نرم افزارهای اسلامی
هدف اصلی مراکز تولیدکننده نرم افزارهای اسلامی، از آغاز تا کنون، بهره گیری از روش های علمی و فنی، با هدف تسهیل، تسریع و ایجاد نظم در امر ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات علوم اسلامی و مدارک تحقیقاتی برای پژوهش گران علوم اسلامی بوده است.
این نرم افزارها، با توجه به چگونگی بازیابی اطلاعات، به دو گروه تقسیم می شوند: لفظی و لفظی-معنایی
- نرم افزارهای لفظی: نرم افزارهایی است که تعداد زیادی کتب را در خود جای داده و به شکل یک کتابخانه بزرگ ارائه شده است؛ مانند نور الاحادیث(2)، معجم فقهی، و کتابخانه اهل بیت(ع)(3). در این نرم افزارها بازیابی اطلاعات با استفاده از جست وجوی لفظی یا جست وجوی ترکیبی الفاظ، با کمک عملگرهای برلین صورت می گیرد.
- نرم افزارهای لفظی-معنایی: در این نرم افزارها امکان دستیابی به موضوع مورد نظر، به دو روش لفظی و کلید واژه ای(موضوعی) برای محققان فراهم شده است. بیشتر این نرم افزارها، برای موضوع خاصی تدوین شده اند؛ مانند درایة النور(6)، أئمة الهدی(ع) و... .
نوشته حاضر با بیان اهمیت، ضرورت و جایگاه نرم افزارهای موضوعی، در پی آن است که زمینه های ایجاد نوآوری را در تولید نرم افزارهای اسلامی فراهم کرده و افق های جدیدی را فراروی آن قرار دهد.
ناکار آمدی جست وجوی لفظی
نخستین برنامه معجم الفاظ رایانه ای علوم اسلامی، در سال 1370ش با عنوان معجم الفاظ وسائل الشیعة، به مرحله تولید رسید.(7) در آن زمان تولید چنین نرم افزارهایی کاملاً منطقی به نظر می رسید، زیرا ایجاد معجم های موضوعی، به دلیل میزان زمانی که صرف مرحله تحقیق اولیه، برای استخراج، دسته بندی و نمایه زنی متون می شد، فرایندی پیچیده و زمان بر به حساب می آمد. از طرفی دسترسی محققان به منابع اسلامی به کندی انجام می شد؛ ولی با معاجم لفظی در زمانی کوتاه، می توانستیم به کتب اصلی و بیشتر کتب فرعی دست یابیم.
اما بعضی نواقص و کاستی های مهم در معاجم لفظی، تدوین معاجم موضوعی را لازم، بلکه ضروری ساخت:
1. ارائه انبوهی از اطلاعات پراکنده در نتیجه جست وجو
جست وجوی لفظی متن، هر اندازه که هوشمند طراحی شود، دچار این مشکل است. چه بسا لفظی که در متن تکرار می شود، یک واژه محاوره ای یا نوشتاری باشد مثلا اگر در تحقیق درباره حضرت مهدی(عج)، واژه «المهدی» را در جست وجو انتخاب کنیم (در نرم افزار کتابخانه جامع اهل بیت(ع) که حاوی حدود 6000 کتاب اسلامی است)، 44881 مورد از 3087 کتاب برای ما آدرس می دهد و به همین تعداد کلمه «مهدی» نیز تکرار شده است یا اگر در کتب تفسیر جست وجو کنیم (و نرم افزار جامع تفاسیر نور را انتخاب کنیم) واژه «المهدی» 1011 مرتبه و«مهدی» 668 مورد آمده است.
بررسی همه این موارد، وقت زیادی از محقق را می گیرد، زیرا بسیاری از این الفاظ، معمولاً ارتباطی به بحث نداشته، تأثیری در موضوع تحقیق ندارند. علاوه بر این اگر محقق برای فرار از این مشکل، بخواهد از ترکیب دو کلمه استفاده کند جامع، تمامی الفاظ و مانع اغیار نخواهد بود.
2. تکرار جست وجو به تکرار تعابیر مختلف و کلمات مشابه
در علوم حقیقی و اعتباری، به خصوص علوم اسلامی، تنوع تعابیر و اصطلاحات بسیار زیاد است و اگر مشتقات هر کلمه را به آن اضافه کنیم، تعداد فوق العاده زیادی کلمه می گردد. این تنوع عبارت و کلمات، بسیار مشکل آفرین است. به خصوص اگر نیاز باشد که به تعداد آن جست وجو کنیم.
برای مثال در فلسفه، فلاسفه «وجود» را با 100 تعبیر به کار برده اند(8) یا اگر بخواهیم در باره جایگاه و اهمیت پدر در قرآن شریف جست وجو کنیم، می بینیم که واژه «أب» دارای 45 واژه مشتق و مشابه است مانند آباء، آبائکم، آباءنا، آباءهم، آباؤکم، آباؤنا، آبائنا، أباه، و... و در مجموع 117 مورد تکرار شده است.
