ره آورد نور

کلیدواژگان: فراداده، نظام های نوین سازمان دهی دانش، هستی شناسی، پیوند دادگان، شبکه معنایی، رده بندی، فهرست نویسی.

شاید بتوان سازمان دهی را فرایند مرتب سازی عناصر درون یک ساختار، و سازمان دهی دانش را قرار دادن آن در قالب هایی به منظور دستیابی سریع، دقیق و آسان به آن معنا کرد.  اگر نمایه سازی، چکیده نویسی، رده بندی و یا فهرست نویسی، نظام های سنتی و قدیمی برای سازمان دهی دانش به شمار آورده شود، شبکه های معنایی، هستی شناسی و شیوه های مبتنی بر پیوند دادگان، شیوه هایی نوین دانسته خواهد شد.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، از نظام های سنتی سازمان دهی دانش، بیشتر به نمایه سازی و چکیده نویسی توجه نشان داده و در نرم افزارهای معجم موضوعی، معجم تخصصی، درختواره و دانشنامه خود، از شیوه های گوناگون نمایه سازی و چکیده نویسی بهره برده است. با بررسی نرم افزارهای گوناگون مرکز شاید این نتیجه به دست آید که فهرست نویسی و رده بندی در کارهای مرکز، جایگاه کانونی نداشته و پژوهشگران مرکز به حداقل های فهرست نویسی و رده بندی قانع شده اند.

نظام های نوین سازمان دهی دانش در مرکز، شاید به شکلی مناسب و کامل هنوز اجرا نشده باشد و در واقع، بتوان برخی از تلاش های محققان در معجم رجالی را نمونه هایی نادر از نظام های نوین سازمان دهی دانش برشمرد. کارهایی مانند: تعیین طبقه راویان، استاد و شاگردان هر راوی و تعداد واسطه هایی که تا امام معصوم (ع) وجود دارد، و نیز سنجش فراوانی روایات نقل شده از ایشان، از نمونه  هایی است که شاید بتوان آن را از شکل های کوچک موجودیت اعلام (Name Entity) برشمرد.

اما برای پیاده سازی کامل،  مناسب و همه جانبه نظام های نوین سازمان دهی دانش، باید فراداده های موجود در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بازآرایی و ساختاریافته شوند.

ضرورت روی آوردن به نظام های نوین سازمان دهی دانش

بر پایه نظر متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی، ابزارهای سنتی سازمان دهی دانش، از قبیل: طرح های رده بندی، سرعنوان های موضوعی و اصطلاح نامه ها که عمدتاً برای محیط چاپی طراحی شده اند، با توجه به تغییرات گسترده فناورانه، به شکل الکترونیکی تحول یافته اند و تلاش می شود تا با محیط جدید همخوان گردند. با این حال، این ابزارها در محیط الکترونیکی و وب پایه نیز در زمینه سازمان دهی دانش محدودیت های عملکردی دارند. بر این اساس، فناوری نوین در جست وجوی ابزارهایی برای سازمان دهی دانش به شیوه ای است که قابلیت های سازمان دهی، جست وجوپذیری مفاهیم و روابط میان آنها و بازیابی دانش در محیط جدید را افزایش دهند. رویکردهای سودمندی نیز در زمینه کاربرد فناوری سازمان دهی دانش وجود دارد.

ضرورت به کارگیری ابزارهای نوین سازمان دهی دانش تأکید و نظام های سازمان دهی دانش از قبیل: وب معنایی، هستی شناسی و نظام ساده سازمان دهی دانش و نقش آنها در فرایند سازمان دهی، ذخیره و بازیابی آنها را می توان این گونه طرح کرد که نظام های سازمان دهی سنتی، با وجود استانداردهای گوناگون مانند: استاندارد NISO. Z39. 85-2001 و NISO. Z39.19- 1993  استانداردهای تدوین شده ای بر اساس مجموعه عناصر فراداده ای دوبلین کور هستند که در بسیاری از نظام های فناورانه سازمان دهی دانش، پیاده سازی شده و با چالش هایی مانند یکپارچه سازی و نیز میان کنش پذیری معنایی مواجه اند؛ زیرا دانش را نمی توان به مثابه اطلاعات، پیکره ای جدا از هم تصور کرد. (کفاشان و فتاحی، 1390، 4)

در حالی که وب معنایی، هستی شناسی و سایر نظام های جدید سازمان دهی دانش را می توان به عنوان نظام هایی با قابلیت پیوند داده ها تلقی کرد، این نظام ها، شبکه ای از مفاهیم پیوندیافته اند که امکان گسترش و توسعه داده های وب را در قالبی پیوندیافته، فراهم می سازند. همین امر سبب شده است نظام های نوین سازمان دهی دانش، به میزان چشمگیری مکمل یکدیگر  باشند.

ناکارآمدی نظام های موجود برای سازمان دهی دانش و مشکلاتی از قبیل: ضعف استانداردها، پیچیدگی مفاهیم و معانی زبانی، نیز امکان مدیریت کارآمد دانش را با چالش مواجه ساخته است.

بنابراین، دو دلیل عمده برای روی آوردن مرکز به نظام های نوین سازمان دهی دانش را می توان در این نمونه ها خلاصه کرد:

نظام های سنتی سازمان دهی دانش، برای محیط های چاپی طراحی و توسعه یافته اند و با گسترش محیط های الکترونیکی، باید نظامی متناسب با محیط الکترونیکی و دارای توان بالا برای سازمان دهی انبوع اطلاعات رقمی عرضه گردد.

در نظام های سنتی، هر کتابخانه می تواند با توجه به ادراک و دیدگاه کتابداران خود از موضوع دانش، به شیوه ای مختص خود دانش موجود را سازمان دهی کند که به این ترتیب، با حجم بسیار متنوعی از شیوه های سازمان دهی مواجه خواهیم شد. برای پیشگیری از چنین وضعیتی، باید از نظام های نوین مانند هستی شناسی استفاده گردد.

نظام های سنتی دانش، به سبب توجه نکردن به روابط میان مفاهیم و پیوند حوزه های گوناگون دانش، با معضل یکپارچه سازی و میان کنش پذیری معنایی مواجه اند.

از این  رو، به فناوری هایی نیاز است که با منطق پیشرفته تر، پیچیده تر، ظرفیت بیشتر و برخوردار از روابط فراداده ای، معنایی و هستی شناسانه، قدرت سازمان دهی اثربخش و کارآمد دانش را دارا باشند. چنانچه این فناوری ها به خدمت گرفته شوند، می توان امیدوار بود که نظام های سازمان دهی و بازیابی دانش، به معنامداری رسیده اند.

نظام های نوین سازمان دهی دانش و کارکردهای آن در بازیابی اطلاعات

ویژگی اساسی نظام های نوین سازمان دهی دانش، داشتن قابلیت پیوند داده ها دانسته شده است؛ به گونه ای که همه مفاهیم و اصطلاح ها در این نظام ها، بر پایه ربط و نسبتی که به مفهوم دیگر دارند، در یک منظومه شبکه ای جای می گیرند و از این رو، همه نظام های نوین سازمان دهی دانش، مکمل یکدیگرند؛ زیرا هر نظامی نوعی از ارتباط را عرضه می کند و این ربط ها با هر نظامی که عرضه شود، شبکه روابط را کامل خواهد کرد. بر این اساس، شاید بتوان هرگونه از شیوه های مبتنی بر پیوند دادگان را در شمار نظام های نوین سازمان دهی دانست. بنابراین، شکل های گوناگون روابط معنایی و پیوند دادگان که امکان گسترش و توسعه داده ها را در قالبی پیوندیافته فراهم می کند، مانند: شبکه های عصبی، وب معنایی، موجودیت اعلام اشخاص، مکان ها و شرکت ها،  و نیز هستی شناسی را می توان از گونه های نظام های نوین سازمان دهی دانش برشمرد.

