ره آورد نور

 کلید­واژگان: پایان­نامه­،  بانک­های دیجیتال، دسترس­پذیری، سرقت پایان­نامه، حق تألیف.

مقدمه

یکی از منابع مهم علمی و تحقیقاتی در هر رشته، پایان­ نامه­ ها هستند. این منابع، محصول تلاش علمی و یافته­های تحقیقاتی دانشجویان به شمار می­روند که با راهنمایی اساتید نگاشته می­شوند. از این رو، می­توان ارزش علمی فراوانی برای آن‏ها قائل شد.

بسیاری از پایان­ نامه­ ها پس از اتمام و دفاع شدنشان از سوی دانشجو، در گوشه کتابخانه­های دانشگاه­ها انباشته می­شوند و تنها تعداد اندکی از آن‏ها به صورت کتاب، یا بخشی از آن‏ها به شکل مقاله انتشار می­یابند. به این ترتیب، دسترسی به این منابع مهم و با ارزش، برای دانشجویان و محققان بسیار محدود می­شود. انباشته شدن پایان­ نامه­ ها در کتابخانه دانشگاه­ها، نتایح نامطلوب دیگری نیز دارد که از آن جمله می­توان، نگارش موضوعات تکراری یا یکسان در دانشگاه­های مختلف به دلیل آگاه نبودن از موضوع­های دفاع شده و نیز سرقت و ارائه یک پایان­نامه به دفعات در دانشگاه­های مختلف به سبب آگاه نبودن اساتید راهنما و مسئولان تحصیلات تکمیلی از موضوعاتی که در دانشگاه­های دیگر دفاع می­شود، اشاره کرد.

بر این اساس، عرضه پایان­ نامه­ ها در سطحی گسترده و محدود نبودن استفاده آن‏ها در دانشکده­ها و دانشجویان همان دانشکده­ها، نه تنها مشکلات مزبور را حل می­کند، بلکه به شکوفایی و پر­محتواشدن پایان­ نامه­ ها وکارهای پژوهشی خواهد انجامید؛ به گونه­ای که دانشجویان وقتی بدانند کارشان در سطح وسیعی عرضه می­شود، می­کوشند اثری پرمحتوا و دقیق ارائه کنند. همچنین، افزایش دسترسی به پایان­ نامه­ ها سبب می­شود، دانشجویان و محققان منابع پژوهشی بیشتری در دست داشته باشند و در نتیجه، تحقیقاتی پرثمر و دقیق­تری انجام دهند.

شاید بتوان راه­های مختلفی در جهت عمومی کردن پایان­ نامه­ ها در نظر گرفت:

1. عرضه پایان­ نامه­ ها به کتابخانه­ های عموی از سوی دانشگاه­ها، به صورت لوح فشرده یا به صورت نسخه چاپی؛
2. عرضه پایان­ نامه­ ها از طریق اینترنت.

روش نخست، شاید هزینه هنگفت و زمان بسیار  بطلبد و به صرفه نباشد. گذشته از این، بر اساس این روش برخی محدودیت­های پیش­گفته هنوز هم وجود دارد؛ به گونه­ای که استفاده از پایان­نامه محدود به ساعات حضور در کتابخانه است.

اما روش دوم از لحاظ هزینه و زمان هیچ­گاه با روش نخست قابل قیاس نیست. همچنین معایبی چون محدویت به زمان و مکان خاص نیز در آن دیده نمی­شود. افزون بر این، مزایای بسیاری بر دیجیتالی کردن پایان­ نامه­ ها مترتب است که می­توان آن­ها را چنین دسته‏بندی کرد:

می­توان به­آسانی و در سطح بسیار وسیع درباره موضوع یا عبارتی خاص جستجو کرد؛ نمایه کردن موضوعات در  پایان­ نامه­ های دیجیتال نیز بسیار آسان است؛ انتقال مطالب با غنای بیشتر با استفاده از نظام چندرسآن‏های ­(multimedia) و تقویت محتوا و نیز امکان افزودن مواردی چون: رنگ، لینک­های هیپرتکست، پوشه­های اطلاعات، تصاویر، صوت­ها، فیلم­ها، الگوهای سه­بعدی، واقعیت مجازی و برنامه­های قابل اجرا انجام می­شود؛ هزینه­ها کاهش می­یابد؛ دسترسی به تحقیقات که سبب استناد به آن می­شود؛ روابط علمی میان دانشگاه­ها افزایش می­یابد و جستجو در متن پایان­نامه آسان می­شود.

بنابراین، بهترین کار برای استفاده مناسب از پایان­ نامه­ ها، دسترس­پذیر کردن آن‏ها، و بهترین راه برای عمومی کردن آن، عرضه­ در اینترنت است.

عرضه اینترنتی پایان­ نامه­ ها و چالش­های پیش رو

با وجود این همه مزایا برای ارائه پایان­ نامه­ ها در اینترنت، چرا در کشور ما این کار انجام نمی­شود؟ موانع پیش روی این کار کدام­اند؟ آیا این موانع آن­قدر بزرگ­اند که مانع از عرضه عمومی پایان­ نامه­ ها می­شود؟ چگونه می­توان این موانع را برطرف کرد؟

در کشور ما به دلیل نبود نظام مدون برای حمایت از حقوق مالکیت معنوی و سردرگمی در پذیرش یا رد  قوانین بین­المللی حق تألیف، به­آسانی، بدون مجوز و بدون ذکر منبع، از آثار فکری دیگران استفاده می­شود. شاید این بزرگ­ترین مانع بر سر راه استفاده از اینترنت برای عرضه پایان­ نامه­ ها باشد؛ به گونه­ای که با عرضه متن پایان­ نامه­ ها در اینترنت، همواره این ترس وجود دارد که آن‏ها سرقت شوند. یکی از مشکلات اساسی در زمینه پایان­ نامه­ های دانشگاهی، چه در مقطع کارشناسی ارشد و چه دکترا، مسأله کپی کردن از روی دیگر پایان­ نامه­ ها یا سرقت اطلاعات دیگر پایان­نامه ها بدون ذکر منبع است.

دزدی علمی شکل­های گوناگونی دارد و می­تواند ناآگاهانه و ناخواسته، یا آگاهانه و به ­عمد صورت پذیرد. برخی از این شکل­ها چنین است:

1. در ساده­ ترین حالت، استفاده از آثار فکری و معنوی دیگران ممکن است از سوی دانشجویان کارشناسی هنگام جمع­آوری مطالب و مطالعه کتابخانه­ای  (LITERATURE SURVEY)برای نوشتن گزارش و پروژه­های تخصصی باشد. برخی از دانشجویان و حتی استادان راهنما حفظ امانت علمی و رعایت ذکر مراجع را جدی نمی­گیرند. چگونگی بهره­برداری­، شیوه ارجاع و آوردن نام منابع و استانداردهای آن را باید آموزش داد؛
2. در سطحی بالاتر دانشجویان کارشناسی ارشد در نگارش پایان نامه خود ممکن است از پایان­ نامه­ های ارائه شده در دانشگاه­های دیگر بهره­برداری، بازنویسی و استفاده غیرمجاز کرده، مرجع را پنهان و یا به آن اشاره کلی کنند؛
3. پیاده­سازی (DOWN LOADING) پایان­ نامه­ های خارجی و بهره­برداری از آن­ها بدون اشاره به میزان و نوع استفاده، تنها ذکر نام و حتی بدون ذکر مرجع؛
4. استفاده از مقالات چاپ شده خارجی و حتی داخلی به صورت برداشتن برخی داده­ها، شکل­ها و نتایج تا ترجمه کامل آن به فارسی و ارائه در پایان­نامه و یا انتشار به نام خود در کنفرانس یا مجله علمی داخلی؛
5. درباره پایان­ نامه­ های دکتری و مقالاتی که شرط ارائه و دفاع آن‏ها وجود دارد، چنین استفاده­های نامسئولانه و داده­سازی ممکن است به روش­های ماهرانه­تری انجام شود؛ برای نمونه، با الگو قرار دادن یک اثر و تغییرات صوری در آن، اثر را به نام خود ثبت کنند، یا چند مقاله را ترجمه کنند و به هم بیامیزند؛
6. لازم است به نقش استادان راهنما و مشاور و مسئولیت و هوشیاری آن‏ها نیز اشاره شود. معمولاً پس از افشای موارد دزدی علمی، دانشجویان مقصر شناخته شده، استادان مربوطه اظهار بی­اطلاعی می­کنند. اما چون چنین کاری زیر نظر آن‏ها صورت گرفته است، قانونا ً شریک جرم شمرده شده، و نمی­توان آن‏ها را مبرا دانست؛
7. همچنین بنگاه­های خدمات پایان­نامه و رساله­نویسی نیز می­توانند در بدآموزی و گسترش استفاده نامشروع از آ ثار دیگران نقش داشته باشند. لازم است با ساماندهی آن‏ها چارچوب این­گونه خدمات را روشن و نظارت کرد. (1).

به علل گوناگون،  برخی دانشجویان در مقاطع تحصیلات تکمیلی، به جای تحقیق بر روی رساله خود، موضوع را به فرد یا شرکتی که دست­اندرکار این امر است، واگذار کرده یا از طریق کپی کردن کامل یک پایان­نامه از دانشگاه­های دیگر کشور و تغییر اسم نویسنده و استادان داور و مشاور و راهنما آن را تحویل سیستم دانشگاهی می­دهند­. (2) پیدا کردن رد پای چنین پایان نامه­هایی چندان دشوار نیست. ولی این پرسش مطرح است که چرا نظام دانشگاهی کشور قادر به کشف سیستماتیک این تخلفات نیست؟

پاسخ این پرسش را می­توان در فقدان سیستم اطلاعات جامع پایان­ نامه­ ها و تحقیقات دانشجویی در کشور دانست.

ضرورت اینترنتی کردن ارائه پایان­ نامه­ ها (3)

وقتی یک دانشجو پایان­نامه خود را کپی می­کند، هیچ راهی برای استادان راهنما، مشاور یا داور برای پی بردن به این تخلف وجود ندارد؛ چرا که هر دانشکده برای خود پایان­ نامه­ ها را بایگانی می­کند و اگرچه دانشگاه­ها، گروه­های علمی را ملزم به ارائه یک نسخه از هر پایان­نامه به کتابخانه مرکزی دانشگاه کرده­اند، این کتابخانه­ها نیز مانند جزیره­های جداگانه هستند و هیچ ارتباط ارگانیکی بین آن‏ها وجود ندارد و هر استادی برای پی بردن به تخلف باید چندین ماه وقت صرف کند، شخصاً به تمام این کتابخانه ها سر بزند تا بفهمد آیا این کار تکراری است یا نه. بدیهی است که این کار عملاً غیر ­ممکن است و از عهده هیچ­کس ساخته نیست. معمولاً هر استادی برای این کار به ذهن خود یا حداکثر به کتابخانه دانشکده خودش مراجعه می­کند و افزون بر آنچه گفته شد، باید این نکته را نیز یادآور شد که با توجه به برنامه فشرده زمان­بندی دفاع از رساله­ها، به طور معمول هر استاد بیشتر از یک یا دو هفته برای مطالعه رساله زمان در اختیار ندارد، و این زمان کمی است تا یک استاد بتواند تشخیص دهد که آیا موضوع پایان­نامه تکراری است، این کار سرقت شده است یا نه. این­چنین است که متخلفان امکان ادامه فعالیت می­یابند و در این خلأ اطلاعاتی جولان می­دهند.

اما چگونه می­توان از این کار پیش­گیری کرد؟ راه حل نهایی بسیار ساده است:

انتشار رایگان و سیستماتیک همه پایان­ نامه­ های دانشجویی کشور بر روی یک پایگاه اطلاع­رسانی اینترنتی و امکان دسترسی همگان به آن .

این پیشنهاد به ظاهر بر خلاف رویه­های جاری دانشگاه­ها در سالیان گذشته است که در آن دسترسی به پایان­ نامه­ ها به دلیل محدود بودن تعداد نسخ آن همواره با مقررات خاصی تحدید شده است، و حتی مانند کتاب­های مرجع اجازه امانت دادن آن هم وجود ندارد. در چنین شرایطی اکثریت قریب به اتفاق پایان­ نامه­ ها در کنج کتابخانه­های دانشگاهی خاک می­خورد و تعداد اندکی قادر به دسترسی به این تحقیقات بوده­اند؛ به عبارت دیگر، بر اساس این روش پایان­ نامه­ ها تنها برای قفسه­های کتابخانه­های دانشگاهی تولید می‏شود؛ نه برای استفاده تحقیقاتی و پژوهشی. به این ترتیب، پایان­ نامه­ ها که قسمت عمده و مهم منابع پژوهشی ما شمرده می‏شوند، بدون استفاده می­مانند.

اما اگر همه این پایان­ نامه­ ها در یک مرجع اینترنتی ثبت و منتشر شوند و امکان دسترسی عمومی به همه آن‏ها فراهم شود، اولاً به جهت دسترسی نامحدود و گسترده، امکان استفاده از آن برای همگان فراهم خواهد شد؛ و ثانیاً هیچ­کس قادر به کپی برداری از آن‏ها نخواهد بود؛ چرا که با یک جستجوی ساده اینترنتی بر روی پایگاه مربوطه دستش رو می­شود و منابع اصلی­ای که سرقت کرده، لو خواهد رفت.

پس این شیوه بر خلاف ظاهرش که ممکن است زمینه­ساز کپی­برداری بیشتر به نظر برسد، ضد تخلف است. از سوی دیگر، دسترسی به دیگر رساله­ها سبب می­شود کارهای تکراری کمتری انجام شود و دستاوردها و نتایج سایر تحقیقات دانشجویی بیشتر در دسترس دانشجویان و محققان قرار بگیرد .

یک مثال عینی می­تواند مسأله را روشن­تر کند. یک معلم در نیم­سال تحصیلی،  دانشجویان را موظف کرد تا تمام تحقیقات دانشجویی مربوط به آن درس را به جای چاپ در برگه­های کاغذی، صرفاً بر روی وبلاگ اختصاصی همان کلاس منتشر کنند. انتشار این تحقیقات در وبلاگ کلاسی سبب شد تا افزون بر استاد، همکلاسی­هایشان نیز به این تحقیق دسترسی داشته باشند و به نوعی بر آن نظارت کنند. اگر فردی در کارش غل و غش بود، از سوی ناظران گمنامی که در وبلاگ نظر (4) می­نوشتند، مورد انتقاد قرار می­گرفت. گذشته از آن، این وبلاگ در میان دانشجویان دیگر دانشگاه­ها هم خوانندگانی داشت که آن‏ها نیز نقش ناظران بیرونی را برعهده داشتند. بدین ترتیب، در پایان ترم، دقیق­ترین تحقیقات دانشجویی فراهم شد. اما وقتی استاد، تحقیق دانشجویی را در قفسه­های اتاق کارش بایگانی می­کند و جز خودش، دست هیچ­کس به آن نمی­رسد، به طور طبیعی، امکان تخلف در آن تحقیقات بیشتر می­شود. موضوع الکترونیکی کردن پایان­ نامه­ ها و انتشار آن بر روی یک پایگاه متمرکز اینترنتی نیز از همین جنس است­.

بنابراین، اگر فرآیند ثبت اطلاعات پایان­ نامه­ ها و استخراج اطلاعات آن‏ها کاملاً آنلاین شده و دسترسی متن کامل به این پژوهش­ها فراهم آید، می­توان امیدوار بود که معضل کپی کردن پایان­ نامه­ ها و یا ذکر نکردن منابع تحقیق به طور ریشه­ای حل شود .

گذشتته از حل مشکل کپی­برداری از پایان­ نامه­ ها، عرضه آنلاین آن‏ها مزایای بسیار دیگری نیز دارد، که از آن جمله می­توان به: روشن شدن وضعیت دانش و پژوهش در کشور، معرفی محصولات تحقیقات  دانشجویان دانشگاه­های کشور به همدیگر، آشنا شدن دانشجویان و محققان یک رشته با همدیگر و افزایش امکان کار گروهی، اشاره کرد.

دیجیتالی کردن پایان­ نامه­ ها در حوزه علوم اسلامی ضرورتی مضاعف دارد؛ زیرا افزون بر آنچه گفته آمد، نفس معرفی آثار و منابع اسلامی در اینترنت، خود ضرورتی مستقل دارد. با توجه به این که فضای اینترنت خود دنیایی دیگر است و در آن همه گونه فعالیت، از جمله فعالیت­های دینی انجام می­شود که بسیاری نیز بر خلاف آموزه­های اسلامی است ضروری است که اسلام واقعی در این محیط معرفی شود تا ساکنان این دنیای مجازی نیز با اسلام واقعی آشنا شوند.

