. افزون بر آن، قولهای مختلف علماء درباره راوی هم در اختیار کاربر قرار میگیرد.
از راه‌های دیگر دسترسی به اطّلاعات رجالی در این برنامه، انتخاب حدیث است که با جست‌وجوی واژه نخست از یک حدیث، مجموعهای از احادیث دربردارنده این واژه در آغاز آن، به کاربر نمایش داده می‌شود و با برگزیدن هر حدیث، میتوان اطّلاعات پیشگفته درباره راوی یا راویان را به دست آورد.
مقایسه درایةالنور 2 با «جوامع الکلم 4.5» و پایگاه «رواة الحدیث الجامع»
در این بخش از مقاله، برنامه درایةالنور 2 از دید رابط کاربری، بررسی خواهد شد. این مقایسه، بر پایه شاخص های معتبر ارزیابی طراحی رابط کاربر برای کتابخانه های رقمی انجام شده است.
1. کارکرد مرور
منظور از این شاخص، استفاده از فهرست های موضوعی، الفبایی، و دستهبندیهای منطقی برای سهولت دسترسی کاربر از طریق مرور آنهاست.
در برنامه داریة‌النور 2، در بخشهای مختلف از این ویژگی استفاده شده است و کاربران می‌توانند در همه بخشهای برنامه، از آن استفاده نمایند. ازاین‌رو، امتیاز کامل را در ارزیابی این شاخص دریافت می‌کند.
در برنامه جوامع الکلم، گر چه در برخی از بخش ها از این ویژگی استفاده شده، امّا در همه بخش ها امکان مرور وجود ندارد و عرضه فهرست ها وابسته به جست‌وجو یا داشتن اطّلاعاتی پیشین و گزینش یک گزینه در برنامه است. ازاین‌رو، امتیاز کامل را دریافت نمیکند.
در پایگاه «رواة الحدیث الجامع» نیز در همه بخشها فهرستی عرضه شده که امکان مرور آن وجود دارد و امتیاز کامل را از دید کارکرد مرور، دریافت داشته است.
2. سازوارگی
این شاخص، در پی ارزیابی هماهنگی در طراحی صفحات است و بررسی اینکه تضادّ درونی میان بخشهای گوناگون پایگاه وجود نداشته باشد.
در همه برنامه ها، سازوارگی وجود دارد.
3. جذابیت حسّی
منظور از این شاخص، بررسی جذابیت بصری برنامه ها و پایگاه، برای کاربران است.
برنامه درایةالنور 2، از دید جذابیت بصری، در قیاس با دو محصول دیگر، جایگاه بهتری دارد و از این دید، امتیاز بیشتری دریافت می کند.
4. کارکرد کمک
مقصود از این شاخص، بررسی چگونگی راهنمایی و کمک برنامه به کاربر در تبیین بخشهای مختلف به کاربر برای استفاده مؤثّرتر او از برنامه است.
در برنامه درایةالنور 2، کاربران می توانند با استفاده از نشان پرسش «؟»، درباره هر یک از بخشها و چگونگی کارکرد آن توضیحاتی دریافت کنند. همچنین، با نگهداشتن نشانگر بر هر بخش، توضیحاتی مختصر (هینت) به کاربر نمایش داده می‌شود. از این رو، امتیاز کامل را در این بخش دریافت می کند.
برنامه جوامع الکلم، در بخشی از برنامه، توضیحاتی به شکل هینت عرضه می‌کند و «کمک» به شکل گزینهای در اختیار کاربر است که در آن توضیحاتی در مورد هر بخش داده است؛ امّا در حین اجراء برنامه، کاربر نمیتواند توضیحات را دریافت کند؛ آن‌گونه‌که در برنامه درایةالنور 2 وجود دارد.
در پایگاه رواة الحدیث، بخشی به «کمک» اختصاص داده شده؛ امّا کارکردی مانند درایةالنور 2 یا جوامع الکلم ندارد.
5. ناوبری
در این بخش، کارکرد رابط کاربری در دستیابی آسان کاربران به محتوای دلخواه است.
در برنامه درایةالنور 2، ناوبری آسان است و ورود و خروج به هر بخش، بدون سردرگمی و گمکردن مسیر انجام می شود.
ناوبری برنامه جوامع الکلم، قدری نیاز به دقّت و تأمّل دارد و کاربر در ورود به هر بخش، باید مسیر را به یاد بسپارد تا هدف گم نشود.
پایگاه رواة الحدیث، رابط کاربری بسیار ساده ای دارد و همه چیز برای کاربر در این پایگاه روشن است.
6. گزینه های نمایش
از این طریق، کاربر میتواند به سلیقه خود نمایش بخش های گوناگون برنامه را بازسازی و سفارشیسازی کند.
برنامه درایةالنور 2، امکان نمایش کتاب ها به شکل جدولی و تصویری فراهم کرده و کاربر می توان از میان این دو، یکی را برگزیند. همچنین، اندازه قلم نیز قابل سفارشیسازی است. در بخش های دیگر نیز چینش نتایج برای کاربر قابل انتخاب است.
برنامه جوامع الکلم و پایگاه رواة الحدیث، امکانی برای سفارشیسازی نمایش در اختیار کاربر قرار نمیدهند.
7. کارکرد جست‌وجو
مقصود از آن، ارزیابی چگونگی استفاده از جست‌وجو در پایگاه و استفاده از آن در بازیابی محتوای پایگاه است.
برنامه درایةالنور 2، جست‌وجوی اصلی خود را در بخش کتابخانه گنجانده که با استفاده از آن می توان در همه محتوای کتاب ها یا بخش های گوناگون یک کتاب، مانند: عناوین، آیات، روایات، اشعار، پاورقی و مقدمه، به تفکیک جست‌وجو کند. همچنین، امکان استفاده از عملگرهای جست‌وجو نیز در اختیار کاربر قرار دارد. در بخش های دیگر برنامه نیز از قابلیت جست‌وجو استفاده شده و امکان کاوش در هر یک از بخشها فراهم است.
جوامع الکلم هم گزینهای جدا برای جست‌وجو در نظر گفته است که کاربران می توانند در زمینه های گوناگون جست‌وجو کنند؛ امّا در این برنامه، از عملگرها استفاده نشده است.
پایگاه رواة الحدیث، از جست‌وجوی جداگانه استفاده نکرده و در هر بخش، جست‌وجو خاصّ همان بخش را به کاربر عرضه کرده است.
8. کاربردپذیری
منظور از آن، ارزیابی قابل استفاده بودن بخش های گوناگون رابط کاربری برای کاربران و رساندن ایشان به مقصودشان است.
در برنامه درایةالنور 2، هیچ یک از بخش ها زاید و قابل حذف نیستند و کاربرد خاصّ خود را دارند و کاربران هدف پایگاه به همه آنها در رسیدن به مقصودشان نیاز دارد.
برنامه جوامع الکلم، رابط کاربری شلوغی عرضه کرده و چنین می نماید که این شلوغی، از کارکرد و بهرهوری نرم افزار کاسته است.
پایگاه رواة الحدیث هم نیاز به گزینه های مؤثرتری برای کمک به کاربر دارد تا کاربران بتوانند نتایج بهتری برای انجام پژوهش به دست آورند.
جدول 1: بررسی مقایسهای برنامه درایةالنور 2 با برنامه «جوامع الکلم» و پایگاه «رواة الحدیث»
خاتمه
افزون بر مسائل مربوط به رابط کاربری برنامهها، میتوان از دید گستردگی محتوا و مسائل رجالی نیز مقایسه ای میان این سه محصول عرضه کرد:
1. تعداد منابع
مقصود، عناوین کتاب ها، مقالات، رساله ها و قطعات صوتی است که درباره موضوع برنامه عرضه شده است.
برنامه درایةالنور، 56 عنوان منبع رجالی شیعی را به کاربر عرضه کرده است. افزون بر آن، منابع جانبی که پژوهشگران در انجام پژوهش به آن نیازمند خواهند بود، مانند کتب لغت و قرآن نیز در اختیار محقّقان قرار گرفته تا هنگام پژوهش از آن بهره جویند.
برنامه جوامع الکلم، 1400 عنوان منبع را در زمینه رجال اهل‌سنّت آورده است.
پایگاه رواة الحدیث، 46 عنوان منبع رجالی شیعی را در پایگاه عرضه کرده است.
2. گستردگی پرداختن به مسائل حوزه موضوعی
مقصود، پوشش همه مسائل موضوعی است که برنامه به آن پرداخته است؛ بهگونهایکه جامع همه مسائل و مانع موضوعات و مفاهیم اضافی باشد.
در برنامه درایةالنور، همه مسائل مرتبط با علم رجال شیعه، از سوی محقّقان استخراج شده و در دستهبندیهای مشخّص عرضه گردیده است تا پژوهشگران این علم بتوانند با سهولت به مسائل گوناگون مطرح‌شده، از طریق دستهبندی منطقی دست یابند.
برنامه جوامع الکلم نیز مسائل مختلف مطرح در علم رجال اهل‌سنّت را از شیوههای گوناگون در اختیار کاربران قرار داده است؛ امّا به سبب مسائل طراحی و رنگ زمینه، کاربر در دستیابی به محتوا، قدری با مشکل مواجه می شود.
در پایگاه رواة الحدیث، مباحث رجالی به گستردگی دو برنامه پیشین نیست.
پی نوشت:
منابع:
