بر یکایک امت اسلامى فرض است که زحمات آن بزرگواران را ارج نهاده و با زنده نگهداشتن یاد و نام فقیهان و احیاى میراث گرانسنگ آنان، از فراموشی و نابودى آثارشان جلوگیرى کنند.
مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى با رسالتى که بر دوش دارد، اقدام به جمع‌آورى و احیاى آثار فقیهان نامدار کرده است تا راه را براى پویندگان اجتهاد آسان سازد و بتوانند خوشه‌چین فقه اهل بیت علیهم السلام باشند. با توجه به گستردگى آثار اندیشمندان در فقه، آنچه را براى یک محقق و فقیه از منابع و مصادر و کتب فقهى در استنباط احکام نورانى اسلام مورد نیاز است، با ویژگى‌هاى نوین و با ابزار و فناورى جدید در نرم‌افزار «جامع فقه اهل البیت علیهم السلام» که در واقع، کتابخانه تخصصى فقه به شمار می‌رود، گردآورى شده و به جامعه پژوهشى تقدیم گردیده است.
نگارنده در این نوشتار می‌کوشد به‌اختصار محتوای علمی و امکانات فنی این کتابخانه تخصصی فقه را بیان نماید که امید است مورد استفاده علاقه‌مندان به مباحث فقهی قرار گیرد. گفتنی است که این مقاله در واقع نوعی تلخیص و بازنویسی مطالب قسمت «درباره برنامه» و «راهنمای چند رسانه‌ای» نرم‌افزار جامع فقه اهل البیت علیهم السلام است و نگارنده در تنظیم این مقاله، از مطالب این دو بخش بیشترین استفاده را برده است.
پیشینه تولید نرم‌افزار جامع فقه
در سال 1382 مدیر عامل مرکز، جناب حجت الاسلام آقاى دکتر حمید شهریارى، طى حکمى جناب حجت الاسلام آقاى على‌رضا رحیمى‌ثابت را به عنوان مدیر پروژه کتابخانه تخصصى فقه منصوب کردند.
مدیر پروژه براى به دست آوردن کتاب‌هاى فقهى از همه کتابخانه‌هاى تخصصى فقهى قم و بیوت بعضى از مراجع تقلید بهره برد و از نمایشگاه‌هاى بین المللى کتاب تا کتابخانه‌هاى شخصى برخى از فضلا و از کتاب‌هایى که خاص معرفى کتب فقهى نگاشته شده بودند، استفاده نمود و از مشورت با ده‌ها نفر از اساتید و بزرگان و اندیشمندان حوزه علمیه قم و محققان مرکز در ارائه هر چه بهتر این برنامه دریغ نکرد.
در سال 1385 نرم‌افزار «جامع فقه اهل البیت علیهم السلام» در حد کتابخانه عمومى با 720 عنوان کتاب در 1783 جلد از 283 مؤلف تولید و توزیع گردید و پس از چندى با کمى ارتقای فنى، به عنوان نسخه 2/1 به جامعه تحقیقاتى عرضه شد.
اکنون نرم افزار «جامع فقه اهل البیت علیهم السلام ـ کتابخانه تخصصى فقه» به عنوان نسخه 2، شامل 1248 عنوان کتاب، در بیش از 3000 جلد از 410 مؤلف، با قابلیت‌هاى فراوان علمى، پژوهشى و فنى به مراکز علمى، فقهى و دانشمندان و فقیهان تقدیم گردیده است.
درمدت 6 سال، پژوهشگران بسیاری از بخش‌هاى مختلف این مرکز پرثمر و مهندسانى از بخش نرم‌افزار در به ثمر رسیدن این پروژه عظیم، مستقیم و غیر مستقیم سهیم بودند که امید است عمل خالصانه این عزیزان مقبول درگاه الهی واقع شود.
بخش‌های اصلی برنامه
1. کتاب ها
در این قسمت فهرست کامل کتب برنامه ارائه شده که به دو صورت درختی و گزینشی قابل دستیابی است. در حالت نخست، فهرست درختی کتب در اختیار محقق قرار می‌گیرد. این فهرست در ابتدا نام کتب را دربر دارد که می‌توان به عناوین زیرمجموعه آن هم دسترسی داشت.
در صورت انتخاب فهرست گزینشی، بیش از یک میلیون فهرست به صورت یک سطحی در اختیار کاربر قرار می‌گیرد. به کمک خط ورود این فهرست و نیز علائم عمومی، می‌توان فهرستی از عناوین دلخواه را تنظیم کرد. این قابلیت به محقق امکان می‌دهد که به صورت موضوعی در فهرست کتب برنامه به تحقیق بپردازد.
در هر دو فهرست درختی و گزینشی، قابلیت دسترسی به متن کامل کتب نیز عرضه شده است.
2. جستجو
با انتخاب این گزینه، امکاناتی متنوعی برای جستجوی الفاظ و عبارات در متن و فهرست در دسترس خواهد بود. امکان «دامنه» به پژوهشگر امکان می‌دهد که حوزه تحقیق فقهی خود را به گستره دلخواه محدود نماید.
در بخش جستجو، می‌توانید به جستجو در احادیث، مقدمه‌ها، باب‌ها، متن‌ها، شعرها و پاورقی‌های کتب برنامه بپردازید و زودتر به پاسخ مورد نظرتان برسید.
3. قرآن
از جمله قابلیت‌های ویژه در جامع فقه اهل بیت، جستجو در ریشه و مشتقات الفاظ و کلمات قرآن کریم است. واحد جستجو در این قسمت، یک آیه است.
این قسمت مشتمل بر فهرست ریشه‌های کلمات قرآن است که با انتخاب هر ریشه، تمامی مشتقات آن ریشه در متن آیات قابل مشاهده خواهد بود. در این فهرست، برای ضمایر و حروف نیز ریشه مجازی در نظر گرفته شده است. از قابلیت‌های قابل توجه در این بخش، امکان ترکیب دو یا چند ریشه و سپس جستجو در متن آیات است؛ مثلاً وقتی محقق بخواهد آیاتی را بیابد که در آنها ریشه «صبر» و «أمن» وجود دارد، باید از این قابلیت بهره ببرد.
4. آیات
در اینجا دو بخش آیات الاحکام و آیات در کتب قابل دسترسی است. در برگه نخست، آیاتی که مربوط به احکام فقهی است، در ذیل ابواب فقهی نمایش داده می‌شود. در برگه دوم نیز آیات به همراه تعداد تکرار آنها در کتب فعال نمایش داده خواهد شد.
5. ارتباط
بخش «ارتباط»، متون با شروح، حواشی و ترجمه‌ها مرتبط ساخته و در واقع، امکان ارتباط بین 58 کتاب و 326 شرح، حاشیه یا ترجمه آنها (در مجموع، 1527 جلد) به همراه قابلیت‌های متعدد تحقیقاتی را فراهم نموده است.
6. ابواب
این بخش برای دستیابی آسان به ابواب فقهی در نظر گرفته شده است. انتخاب هر باب، محقق را به کتب و متون مربوطه منتقل می‌سازد. از دیگر امکانات این بخش، قابلیت محدود کردن کتب برنامه است که فقه‌پژوهان را در دسترسی آسان‌تر به منابع خاص در حوزه باب مورد نظر یاری می‌رساند.
7. قواعد
در این برنامه 143 قاعده یا اصل فقهی از کتب فقهی تهیه و طبق ترتیب الفبایی ارائه شده است. امکان محدود کردن، پاسخ‌ها به کتب خاص، از دیگر توانمندی‌های این بخش به شمار می‌رود.
8. اصطلاحات
این قسمت به منظور آشنایی بهتر کاربران با اصطلاحات فقهی و اصولی، در نظر گرفته شده است که شامل 6 عنوان کتاب است.
9. لغت‌نامه
در این برنامه 14 عنوان لغت‌نامه قابل دستیابی است و محقق می‌تواند معنای لغت دلخواه را در لغت‌نامه‌های موجود در برنامه بیابد و مسیر فهم کتب را تسهیل نماید. ارتباط بین متن و لغت‌نامه، این امر را برای کاربران آسان نموده است.
نگاهی به امکانات فنی و محتوایی جامع فقه اهل البیت(ع) 2
* 1248 عنوان کتاب و رساله فقهی در بیش از 3000 جلد از 410 مؤلف؛
* ایجاد میزهاى پژوهشى و مدیریت آنها؛
* ارائه متون کتاب‌ها با قابلیت‌هاى پژوهشى فراوان؛
* جستجوى ساده و ترکیبى در فهرست و متن همه کتاب‌ها یا با موضوعى خاص و بر اساس تفکیک محتوا؛
* جستجوى ساده و ترکیبى در ریشه، مشتق و متن لغت‌نامه‌ها؛
* جستجوى ساده و ترکیبى در ریشه، مشتق و متن قرآن کریم؛
* ارائه آیات الاحکام مربوط به 49 باب از ابواب اصلى فقه و اتصال آنها به کتاب‌هاى فقهى؛
* ارائه 143 قاعده فقهى و اتصال آنها به عناوین ابواب مرتبط در کتاب‌هاى فقهى؛
* ارتباط بین متن‌ها با شروح، حواشى و ترجمه‌هاى آنها (350 عنوان کتاب و 1500 جلد)؛
* ارتباط متن‌ها با قرآن، آیات الأحکام، شروح، حواشى، ترجمه‌ها و لغت‌نامه‌ها و انتقال متن دلخواه به محیط یادداشت نور و Ms- word؛
* تفکیک متون کتاب‌ها در قالب 62 باب اصلى فقه؛
* استفاده از استاندارد یونى کد (Unicode) براى حل محدودیت‌هایى مثل: محدود بودن قلم‌ها و اندازه آنها، مشکل بزرگ‌نمایى و کوچک‌نمایى قلم به صورت آنلاین، مشکل نمایش قرآن با خط عثمان طه، عدم امکان چاپ و انتقال با خط عثمان طه؛
* در دسترس بودن کتاب‌هاى مورد نیاز کاربر با استفاده از میز پژوهشى؛
* نمایش میزهاى پژوهشى و نتایج جستجو به صورت پویا (Dynamic) و امکان ذخیره‌سازى آنها در بخش‌هاى مختلف؛
* انتخاب کتاب‌هاى مورد نیاز در دامنه‌ها از راه‌هاى گوناگون و چینش آنها؛
* سرعت بالا در اعمال تغییرات دامنه‌ها و ذخیره کردن تغییرات دامنه‌ها؛
* امکان محدود کردن دامنه با استفاده از فهرست درختى؛
* دسته‌بندى پاسخ‌هاى ارائه شده در همه جستجوها؛
* امکانات راست کلیک در خط ورودها؛
* رنگى کردن مورد جستجو شده در همه بخش‌ها؛
* عدم محدود بودن رنگ در برنامه و امکان انتخاب رنگ‌هاى دلخواه براى متن‌هاى نمایشى؛
* هوشمند بودن راست کلیک روى متن‌هاى نمایشى؛ به طورى که روى هر قسمتى از متن با فرمت خاص کلیک کنیم، گزینه آن در منوى راست کلیک نمایش داده مى‌شود؛ مثلا اگر روى آیه‌اى راست کلیک کنید، گزینه‌هاى «نمایش کامل قرآن» و «آیات در کتاب‌ها» نیز نمایش داده مى‌شود تا با کلیک روى آنها به قسمت‌هاى مورد نظر منتقل شوید؛
* امکان انتقال از نمایش کامل متن به قسمت‌هاى مختلف برنامه با استفاده از راست کلیک (پژوهش فعال)؛
* تغییر زبان ویندوز با تغییر زبان در جستجو (Find)؛
* استفاده از قلم نماد (Symbol) به جاى تصویر در قسمت کتاب‌هاى مرتبط؛
* حرکت کردن روى بخش‌ها در نمادهاى موجود در برنامه؛
* نمایش میزهاى پژوهشى و عناوین کتاب‌ها در بالاى صفحه و در صورت زیاد بودن آنها، فعال شدن علامت «کتاب‌هاى میز پژوهشى» با امکان انتخاب کتاب مورد نظر و انتقال آن به نوار بالاى صفحه؛
* حفظ همه فرمت‌ها و هیئت نمایش متون شامل نوع و اندازه قلم و رنگ در چاپ و انتقال به محیط یادداشت نور و محیط Ms- word؛
* انتقال کتابنامه کتاب جارى به همراه متن انتخابى به محیط یادداشت نور و محیط Ms- word؛
* انتخاب همزمان عناوین دلخواه موجود در همه فهرست‌ها (Multi- selection) براى چاپ و انتقال به محیط یادداشت نور و Ms- word؛
* امکان انتخاب یکى از گزینه‌هاى «نشانى‌ها» و «نشانى‌ها و پاسخ‌ها» در انتقال فهرست‌ها و پاسخ‌هاى جستجو شده به محیط یادداشت نور و Ms- word و چاپگر؛
* انتقال متون گزینش شده به هر یک از پرونده‌هاى باز شده یادداشت نور یا Ms- word؛
* تغییر حروف صفحه کلید با توجه به زبان ویندوز؛
* جامع بودن هینت بخش‌ها و نمادها؛
* ارائه توضیحات کوتاه در نوار وظیفه هنگام ورود به هر قسمت از برنامه.