دانستن همه این تعابیر و مشتقات برای محققان مشکل است و به زمان زیادی برای جست وجو و بررسی نیاز دارد. موارد بسیاری از آنها نیز در نتیجه تحقیق تأثیری ندارد.
3. الفاظ فقط قسمتی از موضوع تحقیق است
نویسندگان مقالات و کتب، مفاهیم یکسان را با واژه های مختلف تعریف می کنند و کاربران هنگام جست وجوی اطلاعات، ممکن است مفهومی را به کار برند که عیناً در مدرک مورد نظر ذکر نشده باشد یا موضوعات و مطالبی که در متن ارائه شده اند، با الفاظ و عبارت های ظاهری متن القا نشوند.
آیةاللّه استادی طی مصاحبه ای، با بیان این مشکل فرمودند: محقق می خواهد مثلاً در مسئله خاتمیت تحقیق کند در نظر او همه آنچه در مورد موضوع تحقیق او وجود دارد، همین مواردی است که از طریق جست وجو در این نرم افزارها، به آن دست یافته است؛ غافل از اینکه این الفاظ تنها قسمتی از مطالبی است که ما درباره پیامبر)ص( و خاتم پیامبران آمده است. با این دلایل همه کارهایی که انجام می دهیم، باید فراگیرتر از لفظ و واژه باشد(9).
اهمیت و جایگاه نرم افزارهای موضوعی
برای جلوگیری از اتلاف وقت، دوباره کاری و استفاده از نتایج تحقیقات انجام شده، لازم است این اطلاعات به شکل مناسب، در دسترس کسانی که به آن نیاز دارند، قرار داده شود.
تعریف نسبتاً کامل از اطلاع رسانی، انتقال سریع، جامع، دقیق و مفید اطلاعات به کاربر است.(10) برای اطلاع رسانی روش های مختلفی وجود دارد که هر یک مزایا و معایبی دارند و دامنه پوشش آنها و همچنین هزینه استفاده از آنها متفاوت است.
اما می توان گفت که یکی از بهترین و مناسب ترین این روش ها، تولید نرم افزارهای موضوعی، بر اساس اصطلاح نامه مناسب است.
امروزه سهولت دسترسی به اطلاعات، یکی از شاخص های تعیین کننده توسعه به حساب می آید و نرم افزارهای موضوعی، نسبت به دیگر روش های آن، از سهولت بهتری برخوردار است .
در سیستم موضوعی، می توان اصلی ترین مفاهیم مقالات، کتب و دیگر مدارک را با کوتاه ترین و دقیق ترین کلمات ممکن بیان کرد. این کلمات که کلید واژه ها هستند، فشرده ترین صورت چکیده های خلاصه شده اند که حداکثر اطلاعات را در خود دارند.
برای مثال با انتخاب موضوعی مانند «مهدویت»، تمامی اصطلاحات آن، به ترتیب الفبا و در کنار هم، در اختیار شما قرار گرفته، به راحتی به مطالب هر کلید واژه دسترسی دارید و می توانید با مقایسه آنها به نتیجه مورد نظر، در کمترین زمان ممکن دسترسی پیدا کنید که این کار در نرم افزارهای لفظی یا امکان پذیر نبوده یا زمان بر است.
موانع و مشکلات تولید نرم افزارهای موضوعی
اگر چه فوائد این نوع نرم افزارها بر هیچ کس پوشیده نیست؛ ولی وجود بعضی موانع و مشکلات، فرایند تولید این نرم افزارها را با مشکلاتی روبرو ساخته است. امید است مراکز تولید نرم افزارهای اسلامی، همراه با مراکز تحقیقاتی علوم اسلامی، در طرحی جامع، زمینه بر طرف کردن این موانع و مشکلات را فراهم کرده، تا بستر مناسب برای تولید نرم افزارهای موضوعی آماده سازند. در اینجا به بعضی از این موانع و مشکلات، به صورت مختصر اشاره می شود:
1. نبودن اصطلاح نامه تمامی شاخه های علوم اسلامی؛ برای تهیه یک نرم افزار موضوعی، نخستین گام در دسترس بودن اصطلاح نامه آن علوم است تا بتوان با استفاده از آنها، منابع و متون را دسته بندی کرد؛ ولی متاسفانه در علوم اسلامی، به دلایل مختلف، کمتر به تهیه اصطلاح نامه پرداخته شده است.(11) در دسترس قرار نداشتن اصطلاح نامه جامع در تمامی علوم اسلامی، امکان بازیابی اطلاعات علمی برای استفاده در نرم افزار موضوعی را میسر نمی سازد. از این رو بر طرف ساختن این مشکل و تدوین اصطلاح نامه جامع، گامی اصولی در تبیین نظام نوین اطلاع رسانی خواهد بود.
2. هزینه سنگین و زمان بر بودن نمایه زنی (فرمت گزاری) متون؛ برای مثال اگر بخواهیم همه کتاب های موجود در نرم افزار جامع تفاسیر نور یا نرم افزار کتابخانه اهل بیت(ع) را موضوع برداری و فیش برداری کنیم و فرمت تخصصی بزنیم، باید این متون را با دقت بخوانیم و خط به خط نمایه زنی کنیم که این کار زمانی چندین ساله با نیروی انسانی و هزینه های بسیار می طلبد و این مسئله از عهده و امکان یک مرکز خاص خارج است.
البته اگر روزی نمایه زنی را به سیستم ماشینی سپرده و از سیستم های هوشمند و خبره، برای نمایه زنی استفاده شود و در استخراج اصطلاح نامه ها از روش کامپیوتری بهره جست، می توان هزینه ها را بسیار کاهش داد (12)
3. کمبود متخصص در زمینه اصطلاح نویسی و نمایه زنی.
4. محدود نبودن تحقیقات به اصطلاحات علوم و اهمیت الفاظ در بعضی موارد؛ مانند معنای لفظ «مولی» در سخنان گهربار رسول خدا(ص) یا استعمال یک لفظ خاص، مانند «الولایةم در احادیث ائمه اطهار (ع) که این موارد را نمی توان با رجوع به اصطلاحات به دست آورد.
قابل توجه اینکه می توان با قرار دادن امکان جست وجوی لفظی در نرم افزارهای موضوعی، این مشکل را برطرف نمود.
5. یکی از مطالب مهم در تحقیق، نقش صدر و ذیل مطالب یا احادیث قبل و بعد است که در معاجم موضوعی به علت مشکل بودن تشخیص این مطالب و قرار نگرفتن آن در اصطلاح نامه، مشکلاتی را برای محققان به وجود می آورد و در مواردی، به علت نادیده گرفتن همین مطالب، تحقیقات نادرستی انجام شده و نتایج به دست آمده بسیار ضعیف بوده است.
مراحل تهیه و تولید معجم موضوعی(13)
در تهیه معجم موضوعی مراحل مختلفی وجود دارد: موضوع برداری، نمایه ساز و هماهنگ سازی.
اینک به اختصار به توضیح هر یک می پردازیم:
1. موضوع برداری؛ موضوع برداری نخستین گام برای تهیه معجم موضوعی است. در هنگام موضوع برداری، محققان ابتدا یک فصل را را به صورت کامل مطالعه و رئوس مطالب آن را در یک موضوع خلاصه می کنند. این موضوعات که دارای علامت خاصی هستند، «روح کلی فصل» نامیده می شوند. پس از این مرحله، موضوع برداری با خطوط کلی فصل ادامه می یابد. در این مرحله، مباحث مطرح شده درباره هر یک از رئوس که در «روح کلی فصل» آمده بود، در یک موضوع خلاصه می شود و با علامت خاصی مشخص می گردد.
2. نمایه سازی؛ در معجم موضوعی، نمایه یکی از ارکان است. موضوعات استخراج شده، بدون نمایه، نه تنها هیچ ربط منطقی با همدیگر ندارند، بلکه هر یک به تنهایی نیز در دسترس کاربر قرار ندارند، زیرا هیچ راهی برای دسترسی به مطالب آنها وجود ندارد و کاربر نمی داند، برای یافتن مطلب مورد نظر به کدام موضوع رجوع کند. بدین ترتیب نمایه یک فهرست برای موضوعات است که موضوعات پراکنده را مانند یک رشته یا نخ در دانه های تسبیح، به هم پیوند می دهد. نمایه ها واژه مفرد یا مرکبی است که از محتوای موضوع خبر می دهد.
بدین ترتیب با داشتن این نمایه ها که غالباً در ذهن محقق آشنای به یک علم نقش بسته است، می توان تمام موضوعات را بدست آورد.
3. هماهنگ سازی؛ با توجه به اهمیت جایگاه نمایه در برنامه معجم موضوعی، یکی از کارهای ضروری، هماهنگ سازی نمایه هاست.
هماهنگی نمایه ها به این معنی است که مفاهیم یکسان، نباید با عبارت های مختلف در برنامه بیان شده باشد.
سخن آخر
باید توجه داشت که می توان هر سه مرحله را با نرم افزارهای هوشمند یا روش های کامپیوتری انجام داده و رسیدن به هدف را سرعت بخشید. باشد که به جای کارهای تکراری و کم فائده، مراکز تولیدکننده علوم اسلامی طرح جامعی را تدوین نمایند و هماهنگ با هم، هر یک بخشی از کار را انجام داده، نرم افزار جامعی از متون معتبر شیعه برای محققان آماده سازند تا بتوان به جای صرف وقت برای پیدا کردن موضوع تحقیق در کتب مختلف، به شبهات و سؤالات جدید در حوزه دین -به خصوص شیعه- پاسخ گفته و زمینه تحقیق در مطالب جدید فراهم گردد.
پی نوشت:
