این نوشتار، ضمن تبیین جایگاه ویژه شبکه‌های اجتماعی از این منظر، به بیان نمونه‌هایی از این قبیل تأثیرگذاری‌ها می‌پردازد و در پایان نیز به تأثیر شبکه‌های اجتماعی در حوادث سیاسی پس از انتخابات دهم ریاست جمهوری در ایران اشاره می‌نماید.
کلیدواژگان: شبکه اجتماعی، بحران، اجتماع، ارتباط جمعی.
رسانه‌های ارتباط جمعی و تأثیر آن در روابط اجتماعی
در جهان امروزی، وسایل ارتباط جمعی از مهم‌ترین ارکان اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی هر جامعه به شمار می‌آید. این ابزار به افراد جامعه کمک می‌کند تا در مسیر و خط مشی معین خود موفق‌تر و با آگاهی و اطلاعات بیشتری حرکت کنند. وسایل ارتباط جمعی در چگونگی تعامل متقابل شهروندان تأثیر می‌گذارد و کنش‌ها و واکنش‌ها را جهت‌دار و متناسب با دیگر ابعاد جامعه می‌سازد؛ همچنان که نهادهای اجتماعی را برجسته ساخته و گسترش می‌دهد و میان افرد احساسات عاطفی و روانی مشترکی برقرار می‌سازد.
بدون شک، رسانه‌های همگانی دارای کارکردهای متفاوت و متعدد، در دو بعد مثبت و منفی هستند. این ابزار می‌تواند به افراد کمک کند تا در مسیر درست و صحیح حرکت کنند و بستر پیدایش هنجارها و ارزش‌های تازه اجتماعی و تغییر در شیوه رفتار افراد را فراهم نمایند. رسانه‌ها در پیدایش عادات تازه، شکل‌گیری فرهنگ‌های جدید منطقه‌ای و جهانی و تغییر در رفتار و خلق و خوی انسان نیز سهمی بزرگی بر عهده دارند.
اینترنت، یکی از رسانه‌های مهم و امروزی است که نقش مهمی را در ارتباطات جمعی و فرا منطقه‌ای ایفا می‌کند. این پدیده مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و با سرعت زیاد در اطلاع‌رسانی و تبادل اطلاعات و ایجاد حلقه‌‌های ارتباطی ایفای نقش می‌کند.
اگر در گذشته‌های نه چندان دور، بسیاری از افراد برای تصمیم گیری‌های خود از جمله انتخاب شغل یا خانه مناسب و... از افراد صاحب نظر کمک می‌گرفتند، امروزه به مدد ورود فناوری‌ای به نام اینترنت این تصمیم‌گیری‌ها دستخوش تغییرات اساسی شده است. بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده از سوی شرکت آمریکایی «پیو»(1) که در زمینه اینترنت و زندگی تحقیق می‌کند، 45 درصد آمریکایی‌ها برای یافتن نیازهای خویش به اینترنت رجوع می‌کنند.(2) هدف از این تحقیق یافتن پاسخی برای این سؤال بود که آیا اینترنت و پست الکترونیکی موجب تحکیم روابط اجتماعی می‌شوند؟ به نظر می‌رسد که پاسخ به این سؤال مثبت است؛ خصوصاً هنگام بحرانها و زمانی که مردم از اینترنت برای گرد هم آوردن یک نیروی اجتماعی از گروه‌هایی که با آنها در ارتباط‌اند، بهره می‌گیرند. پیش از این، تصور می‌شد اینترنت و پست الکترونیکی ممکن است میزان روابط واقعی انسان‌ها را تقلیل دهند؛ اما در گزارش مؤسسه تحقیقاتی پیو که با عنوان «قدرت روابط اینترنتی» تهیه شده، آمده است پست الکترونیکی به جای تقلیل روابط و دوستی‌های عادی، آنها را تحکیم می‌بخشد. یکی از نویسندگان گزارش گفته است: «هرچه گستره روابط اجتماعی یک نفر در اینترنت بزرگ‌تر و متنوع‌تر باشد نامه‌های الکترونیکی‌اش مهم‌تر هستند. غالباً این گونه است که نمی‌توان با همه دوستان و آشنایان تماس تلفنی داشت یا ملاقات‌شان کرد؛ اما میتوان به‌آسانی و با چند کلیک برای همه‌شان یک نامه الکترونیکی ارسال کرد.» (3)
یکی از مدیران تحقیقاتی پروژه شرکت پیو در این زمینه می‌گوید: «این روزها اگر به کمک نیاز دارید، لزومی ندارد شیپور بزنید؛ کافی است یک فهرست بلند بالا از پست الکترونیکی داشته باشید.» (4)
نتایج این تحقیق و تحقیقات مشابه آن، ثابت کرده است که اینترنت یک پدیده تازه اجتماعی خلق کرده است. یک شبکه اجتماعی که مرزهای جغرافیایی را در می‌نوردد و گستره‌ای نامحدود را در بر می‌گیرد. در این گونه شبکه‌ها و اجتماعات مشخصه و تعریف تازه ای برای مفهوم اجتماع خلق شده است. مردم به جای تکیه بر تنها یک گروه خاص برای پاسخگویی به نیازهای اجتماعی خود، فعالانه به دنبال یافتن مجموعه متنوعی از افراد و منابع برای شرایط و موقعیت‌های گوناگون می‌گردند.