در بسیاری از کشورهای دنیا ارائه پایان­نامه به صورت الکترونیکی سابقه چندساله دارد. شاید برای نخستین بار اوگن پاور، (5) در سال 1938 با اجاره گورستانی در ایالت میشیگان آمریکا  چنین کاری انجام داد. او شرکتی با عنوان دانشگاه میکروفیلم­ها بنیان نهاد تا از آثار موزه بریتیش به صورت میکروفیلم نگهداری کند. افزون بر آثار این موزه، از آن جا که دانشجویان دوره دکتری برای دریافت مدرک تحصیلی­شان ملزم به چاپ پایان­نامه و رساله­های دکتری بودند، او به بازار مناسب چاپ پایان­ نامه­ ها نیز  توجهی ویژه کرد. به این ترتیب، دانشگاه بین­المللی میکروفیلم، (UMI) تأسیس شد.

دانشگاه­ها و مراکز دیگری نیز وجود دارند که پایان­ نامه­ ها و رساله­های دیجیتال عرضه می­کنند. برای نمونه، مؤسسه تکنولوژی ماساچوست (ام آی تی) (6) ، که رساله­ها و پایان­ نامه­ های برگزیده از همه دانشکده­های ام آی تی را  در بر می­گیرد. ام آی تی بیش از 20 هزار رساله دارد. همچنین شبکه دیجیتال کتابخانه رساله و پایان­نامه ( ان­دی­ال­تی­دی) (7) که یک سازمان غیرانتفاعی بین‏المللی است و  با بسیاری از کتابخانه­های دانشگاهی همکاری دارد و در نظر دارد با همه دانشگاه­ها در سراسر دنیا در زمینه ارائه خدمات پایان­نامه­ای پیشنهاد همکاری دهد. افزون بر این می­توان به کتابخانه دانشگاه ویرجینیا تچ(8) و نیز بانک رساله و پایان­نامه پایگاه پروکوئست(9) که پایان­ نامه­ های 1000 دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی از آمریکای شمالی و سراسر جهان را دریافت می­کند، اشاره کرد. سالانه بیش از 60000 هزار پایان­نامه به این پایگاه افزوده می­شود. اطلاعات استناد کتاب­شناختی پایان­ نامه­ ها از 1861 تا کنون است و از 1980 شامل چکیده 350 کلمه­ای است. یک میلیون و نهصد پایان­نامه­ تمام ­متن را در قالب مکتوب، مایکروفیش و الکترونیکی - اگر نوع اشتراک اجازه دهد - در دسترس است.

نمونه­ های دیگر این پایگاه ­ها عبارت­اند از:

پایان­ نامه و رساله ورلدکات(10)، پایگاه برنامه­های رساله­های دیجیتالی استرالیا (ای دی تی) (11)، که 7 دانشگاه استرالیایی را در بر می­گیرد و پایان­ نامه­ های تمام­متن عرضه می­­کند و در سراسر جهان در دسترس است (این پایگاه هدف از ارائه پایان­ نامه­ های دیجیتال به صورت تمام­متن را فراهم آوردن امکان دسترسی به تحقیقات استرالیایی و تقویت این تحقیقات در جوامع بین­المللی می­داند)، کتابخانه دانشگاه ویک فورست، کتابخانه  اطاق مطالعه اصلی (12)، تی دی اکس (پایان­ نامه­ ها و رساله­های وابسته به دانشگاه­های اسپانیا)، مؤسسه تحقیقات علوم انسانی مدرن(13)، مجموعه رساله و پایان­نامه(14)، مؤسسه کارولینسکا(15)، کتابخانه ام‏آی­تی(16)، پایان­نامه و رساله دانشگاه پنسیلوانیا(17)، پایگاه پایان­نامه دکتری(18)، بیبلوتک؛ پایان­ نامه­ های دانشگاه گرونینگن(19) ، کتابخانه الکترونیک دانشگاه ادیس­آبابا(20)، مجموعه رساله­ها و پایان­ نامه­ ها (دی تی سی) که رساله­ها و پایان­ نامه­ های فارغ­التحصیلان کارشناسی ارشد و دکتری 7 دانشگاه هنگ کنگ را ارائه می­کند. برخی از این دانشگاه­ها تمام­متن پایان­ نامه­ ها را در اختیار کاربران قرار می­دهد. بسیاری از دانشگاه­ها و مؤسسات نیز به صورت سالانه کنفرانس­هایی در این زمینه  برگزار می­کنند. (21)

شگفت­انگیرتر از همه این که بسیاری از آن‏ها  پایان­ نامه­ ها را به صورت دسترسی آزاد (22)، در اختیار کاربر می­گذارند.

نمونه دیگر این­گونه پایگاه­ها، دانشگاه علم وتکنولوژی نیوجرسی، دانشگاه آبورن، دانشگاه پنسیلوانیا، دانشگاه بریگسهام یانگ، دانشگاه لویزویل، دانشگاه نیسوری کلمبیا، دانشگاه مؤسسه تکنولوژی انتانیو، دانشگاه بوتا استیت و دانشگاه فلوریدای جنوبی که متن کامل پایان­نامه و رساله­ها را به صورت دیجیتال عرضه می­کنند.

در کشور ما نیز وزارت علوم مدتی است طرحی با نام «سما» را در حال اجرا دارد که در وب­سایت پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی کشور (ایرانداک)(23)، در حال اجرا است. این سامانه دیجیتالی از زمان تصویب و پیشنهاد پروژه تا انتهای دفاع دانشجو را شامل می‌شود. به گفته معاون پژوهشی وزارت علوم به تمام دانشگاه­ها دستور العمل این طرح ابلاغ شده و در آن پیشنهاد شده كه هر دانشجویی نسخه الكترونیكی پایان نامه خود را ارائه داده و علاوه بر چكیده و واژگان كلیدی یك صفحه خلاصه موضوع را در حد درك جوانان دبیرستانی روی پایگاه قرار دهد تا در پژوهش‌های آن‏ها نیز مورد استفاده قرار گیرد .

در حال حاضر، در پایگاه‌های اطلاعاتی، مشخصات و چكیده اطلاعات قابل بازیابی بود و بخش مقدماتی پایان‌نامه‌ها كارشناسی ارشد و دكترا نیز (در حدود پانزده صفحه اول) در دسترس كاربران است. بنا بر اظهارات مسئولان مركز، برای ارائه متن كامل پایان‌نامه‌ها در پایگاه آمادگی فنی لازم وجود دارد، اما با توجه به این كه از نظر حقوقی و جلب موافقت پدیدآورندگان و دانشگاه­ها موانعی پیش رو است، ارائه متن كامل پایان‌نامه‌ها از طریق پایگاه فعلاً میسر نیست. اما 15 صفحه نخست آن‏ها كه معمولاً اطلاعات كلی پروژه و روش‌شناسی را ارائه می‌کند، با قالب PDF در دسترس عموم است. بقیه اطلاعات موجود در پایگاه‌ها، اطلاعات كتاب­شناختی و چكیده است. (24)

البته برای تکمیل شدن چنین طرحی باید تمام دانشگاه­ها اعم از دانشگاه آزاد اسلامی، پیام نور، غیر انتفاعی، شبانه و روزانه مشمول این طرح شوند تا خلأیی در این سیستم اطلاعاتی به وجود نیاید. البته اخیراً این پایگاه بنا بر دستورالعملی، كلیه دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و سایر مؤسسه‌های پژوهشی دولتی و غیر دولتی زیر پوشش  وزارت علوم ،تحقیقات و فناوری را موظف کرده است که نسخه­ای از پایان­نامه دانشجویان خود را به پژوهشگاه ارسال کنند و بر اساس بخشنامه­ای که به دانشگاه­های دولتی ابلاغ شده است، گواهی پایان دوره تحصیلی دانشجویان تنها پس از تحویل و ثبت پایان­نامه دانشجو در پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی صادر می شود.

افزون بر ایران داک، مراکز دیگری نیز وجود دارند که پایان­ نامه­ هایی عرضه می­کنند.

به تازگی پایگاه نما­متن (25) نیز  به عرضه اطلاعات پایان­ نامه­ های دانشگاه آزاد، به همراه چند صفحه اول آن می­پردازد. دانشگاه تهران هم پایان­ نامه­ های دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری خود را به صورت دیجیتالی در پایگاه آن دانشگاه، فقط برای دانشجویان خود، ارائه داده است. همچنین پایگاه اینترنتی نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه اقدام به ارائه بانک اطلاعات پایان­ نامه­ های دینی از دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی دانشگاه علامه طباطبایی، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، دانشگاه قم، دانشگاه تهران دانشگاه اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، امام صادق (ع)، شیراز،  فردوسی مشهد، اصول الدین قم، مركز جهانی علوم اسلامی و پایان‏نامه‏ های لاتین کرده است.

پایگاه کتابخانه ملی ایران نیز اطلاعات کتاب­شناختی و چکیده 2300 عنوان پایان­نامه (تا نیمه خردادماه سال 1388 ) را ارائه می‏دهد.

بانك پایان­ نامه­ های پژوهشی بهداشت روان كشور- Theses، دارای 3884  پایان­نامه­ پژوهشی مرتبط با بهداشت روان در مقاطع كارشناسی ارشد و بالاتر است که بدون محدودیت زمانی، پایان­ نامه­ هایی از 4 سال پیش تاكنون را در بر دارد و اطلاعات کتاب‏شناختی و چکیده آن‏ها را در این پایگاه ارائه می­کند.

بانک اطلاعاتی فناوری نانوی ایران  نیز اطلاعات پایان­ نامه­ هایی در همان  زمینه را عرضه کرده است. (26) پایگاه اینترنتی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه نیز فهرستی از پایان­ نامه­ های کارشناسی ارشد و دکتری در رشته فلسفه غرب و اسلامی را تا پایان سال 1383عرضه کرده است. این فهرست شامل 1889 پایان­نامه در مقطع کارشناسی ارشد و 275 پایان­نامه در مقطع دکتری است. همچنین بانک تحقیقات پایانی و پایان‏نامه­های طلاب مدارس نیز متن کامل پایان­ نامه­ های خود را عرضه می­کند. این بانک اطلاعات که تحقیقات پایانی و پایان‌نامه‌های برتر سطح 2 و 3 مدارس علمیه خواهران سراسر کشور را در بر دارد، در موضوعات: فقه، تاریخ اسلام، اخلاق، عرفان، علوم تربیتی، علوم اجتماعی، عقاید، فلسفه و منطق، تاریخ سیاسی، علوم سیاسی و تفسیر، به صورت تمام‏متن جهت استفاده طلاب مدارس بر روی پایگاه اطلاع­رسانی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران قرار گرفته است.

افزون بر آنچه گذشت، پایگاه­های دیگری از این دست که اطلاعات کتاب­شناختی و بعضاً چکیده پایان­ نامه­ ها را عرضه می­کنند، وجود دارند.

اما با وجود این پایگاه­های پرشمار در زمینه پایان­ نامه­ ها، یا هیچ­یک متن کامل ارائه نمی­کنند و یا این که عرضه متن کامل آن‏ها محدود به اعضا یا دانشجویان خود آن‏ها است. از این رو، مشکلات موجود در زمینه پایان­ نامه­ ها هنوز وجود دارد.

سخن پایانی

با توجه به اهمیت گسترش منابع اسلامی در اینترنت و نظر به این که پایان­ نامه­ ها از بهترین منابع تحقیقاتی شمرده می­شوند، ضرورت ارائه اینترنتی آن‏ها بیشتر احساس می­شود. بر همین اساس، می­توان با راه­اندازی بانک پایان­ نامه­ های دیجیتال پایان‏نامه‏های فراوانی را که در موضوعات اسلامی نوشته شده است، در آن عرضه کرد.

با توجه به این همه مزایا برای ارائه آنلاین پایان­ نامه­ ها، شاید لازم باشد مسئولان وزارت علوم برای از میان برداشتن موانع این کار اقدام کنند.

همان­گونه که گذشت، یکی از موانع عرضه اینترنتی پایان­ نامه­ ها، مسائل حق تألیف و حقوق مالکیت معنوی بود. معمولاً مالکیت هر اثری متعلق به پدیدآورنده آن است. اگرچه این معضل بزرگی است و رفع یا حل آن زمان و هزینه بسیار می­طلبد، ولی با توجه با اهمیت گسترش دسترسی به پایان­ نامه­ ها، لازم است به این کار اقدام کرد.

 پی­ نوشت­ ها:

1.با اندکی تلخیص از:  محمد خشنودی، «با دزدي علمي چه بايد كرد ؟» قابل دسترسی در http://www.khoshnoodi.com/articles/articledetail.asp?productid=25 ، تاریخ دسترسی: 25/ 6/ 2009.
2. از خیابان انقلاب به منزله بورس اصلی خرید و فروش پایان­نامه نام برده می­شود که در آن جا به صورت آشکار و پنهان خرید و فروش انواع پایان­ نامه انجام می­گیرد.
استقبال گسترده از چنین بازاری پای تبلیغات اینترنتی را نیز به این بازار باز کرده است؛ به طوری که برخی افراد با ایجاد پایگاه­های اینترنتی، عنوان، مشخصات، مبلغ و سایر ویژگی­های پایان­نامه را در اختیار کاربر قرار می­دهند و در پایان کاربر با یک کلیک روی صفحه­کلید رایانه خود می تواند پایان­نامه مورد نظر را خریداری کند.
از فعالان بازار خرید و فروش پایان­نامه در این باره می­گوید: «علاوه بر پایان­نامه، مقالات علمی، تحقیقات، ترجمه متون و... مشتریان خاص خود را دارند و هر کدام با قیمت­های خاصی به فروش می رسند.»
وی ادامه داد: «در حال حاضر مقالات علمی، تحقیقات و ترجمه متون که معمولاً از اینترنت استخراج می­شوند، با قیمت هایی از 10 تا 200 هزار تومان به فروش می­رسند. همچنین انواع پایان­نامه با قیمت­هایی از 100 تا 200 هزار تومان خریداری شده و با قیمت‏هایی از یک تا پنج میلیون تومان به فروش می­رسند.» وی در خصوص چگونگی تعیین قیمت پایان­نامه­ها گفت: «قیمت پایان‏نامه‏ها به عوامل مختلفی همچون: مقطع تحصیلی، موضوع پایان­نامه، حجم و همچنین رشته متقاضی خرید پایان­نامه بستگی دارد؛ به عنوان مثال، هر چه موضوع پایان­نامه ناب­تر بوده و کمتر مورد استفاده قرار گرفته باشد، پایان­نامه قیمت بالاتری دارد.»
3 . با نگاهی به: حمید ضیایی پرور، «نقش فناوری اطلاعات در تقویت پایان­نامه­های دانشگاهی»، قابل دسترسی در:http://www.reporter.ir/archives/87/2/005531.php ، تاریخ دسترسی: 25/ 8/ 2009.

4. comment.
5. Eugene Power.
6 . Massachusetts Institute of Technology (MIT).
7. The Networked Digital Library of Theses and Dissertations (NDLTD).
8 . Virginia Tech's online theses and dissertations.

9 ProQuest's Dissertations & Theses. شرکت یو ام آی بعدها به پروکوئست تغییر نام داد.

10 . WorldCat Dissertations and Theses.
11 . Australasian Digital Theses Program (ADT).
12 . Main Reading Room.
13 .Modern Humanities Research Association (MHRA).
14. Dissertations and Theses Collections (DTC).
15 . Karolinska Institute.
16 .MIT library.
17. Penn State Dissertations and Theses.
18 . PhD-Dissertations.com.
19 . Biblotheek  DISSERTATIONS University of Groningen.
20 . AAU Libraries Electronic Thesis & Dissertations: AAU-ETD.

21. برای مثال، سمپزیم بین­المللی درباره رساله و پایان­نامه در 10ـ13 ژوئن 2009، در  دانشگاه پیتسبورگ آمریکا برگزار خواهد شد.

22 .Open Access.

23 .پایان­نامه ­ها از سال 1350  به گونه مستمر وارد این پژوهشگاه شده است.
24 .ر. ک: www.irandoc.ac.ir/about/aboutus.htm، تاریخ دسترسی: 24/ 8/ 2009.
25 . نمامتن نشریات ایران، بزرگ­ترین کتابخانه دیجیتال مندرجات نشریات ایران است که متن کامل مقالات، نقد آثار، گفتگوها، گزارش­ها و... را از سال 1377 تا کنون، به صورت ادامه­ دار در بر دارد. این پایگاه با موتور جستجوی کارآمدِ پویشگر نمامتن، قابل دسترس بوده، ماهیانه چند هزار عنوان به این کتابخانه افزوده می­گردد.
26 . نشانی این پایگاه http://nano.ir/infobeta/stud_projects.php  است.