این نظام های سازمان دهی، کارکردهای بسیاری دارند که از آن دسته می توان به این نمونه ها اشاره کرد:

• - بسط جست وجو و ترسیم روابط میان واژگان؛
• - پیشنهاد خودکار اصطلاحات برای پرس وجو؛
• - اصلاح پرس وجو و پیشنهادها توسط نظام به شکل خودکار؛
• - افزایش ابزارهای جست وجو یا توسعه معنایی؛
• - دسته بندی پرس وجو بر اساس سطح دانش کاربر؛
• - حل مشکلات جست وجوی کلیدواژه ای؛
• - ایجاد ساختاری معنایی از یک حوزه؛
• - آسان سازی فرایند کشف و بازیابی منابع؛
• - حمایت از یادگیری و نمایش ساختاریافته اطلاعات؛
• - پشتیبانی از زبان طبیعی (کفاشان و فتاحی، 1390، 6)؛
• - زدودن یا کاهش ابهام از زبان طبیعی در زمان توصیف و بازیابی مفاهیم.

راهکارهای سازمان دهی محتوای نرم افزارهای مرکز با نظام های نوین

از الزامات و مقدمات لازم برای اینکه بتوان یک نظام نوین سازمان دهی دانش را در مرکز ایجاد کرد، شاید تنها بتوان به این نمونه ها اشاره کرد:

1. پایگاهی از محتوای رقمی ماشین خوان؛
2. فراداده هایی که با پژوهش و تحلیل متون ماشین خوان به دست آمده اند؛
3. بانکی از اصطلاح های عمومی و اصطلاح های خاص علوم؛
4. بانکی از اعلام گوناگون؛
5. فهرستی از اصطلاح های مرتبط با هم در قالب درختواره، مرتبطات و مترادفات واژگان.

این فراداده ها برای ایجاد یک نظام نوین سازمان دهی دانش باید به گونه  یک شبکه به هم پیوسته درآیند تا بتوان هستی شناسی علوم اسلامی را ایجاد کرد. از جمله کارهایی که به این منظور باید صورت گیرد، می توان به این نمونه ها اشاره کرد:

- هماهنگ سازی و تکمیل استخراج ریشه، مترادفات، متضادها، و مشتقات یک واژه با استفاده از فرهنگ لغت ها:

از ابزارهای بسیار مهم در ایجاد شبکه های به هم پیوسته از مفاهیم، توجه به ریشه، مترادفات، متضادات و مشتقات اصطلاح ها و واژگان است. اصل و ریشه یک واژه، معنای دقیق آن را به دست می دهد و با علم به آن می توان اصطلاح های مشتق شده از آن را نیز دریافت. مترادفات و متضادها نیز نقش عمده ای در فهم منظومه معنایی اصطلاح ها ایفا می کنند؛ به گونه ای که با شناخت مترادفات و متضادهای اصطلاح ها، واژگانی که معانی مشترک با هم دارند، به یکدیگر بازگرداند. گاه نیز با شناخت ضد یک اصطلاح، معنای دقیق آن روشن می شود. شاید اطمینان بخش ترین سند و منبع برای شناخت ریشه، مترادف و متضاد اصطلاح ها، فرهنگ های لغت و قاموس ها باشند. با توجه به اینکه بسیاری از فرهنگ های لغت معتبر در نرم افزار قاموس 2 موجود است، با کم ترین صرف زمان و هزینه می توان ریشه، مترادف و متضادهای واژگان و اصطلاح های موجود در مرکز را استخراج کرد و در یک مجموعه گرد آورد.

- تکمیل و به روز کردن نام های مکان ها با استفاده از فرهنگ اعلام جغرافیایی (Gazetteers):

نام های جغرافیایی، از اطلاعات بسیار مهم در بازیابی اطلاعات شمرده می شوند؛ به گونه ای که بسیاری از اصطلاح ها و واژه های موجود در مرکز را همین نام ها تشکیل داده اند. با توجه به منابع بسیار در حوزه اعلام جغرافیایی در نرم افزار جغرافیا، تراث 2 و برخی دیگر از برنامه ها، و نیز برخی از فرهنگ های جدید و اطلس های جغرافیایی دیگر، می توان اعلام جغرافیایی موجود در مرکز را تکمیل و به روز کرد.

- تکمیل و به روزکردن اعلام اشخاص، و شرکت ها با استفاده از فرهنگ اعلام گوناگون در حوزه علوم اسلامی:

اعلام اشخاص، از مهم ترین واحد های اطلاعاتی در متن است که با شناخت کامل آن می توان به بیشترین اطلاعات متن دست یافت؛ زیرا شخص به همراه خود اطلاعاتی مانند: مکان تولد، منصب، قرن، دوران حکومت یا رژیم خاص، کتاب یا آثار و ابنیه را دارد.

برنامه هایی چون: معجم رجالی، گنجینه روایات نور و جامع الأحادیث، اعلام فراوان به دست می دهند که می توان با استفاده از فرهنگ های اعلام اشخاص، آن را تکمیل کرد.

- تکمیل و تصریح روابط میان اصطلاح های موجود در برنامه های معجم موضوعی، درختواره و معجم تخصصی با استفاده از: اصطلاح نامه های چندزبانه، سرعنوان های موضوعی، فرهنگ های واژگان مترادف و متضاد، دائرة المعارف ها و فرهنگ های واژگان گوناگون:

اساس نظام نوین سازمان دهی دانش، بر روابط مفاهیم و اصطلاح هاست. روابطی که در برنامه هایی مانند معجم موضوعی و درختواره عرضه شده، به شکل کلی و بدون تصریح به نوع رابطه است که شاید همه کاربران نتوانند به رابطه میان اصطلاح ها پی ببرند. از این رو، برای تکمیل روابط میان اصطلاح ها و تصریح به آنها، می توان از طریق منابعی همچون اصطلاح نامه ها و فرهنگ های لغت، سود جست.

- تکمیل رخدادها و مفاهیم گوناگون از متون با استفاده از: گاه شمارها، خط زمان ها، اصطلاح نامه ها و سرعنوان های موضوعی:

نمونه هایی از رخدادها و مفاهیم از متون تاریخی در قالب گاه شمار در برنامه های: دانشنامه نبوی، معصومان و نوی السیره عرضه شده است که می توان این مفاهیم استخراج شده را تکمیل نمود و به هم مرتبط ساخت تا شبکه معنایی شکل گرفته و کامل تر گردد.

- تکمیل اطلاعات کتاب شناختی و مرتبط ساختن کتابها برپایه: عنوان، موضوع، ناشر، سال نشر، نویسنده، اقتباس، شرح، ترجمه، تلخیص، سبک و...:

در برنامه های مرکز، کتب گوناگون تنها از حیث ترجمه، شرح و یا تلخیص، مرتبط فرض شده اند. اما بر اساس شیوه های نوین فهرست نویسی، ارتباطات میان آثار، بسیار پیچیده تر از این است.

مراحل پیشنهادی پیاده سازی نظام های نوین سازمان دهی دانش در مرکز

چنان که پیش تر هم گفته شد، نظام های نوین سازمان دهی دانش، مبتنی بر روابط مفاهیم و اصطلاح هاست و هر یک از نظام های مزبور، مکمل نظام دیگر خواهد بود؛ به خلاف نظام های سنتی که هر یک مستقل از یکدیگر بودند و از این رو، معضل یکپارچه سازی آنها مطرح می شود. بنابراین، می توان نظام های نوین سازمان دهی دانش را به شکل مرحله بندی شده اجرا کرد و نتیجه کار هر یک از این نظام ها را در نظام های دیگر استفاده کرد. به این ترتیب، می توان مراحل اجرای این نظام ها را این گونه پیشنهاد کرد:

1. اجرای شبکه معنایی فقه و کلام اسلامی با استفاده از اصطلاح  های موجود در برنامه درختواره فقه و کلام اسلامی: برنامه های درختواره فقه و کلام اسلامی، اصطلاح هایی در بر دارند که در آن، اطلاعاتی چون: روابط سلسله مراتبی، روابط هم بسته، روابط هم ارز و مترادف، عرضه شده است. با تکمیل این روابط و با استفاده از برنامه های موضوعی مرکز، اصطلاح نامه ها و دیگر منابع مرجع که پیش تر گفته شد، می توان شبکه معنایی فقهی و کلامی ایجاد کرد.
2. پیاده سازی هستی شناسی اعلام اشخاص (موجودیت نام ها): مرحله دیگر در اجرای نظام های نوین سازمان دهی دانش، ایجاد هستی شناسی نام یا موجودیت اعلام است که با توجه به تبارنامه های موجود در برنامه نور السیر 2 و دیگر برنامه ها، روابط استاد و شاگردی که در برنامه هایی مانند معجم رجالی آمده، نوع منصب و شغل که در برنامه نورالسیره 2 استخراج شده، آثار نوشته شده هر نویسنده، حوزه تخصص علمی، مکاتب علمی تأسیس شده، مکان و زمان تولد و مرگ،  همگی دستمایه مناسبی برای ایجاد یک نظام مبتنی بر نام در مرکز است که می توان کاستی های آن را با استفاده از منابع مرجع مرتبط با اعلام تکمیل کرد.
3. اجرای موجودیت مکان های جغرافیایی: با استفاده از اطلاعات موجود در برنامه جغرافیای جهان اسلام و برنامه های تاریخی مرکز و نیز برخی منابع موجود در برنامه تراث 1 و 2، می توان شبکه ای از مفاهیم و اعلام جغرفیایی ایجاد کرد که هم به گونه فی نفسه و هم به منزله ابزاری برای استفاده در دیگر برنامه ها، سودمند خواهد بود.
4. مرتبط کردن رخدادها و مفاهیم گوناگون در یک متن یا حوزه ای از علوم اسلامی: رخدادها و مفاهیم گوناگون را که در متون نوشته شده در حوزه های گوناگون علوم اسلامی موجود است، بر اساس دیدگاه های مختلف می توان به یکدیگر مرتبط ساخت؛ برای نمونه، یک مفهوم رایج در دانشی خاص، هم به مفاهیم دیگر در آن دانش امکان پیوند دارند و هم به شخص، کتاب،  مکان، زمان و حتی حکومتی خاص. مانند مفهوم «وحدت وجود» که هم به حوزه فلسفه و عرفان، و مفاهیمی مانند: وحدت تشکیکی، وحدت عددی، وحدت موجود، وحدت و کثرت مرتبط است و همچنین ممکن است به اشخاصی مانند ملاصدرا و ابن عربی، و نیز به کتاب های فتوحات مکیه و اسفار اربعه، و نیز به شهر کهک، شیراز، اصفهان، قرن 11 هجری، حکومت صفویه، و... مرتبط دانسته شود. برای برقراری این ارتباط، افزون بر منابع مرجعی چون: اصطلاح نامه ها، سرعنوان های موضوعی و فرهنگ اعلام، هم می توان از موجودیت نام های اشخاص و مکان ها سود جست و هم از شبکه های معنایی فقه و کلام.

منبع:

- کفاشان، مجتبی و رحمت الله فتاحی. «نظام های نوین سازمان دهی دانش: وب معنایی، هستی شناسی و ابزارهای سازمان دهی دانش عینی». فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی. 54. (1390): 45-70.