جایگاه شبکه‌های اجتماعی در اینترنت
شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی، از مصادیق بارز پدیده اجتماع‌آفرینِ اینترنت است. البته فضای حاکم بر شبکه جهانی اینترنت همواره دستخوش اتفاقات و ظهور و پا گرفتن و رشد و افول فناوری‌هایی است که روز به روز به واسطه ایده های تازه و با پدیدآمدن نیازهای جدید و تلاش برای پاسخگویی به آن نیازها شکل می گیرد. کمتر اتفاقی را در دنیای وب میتوان یافت که از عنصر ماندگاری بهره مند باشد؛ مگر اینکه همواره با پی گیری نیازها و خواسته های کاربران و مسیر حرکت رو به رشد فضای وب، خود را با پیشرفت ها و دستاوردهای نو هماهنگ کرده باشد. شبکه های اجتماعی نیز از این دست فناوری‌ها است؛ فناوری‌ای که به‌جرأت می توان آن را شکل بلوغ یافته وب 2 دانست.
اهمیت شبکه های اجتماعی را نمی توان تنها منحصر در استقبال روزافزون کاربران اینترنتی از شبکه های اجتماعی و جا گذاشتن رقبا در رتبه های جهانی توسط شبکه های اجتماعی دانست؛ بلکه باید از زاویه های دیگر همچون: استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای رساندن پیام و الغای تفکرات به کاربران، اطلاع‌رسانی در شرایط بحرانی، تبدیل حوادث عادی به یک بحران، در کنار جذابیت ها و همچنین اثرات شگرفی که این جوامع مجازی بر روی زندگی واقعی جوامع می گذارد، جستجو نمود.
در ابتدای شکل‌گیری اینترنت ـ که پایه‌های آن در وزارت دفاع آمریکا و جهت ارتباط مراکز نظامی و دولتی و سپس دانشگاهی این کشور نهاده شد ـ شاید هرگز تصور نمی‌شد که بسیاری از روابط اجتماعی و یا ایجاد و راهبری اهداف سیاسی را بتوان در قالب آن پی‌گیری کرد. با شروع توسعه کمی و کیفی اینترنت که از روند تجاری سازی آن در اوایل دهه1990 م ناشی می‌شود، ما هر روز شاهد ایجاد انواع محیط‌های جمعی اینترنتی بوده‌ایم.
شبکه‌های اجتماعی طی سال‌های گذشته با اقبال بسیار خوبی روبه‌رو بوده‌اند و آن‌چنان که از آمار برمی‌آید، محبوبیت آنها همچنان رو به افزایش است. تنها در ایالات متحده آمریکا این روزها ترافیک صفحات فیس‌بوک بیش از گوگل‌دات‌کام بوده است.
مطابق آمار اعلام‌شده توسط شرکت تحقیقاتی «هیت‌وایز»(5) شبکه اجتماعی فیس‌بوک به تنهایی، 7.07 درصد از ترافیک آنلاین وب در سراسر ایالات متحده آمریکا را در اختیار دارد و این در حالی است که سهم صفحه آغازین گوگل از این ترافیک به 7.04 درصد کاهش پیدا کرده است. باید گفت فیس‌بوک روند رو به رشد چشم‌گیری داشته است و کاربران این پایگاه از 200 میلیون نفر در آوریل 2009 (فروردین 1388) به حدود 400 میلیون نفر در فوریه 2010 (بهمن 1388) افزایش پیدا کرده‌اند.(6)
این تحقیق نشان می‌دهد که در ماه پایانی سال 2009 (آذر و دی‌ماه 1388) شهروندان مجازی به طور متوسط بیش از 5.5 ساعت از وقت‌شان را در شبکه‌های اجتماعی گذرانده‌اند. این رقم مطابق اعلام شرکت تحقیقاتی «نیلسن»(7) نسبت به سال 2008 بیش از 82 درصد افزایش داشته است. بد نیست این نکته را هم بدانید که کاربران آمریکایی حدوداً یک ساعت بیش از این میانگین در شبکه‌های اجتماعی حضور داشته‌اند.(8)
نقش شبکه‌های اجتماعی در ایجاد تحولات و بحران‌های اجتماعی
از میان همه تأثیرات و نقش‌های مثبت و منفی شبکه‌های اجتماعی بر افراد و جوامع جدید و فارغ از همه آنها، مسأله‌ای که اهمیت بسیاری در بحث شبکه‌های اجتماعی داشته است، نوعی سیطره پنهان است که روابط انسانی را مسخر خویش ساخته است. حقیقت این است که جوامع امروزی، خواسته یا ناخواسته از مجموعه‌ای از شبکه‌های اجتماعی واقعی شکل گرفته‌اند که مجموعه آن در اصطلاح «جامعه» معرفی شده است؛ اما انتقال این فضا به محیط و فضای مجازی باعث می‌شود که سیطره و کنترل کامل‌تری بر روابط اجتماعی صورت گیرد. از این رو، سردمداران و مدعیان حاکمیت استعماری در دنیا، برای کنترل هر چه بیشتر افکار عمومی جوامع، علاوه بر گسترش رسانه‌ها، به تعاریف جدیدی از روابط انسانی نیز دست یافته‌اند تا سیطره خویش را تکمیل سازند. در واقع، به‌وضوح میتوان این اهداف را در شکل‌گیری و توسعه روزافزون این اجتماعات اینترنتی مشاهده کرد.
تقریباً میتوان گفت که بیشتر شبکه‌های اجتماعی مطرح در دنیا، از سوی مؤسسات مطرح و وابسته به ایالات متحده آمریکا تأسیس و حمایت شده‌اند و سهم دیگر کشورها در ایجاد و توسعه جهانی شبکه‌های اینترنتی بسیار کم بوده است؛ به طوری که کاربران در اقصی نقاط دنیا، رغبتی برای عضویت و فعالیت در شبکه‌های اجتماعی داخلی نداشته‌اند.
به دلیل استقبال بی‌نظیر و گسترده کاربران از این شبکه‌ها و بازدید دائمی هر یک از آنان از صفحه‌های خود در شبکه‌ها، اجتماع آنان توانسته است نقش بسیار مؤثر و گسترده‌ای را در ایجاد اجتماعات، تحولات و بحرانها با اغراض صحیح یا ناصحیح ایجاد کند؛ همچنان که اطلاع‌رسانی خوب و مناسب از همین طریق نیز توانسته است در جلوگیری از بروز بحرانها و حوادث مؤثر افتد. سرعت زیاد در تبادل اطلاعات و اخبار و عدم وابستگی به آداب و قواعد دست و پاگیر اطلاع‌رسانی و اخبار، از جمله ویژگی‌های مهم در این چرخه بوده است.
نمونه‌هایی از تأثیرگذاری شبکه‌های مجازی بر جامعه
شناخته شدن جوامع مجازی به عنوان پایگاه های تأثیرگذار در زندگی فیزیکی، عامل مؤثر و تعیین کننده‌ای است که آنها را به صورت ابزاری برای اعمال قدرت، ایجاد تحرک، فشار سیاسی و اقتصادی و حتی راه‌اندازی انقلاب در آورده است. تنها در صدر قرار گرفتن پایگاه‌های شبکه‌های اجتماعی و مراجعات چند صد میلیونی کاربران به آنها نیست که سرمایه‌داران را به سرمایه گذاری روی این شبکه ها تشویق می نماید، بلکه بُرد بسیار بالا و نقش‌آفرینی و ایجاد حرکت های راهبردی و دارای منافع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تبلیغاتی این گونه از پایگاه های وب دویی است که دست اندرکاران را به سوی خود می‌کشاند.
نمونه های فراوانی از تأثیرگذاری شبکه های اجتماعی در جامعه امروز در دست است که شنیدن برخی از آنها موجبات تحیر و اعجاب شنوندگان را به وجود می آورد، از جمله:
- • سندیکاهای کارگری در لیتوانی از طریق پایگاه توییتر با هم یک صدا شدند و طی چند دقیقه بیش از 40 هزار نفر را در اعتراض به تصویب قانونی که مطابق با خواسته آنان نبود، در جلوی ساختمان مجلس جمع نمودند.
- • چندی پیش، دانشجویی به نام سئونگ هوی چو، در ساعت هفت صبح، دو قبضه اسلحه نیمه خودکار را با خود به محوطه دانشگاه صنعتی ویرجینیا برد و در مسیر راه خود ده‌ها نفر از دانشجویان و استادان را کشت. در ساعت ده صبح همه چیز تمام شده بود؛ چون دانشجوی قاتل، اسلحه را به سوی خود گرفت و با یک شلیک خودش را هم کشت.
در ساعت‌های بعد از آن، در حالی که دانشگاه هیچ بیانیه رسمی به غیر از اطلاعیه تعداد کشته‌شدگان صادر نکرده بود، نجات یافتگان و وابستگان دانشگاهیان همچنان در بی‌خبری به سر می‌بردند و نمی‌دانستند که کدام یک از دوستانشان زنده مانده‌اند و کدام‌یک از دست رفته‌اند. تا اینکه آنها به بهترین منبع خبری که در اختیار داشتند، یعنی اینترنت و شبکه اجتماعی فیس‌بوک روی آوردند؛ چرا که یادداشت‌های شاهدان عینی ماجرا به‌سرعت در صفحه‌های شخصی کاربران در شبکه فیس‌بوک ظاهر شدند و اسامی تلفات احتمالی منتشر شد. یک روز بعد، دانشگاه ویرجینیا در حالی نام قربانیان را اعلام کرد که برای جامعه آنلاین، این خبر دیگر کهنه شده بود؛ چون تا آن لحظه نام 32 نفر از مقتولان حادثه در شبکه‌های اجتماعی اینترنت منتشر شده بود. (9) - • در سال 2007، بیشتر از بیست مورد آتش‌سوزی، محدوده‌ای از سانتاباربارای آمریکا(10) تا توابع سن‌دیگو(11) در جنوب کالیفرنیا را فرا گرفت و تقریباً 20 هزار هکتار از جنگل‌های آن مناطق طعمه حریق شد و بیش از 1500 خانه نیز تخریب گردید؛ به حدی که صدها خانواده را مجبور به تخلیه منازل خود کرد. وب‌سایت‌های خبری محلی و تالارهای گفتگوی آنلاین از جمله: کریگ‌اسلایت، فیس‌بوک، توییتر و فلیکر، از جمله اولین و مهم‌ترین منابعی بودند که اخبار دقیق‌تر همراه با فیلم‌ها و تصاویر آتش‌سوزی را در اختیار دیگران قرار دادند.
یکی از کسانی که از منطقه فرار کرده بود، چنین نوشته بود: وب‌سایت‌های خبری ملی کاملاً بی‌ارزش‌اند؛ چون آنها همه چیز را به جز آتش‌سوزیِ کم‌اهمیتِ منطقه مالیبو نادیده گرفتند، صرفاً به این دلیل که در آنجا خانه تعدادی از افراد مشهور و محبوب رسانه‌ها قرار داشت.
در این حادثه با وجود اینکه ارتباطات دولتی رسمی در بعضی موارد سودمند بود، اما نمی‌شد به آنها اعتماد کرد. در عوض، خیلی از مردم به پایگاههایی روی آوردند که توسط رسانه‌های محلی هدایت می‌شدند، مانند: ایستگاه رادیویی محلی KPBS که در سن‌دیگو قرار داشت یا شبکه‌های اجتماعی. هر فرد محلی که اطلاعاتی برای به اشتراک گذاشتن در اختیار داشت و به اینترنت هم دسترسی داشت، به این پایگاه‌ها مراجعه می‌کرد و در نتیجه، اطلاعات جدید همیشه در این پایگاه‌ها به دست می‌آمد. بعضی نیز نقشه گوگل‌مپ را در دسترس قرار داده بودند و کاربران می‌توانستند روی آنها اطلاعاتی مانند محل وقوع آتش‌سوزی‌ها را قرار دهند. دیگر وب‌سایت‌ها نیز تالارهای گفتگو(12) ترتیب داده بودند که در آنها کسانی که خانه خود را ترک نکرده بودند و افراد دیگری که به خانه‌های خود برگشته بودند، آنچه را که می‌دیدند، با هم به اشتراک می‌گذاشتند.(13) - • در تحقیقی پژوهشگران دانشگاه مریلند، تمایل همگانی را برای به اشتراک‌گذاری اطلاعات در روزهای بعد از وقوع زمین‌لرزه سیچوآن(14) در 12 می سال 2008، بررسی کردند. آنها می‌گویند: زمین‌لرزه در ساعت 14:28 اتفاق افتاد و کمتر از یک دقیقه بعد، یک پیام در تالار گفتگوی تیانا(15) قرار گرفت.
تیانا یکی از محبوب‌ترین پایگاه‌ها در چین است؛ پایگاهی که بیش از 20 میلیون کاربر ثبت‌شده دارد. در کمتر از ده دقیقه، 56 نظر ثبت شد که نشان می‌داد زمین‌لرزه در 22 شهر دیگر نیز احساس شده است.
پژوهشگران، هزاران نظر ثبت‌شده در آن پایگاه را که در روزهای بعد از زلزله ارسال شده بود، خواندند و دسته‌بندی کردند. آنها دریافتند که شهروندان چینی از این پایگاه به همان دلیلی استفاده کردند که مردم کالیفرنیا در زمان آتش‌سوزی از پایگاه‌های اینترنتی استفاده می‌کردند؛ مسائلی مانند: جستجوی اطلاعات در مورد خانه، شهر و خانواده‌شان؛ و یا هماهنگی فعالیت‌ها برای کمک به قربانیان حادثه. (16) - • مدتی قبل، یک دانشجوی زن در اخبار دیده بود که ارتش کشورش در یافتن محلی برای فرود هلیکوپتر در نزدیکی روستایی تخریب‌شده در حاشیه یک کوه با مشکل مواجه شده است. آن زن که در همان منطقه بزرگ شده بود، اطلاعاتی تفصیلی را از جایی که هلیکوپتر می‌توانست در آن فرود بیاید، در یک شبکه اجتماعی منتشر کرد و از کاربران تقاضا کرد که آن را به گوش مسئولان برسانند. در نهایت، این خبر به گوش مسئولان مربوط در ارتش رسید و آنها یک هلیکوپتر را به جایی که او گفته بود، فرستادند که توانست با موفقیت فرود بیاید. (17)
- • در اواخر اردیبهشت سال 1389 یک گروه در شبکه اجتماعی فیس‌بوک صفحه‌ای را برای قرار دادن کاریکاتورها و نقاشی‌هایی از پیامبر اسلام - صلی الله علیه و آله - ایجاد کرد و کاربران خود را تشویق کرد تا کاریکاتورهای موهن به ساحت پیامبر اسلام را بر روی این صفحه قرار دهند. برخی از کاربران متعصب نیز عضو آن گروه شدند، البته پس از آن، موج اعتراض علیه برگزاری این طرح اهانت آمیز به ساحت پیامبر عظیم الشان اسلام سرتاسر پاکستان را فرا گرفت و بحران پدید آمده را خاموش کرد. (18)
- • شبکه تلویزیونی ماهواره‌ای الجزیره، وب‌سایتی آزمایشی را راه‌اندازی کرده است که پیام‌های متنی، گزارش‌های تلفنی و موبایلی و اطلاعات توییتر را در مورد بحران در نوار غزه، روی یک نقشه مجازی زمین که توسط مایکروسافت درست شده بود، به نمایش می‌گذارد. (19)
- • در جریان حوادث بعد از انتخابات ایران، قرار بود که پایگاه اینترنتی توییتر برای انجام پاره‌ای از مسائل فنی به مدت 72 ساعت غیر فعال گردد که با درخواست مقامات رسمی ایالات متحده آمریکا برای خودداری از این کار و موکول کردن آن به بعد، فعالیت این پایگاه برای حفظ تأثیر آن بر روی حوادث داخلی ایران ادامه پیدا نمود. (20)
- • یادداشت یک سرباز اسرائیلی در صفحه خودش در شبکه اجتماعی فیس بوک و افشای خبر حمله یگانش به کرانه باختری رود اردن، موجب شد که ارتش اسرائیل، عملیات مورد نظر خود را لغو کند. این سرباز با استفاده از تلفن همراهش پیغامی را به این مضمون در صفحه شخصی خود در فیس‌بوک فرستاده بود: «چهارشنبه این روستا را تخریب می‌کنیم و پنجشنبه به خانه‌هایمان برمی‌گردیم.»
جزئیات یگان این سرباز، به همراه زمان دقیق و محل عملیات در صفحه فیس‌بوک این سرباز آمده بود. سربازان دیگر این پیغام را در صفحه شخصی وی خواندند و آن را به فرمانده یگان خود گزارش کردند. در پی این رخداد، ارتش اسرائیل عملیات مورد نظر را به جهت نگرانی از باخبر شدن نیروهای فلسطینی لغو کرد و سرباز را به ده روز زندان و محرومیت از شرکت در عملیات رزمی محکوم نمود. (21)
نقش شبکه‌های اجتماعی در تحولات سیاسی ایران
همان طور که گذشت، شبکه اجتماعی مفهومی است که پیش از طرح در عرصه فضای مجازی، در فضای واقعی جوامع نیز دارای مفهوم است. اما مسأله‌ای که باعث مطرح شدن چنین مفهومی در فضای جامعه ایران در ماه‌‌های اخیر شده است، نقش ویژه‌ای است که شبکه‌های اجتماعی اینترنتی در تحولات سیاسی یک سال اخیر ایفا کرده‌اند؛ به طوری که با یک جستجوی بسیار ساده در اینترنت متوجه خواهید شد که مقالات متعدد علمی و پژوهشی در زمینه تأثیر شبکه‌های اجتماعی و به طور خاص از سوی پایگاه: توییتر، فیس بوک و یوتیوب در تحولات سیاسی و فرهنگی ایران منتشر گشته است.
البته گرایش‌های متفاوتی در این پژوهش‌ها مشاهده می‌شود؛ از طرفی بعضی از محققان به تمجید از آثار مثبت این گونه شبکه‌ها در اجرای پروژه استعماری «گسترش دموکراسی» پرداخته‌اند و از سوی دیگر، شاهد مطالب متعدد و متنوعی در زمینه آثار زیان‌‌بار اجتماعی و فرهنگی این به اصطلاح خدمات مجازی در جوامع ـ حتی جوامع غربی ـ هستیم؛ به طوری که در روزهای اخیر از آثار زیان‌بخش فیس‌بوک به عنوان مطرح‌ترین شبکه اجتماعی اینترنتی در ایجاد فضای غیر بهداشتی در روابط جنسی در انگلستان نیز سخن به میان آمده است؛ هر چند بیشتر انتقاداتی که علیه شبکه‌های اجتماعی سازمان یافته، صورت می‌گیرد، متوجه عملکرد آنها در ارائه اطلاعات شخصی و تجاوز به حریم خصوصی افراد است.
یکی از دغدغه هایی که در سال 1388 همه شئونات نظام مقدس جمهوری اسلامی را تحت تأثیر خویش قرار داد، هجمه برنامه ریزی شده و پرحجم نظام سلطه و راه انداختن جنگی تمام‌عیار برای بر هم ریختن فضای امنیت ملی و همچنین فضای فکری حاکم بر جامعه، به وسیله ابزارهایی همچون شبکه های اجتماعی بود؛ جنگی که مقام معظم رهبری از آن به «جنگ نرم» تعبیر نمودند.
مقام معظم رهبری در فرمایشات خود در تاریخ 4 آذر 1388 در جمع بسیجیان سراسر کشور فرمودند: «اولویت استکبار در مواجهه با نظام اسلامى، آن چیزى است که امروز به آن می‌گویند جنگ نرم؛ یعنى جنگ به وسیله ابزارهاى فرهنگى، به وسیله نفوذ، به وسیله دروغ، به وسیله شایعه‌پراکنى، با ابزارهاى پیشرفته‌اى که امروز وجود دارد. ابزارهاى ارتباطى‌اى که ده سال قبل و پانزده سال قبل و سى سال قبل نبود، امروز گسترش پیدا کرده. جنگ نرم، یعنى ایجاد تردید در دل‌ها و ذهن‌هاى مردم.»(22)
ایشان در جایی دیگر در باره وظیفه داشتن بخش های فرهنگی در شرکت فعال در این جنگ و ضرورت جدی گرفتن این جنگ و پرداختن به آن می فرمایند: «همینى که حالا معمول شده که در بیان‌ها و در تلویزیون و توى تبلیغات و توى دادگاه و توى زبان همه، می‌گویند: جنگ نرم؛ راست است، این یک واقعیت است؛ یعنى الان جنگ است. همیشه این را گفته‌‌‌‌‌‌‌ام، بارها و بارها. علت این است که من صحنه را مى‌‌‌‌‌‌‌بینم؛ چه بکنم اگر کسى نمى‌‌‌‌‌‌‌بیند؟! چه کار کند انسان؟! من دارم مى‌‌‌‌‌‌‌بینم صحنه را، مى‌‌‌‌‌‌‌بینم تجهیز را، مى‌‌‌‌‌‌‌بینم صف‌‌‌‌‌‌‌آرایى‌‌‌‌‌‌‌ها را، مى‌‌‌‌‌‌‌بینم دهان‌هاى با حقد و غضب گشوده شده و دندان‌هاى با غیظ به هم فشرده شده، علیه انقلاب و علیه امام و علیه همه این آرمان‌ها و علیه همه آن کسانى که به این حرکت دل بسته‌‌‌‌‌‌‌اند را؛ اینها را انسان دارد مى‌‌‌‌‌‌‌بیند. خب چه کار کند؟ این تمام نشده. چون تمام نشده، همه وظیفه داریم. وظیفه مجموعه فرهنگى و ادبى و هنرى هم وظیفه مشخصى است»(23)
ایشان در جایی دیگر با اشاره به تصویب بودجه 45 میلیون دلاری مجلس ایالات متحده آمریکا برای مقابله اینترنتی با انقلاب اسلامی می‌فرمایند: «دوباره می‌نشینند چهل و پنج میلیون دلار بودجه تصویب می‌کنند؛ براى اینکه جمهورى اسلامى را شکست بدهند! بودجه تصویب می‌کنند که از طریق اینترنت، انقلاب ایران را از بین ببرند؛ جمهورى اسلامى را سرنگون کنند! خوب، شما چند ده «چهل و پنج میلیون دلار» را تا حالا مصرف کرده‌اید؟ چقدر شما براى شکست دادن جمهورى اسلامى کار دیپلماسى کردید، تحریم اقتصادى کردید، انواع و اقسام توطئه‌ها را کردید، جاسوس فرستادید، جاسوس تربیت کردید؟ چه فایده‌اى کردید که حالا باز می‌خواهید از این طریق وارد شوید و ملت ایران را به خیال خودتان از انقلاب جدا کنید؟»(24)
در همان ایام بود که در خبر‌ها آمد: وزیر خارجه آمریکا از تلاش‌های کشورش برای اطمینان از دسترسی معترضان ایرانی به شبکه اجتماعی توییتر دفاع کرد. عصر ایران به نقل از لس آنجلس تایمز نقل می‌کند: «در شرایطی که مقامات ایرانی، واشنگتن را به مداخله در امور انتخاباتی این کشور متهم کرده‌اند، هیلاری کلینتون از تلاش‌های اخیر آمریکا برای اطمینان از اینکه توییتر همچنان در دسترس معترضان ایرانی قرار دارد، حمایت کرد.»(25)
کلینتون در دیداری با آویگدور لیبرمن، وزیر خارجه اسرائیل گفت: «توییتر، ابزاری مهم است که به معترضان ایرانی به‌ویژه جوانان اجازه می‌دهد در جریان حوادث اخیر انتخابات ریاست جمهوری با یکدیگر در تماس باشند.» (26)
این اظهارات کلینتون پس از آن عنوان شد که روزنامه نیویورک تایمز گزارش داد: «وزارت خارجه آمریکا با ارسال ایمیلی از شبکه اجتماعی توییتر درخواست کرده به جهت کاربران ایرانی، قطعی شبکه خود را به تعویق بیندازد.»(27)
شبکه خبری فاکس‌‌یوز هم که متعلق به دولت آمریکا است، با تأیید این خبر می‌نویسد: «واکنش‌های گروه‌های گوناگون ایرانی به نتیجه انتخابات، یک جنگ الکترونیکی را در محیط اینترنت پدید آورده است. بسیاری از کاربران ایرانی اینترنت برای آگاه شدن از اوضاع اخیر ایران به شبکه‌های اجتماعی همچون: فلیکر، فیس‌بوک و یوتیوب مراجعه می‌کنند تا با بهره‌گیری از این پایگاه‌ها که اصالتاً پایگاههایی اجتماعی و نه سیاسی هستند، بتوانند گزارش‌ها و فیلم‌هایی از ایران ببینند.»(28)
چند نکته پایانی
فارغ از بحث‌های متعددی که این روزها درباره شبکه‌های اجتماعی صورت گرفته است، به نظر می‌رسد که نکات ذیل در آثار این شبکه‌ها در فضای ایران قابل تأمل باشد:
- این روزها خبرهای متعددی از وابستگی شبکه‌های اجتماعی به سازمان‌ها و نهادهای امنیتی و اطلاعاتی کشورهای متخاصم به گوش می‌رسد؛ به طوری که در بعضی از موارد، شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اجتماعات اینترنتی به صراحت اعلام کرده‌اند که اطلاعات شخصی کاربران را در اختیار نهادهای اطلاعاتی و جاسوسی قرار می‌دهند. به طور خاص، منابع امنیتی آمریکا و اسرائیل از شبکه‌هایی مانند فیس‌بوک و مای اسپیس(29) برای شناسایی افرادی جهت سپردن فعالیت‌های جاسوسی استفاده می‌کنند و به شناسایی استعدادهایی که به طور رایگان اطلاعات لازم را در اختیار آنان قرار می‌دهند، می‌پردازند. متأسفانه، برخی کاربران ایرانی از این امر مستثنا نبوده و در این گونه شبکه‌ها تأمین کننده خواسته‌های استکبار جهانی محسوب می‌شوند.
- کاربران اینترنتی در سراسر دنیا، در واقع سرآمدان و نخبگان یک ملت محسوب می‌شوند. حقیقت این است که داشتن سواد کافی و آشنایی حداقلی با زبان خارجی، از ملزومات استفاده از خدمات اینترنتی است. از یک سو، حضور مؤثر در شبکه‌های اجتماعی اینترنتی نیز معلومات، توانایی و استعداد فراوانی را می‌طلبد که تنها میتوان آن را در قشر تحصیل کرده یافت و از سوی دیگر، استفاده از خدمات رایانه‌ای، محدود به نسل‌های جوان و جدید است. این مسأله در غرب نیز شایع است؛ به طوری که قسمت عمده‌ای از کاربران را جوانان تشکیل می‌دهند. البته این مسأله در ایران مضاعف است. بنابراین، جوانان دانشجو، مهم‌ترین قشر درگیر در ماجرا هستند.
- استفاده از اینترنت، مستلزم هزینه‌ها و امکاناتی است که در اختیار تمامی اقشار نیست. حقیقت مسأله این است که اقشار پردرآمدتر و البته با وقت و زمان کافی، می‌توانند فعالیت بسیاری در شبکه‌های اجتماعی داشته باشند. بنابراین، با توجه به گرانی اینترنت در ایران، شاهد حضور طبقات پردرآمدتر در آن خواهیم بود؛ به طوری که فعالیت‌های گروه‌ها در شبکه‌های اجتماعی، بیشتر به طبقات مرفه جامعه اختصاص می‌یابد.
- همان‌گونه که شبکه‌های اجتماعی در ایجاد بحرانها و اجتماعات و حرکت‌های مردمی نقش مؤثری دارد، در جلوگیری از بحرانها و اطلاع‌رسانی صحیح و سریع و تبدیل ناهنجاری‌ها به یک هنجار و ایجاد فضای مثبت و سالم نیز می‌تواند مؤثر بیفتد؛ البته به شرط آنکه به‌خوبی و درستی از آن استفاده گردد.
پی نوشت ها:
