موضوع شناسایی احادیث مشابه مدتها نویسنده این سطور را نیز به خود مشغول کرده بود و در صدد تدوین طرحی برای این منظور بودم تا اینکه مقاله جناب آقای موسوی عبادی را در شماره هشت ره آورد نور مطالعه نمودم.(2) با توجه به مشابهت این طرح با آنچه در ذهن داشتم و با توجه به زحمات ایشان در این زمینه بهتر دیدم، به جای تهیه طرحی جدید، در قالب یک نقد، اولاً سؤال های خود را نسبت به طرح ارائه شده بیان کنم و ثانیاً پیشنهادهایی را به این طرح بیفزایم.
پس از مطالعه مقاله یادشده فرصتی پیش آمد تا از نزدیک با مؤلف محترم مقاله آشنا شوم و نرم افزار تهیه شده و نیز صفحات نمونه ای را که از کتاب آماده شده بود، از نزدیک ببینم. ایشان طی دو سال به صورت انفرادی موضوع بزرگی را دنبال کرده، طرحی را برای اجرای آن آماده نموده است و علاوه بر آماده نمودن طرح، برای این کار نرم افزاری تهیه کرده و نمونه کتابی را هم که می توان در کنار نرم افزار چاپ کرد، مهیا نموده است. از آنجا که این کار سنگین و ابتکاری، برای اولین بار و بدون تجربه قبلی انجام می شد، تبعاً مؤلف محترم با مشکلات و موانع متعددی روبه رو بوده است. بررسی طرح و نتایج به دست آمده به خوبی نشان دهنده میزان آشنایی مؤلف محترم با موضوع حدیث، کاستی های حدیث پژوهی و زمینه های به کارگیری نرم افزار برای رفع این کاستی هاست؛ ولی متأسفانه مقاله ارائه شده نسبت به کار انجام شده بسیار کوتاه بود و عظمت کار صورت گرفته را آن گونه که باید بیان نمی کرد. امید که مطلب حاضر علاوه بر افزودن پیشنهادهایی به طرح، موجبات معرفی بهتر کار انجام شده را نیز فراهم سازد.
پرسش های مربوط به طرح در دو دسته سؤالات محتوایی و سؤالات اجرایی بیان می شود:(3)
الف . سؤالات محتوایی
در این بخش، سؤالات مربوط به نحوه شناسایی و عرضه روایات مشابه مورد توجه قرار گرفته است که به شرح ذیل است:
1. ملاک شناسایی در مشابهت بین احادیث:
چنان که از این طرح بر می آید، از نظر مؤلف محترم ارتباط بین دو حدیث از دو حال خارج نیست: یا هر دو یک حدیث اند که دو بار نقل شده اند؛ یعنی این دو روایت ممکن است کاملاً یکسان باشند یا در نقل با یکدیگر تفاوت هایی داشته باشند. حالت دوم اینکه این دو متباین اند و با یک دیگر ارتباطی ندارند. در این باره چند مسئله می تواند مورد توجه قرار گیرد:
یک. بر اساس چه قواعدی ما دو حدیث را یکی می دانیم؟ آیا وحدت در سند شرط است؟ یا فقط نباید تعارضی بین اسناد باشد؟ مطابقت در متن چطور؟ اگر دو حدیث با یک سند، متون متفاوت و مضمون مشابهی داشته باشند، یک حدیث به شمار می آیند یا خیر؟ اگر سند و متن یکسان بود و نام امام(ع) به صورت متفاوت آمده بود، چگونه خواهد بود؟
دو. نویسنده محترم در خصوص اینکه چه ضابطه ای را ملاک می داند یا برای این کار آیین نامه ای دارد یا خیر، اشاره نکرده است.
سه. آیین نامه تدوین شده در رابطه با طراحی نرم افزار شناسائی احادیث مشابه باید در مجامع تخصصی حدیثی ارائه شود و توسط اساتید این رشته مورد بررسی و نقد قرار گیرد تا بتواند مبنای مناسبی برای کاری به این عظمت باشد. به نظر می رسد که مجله ره آورد نور جایگاه مناسبی برای عرضه و به بحث گذاشتن این آیین نامه باشد که امیدواریم این امر در شماره های بعدی تحقق یابد.
2. نقش محقق در تعیین احادیث مشابه
اگر مبنای محققی با مبنای تهیه کننده برنامه متفاوت بود، محقق تا چه حد می تواند از برنامه استفاده کند؟ آیا برنامه می تواند بر اساس مبانی پژوهشگران مختلف نتایج متفاوتی را ارائه نمایند؟ این سؤالی است که با وجود یک آیین نامه خوب و حساب شده نیز باقی است و اگر به هر دلیل مبنای محققی با مبنای صاحبان طرح متفاوت باشد، برنامه برای وی مفید نخواهد بود.
برای حل این مشکل، بهتر است به جای اینکه به نرم افزار بگوییم کدام احادیث با یکدیگر مشترک اند، انواع نسبت های ممکن بین دو روایت را شناسایی و فهرست کنیم؛ برای مثال، ببینیم بین دو روایت از نظر سند چند حالت ممکن است به وجود آید و یا چند حالت ممکن است بین متن دو روایت وجود داشته باشد. پس از تعیین انواع نسبت های ممکن بین دو روایت، نسبت های موجود بین روایت های موجود در برنامه را معین و به برنامه اعلام می کنیم. پژوهشگری که کاربر برنامه است، ابتدا مبانی خود را به برنامه ارائه می دهد و مثلاً معین می کند احادیثی را که مضمون مشابه و سند واحد دارند، یک روایت می داند و یا دو روایت متفاوت به شمار می آورد. پس از اعلام مبانی، برنامه بر همان اساس تعداد احادیث غیر تکراری را مشخص و اعلام می کند. به این ترتیب، دیگر یک رقم قطعی از احادیث غیر تکراری نداریم و این رقم بر اساس مبانی مختلف متفاوت خواهد بود.
همچنین باید این امکان به کاربر داده شود که اگر نظرش در مورد حدیثی به دلایلی همچون قرائن خارجی، برخلاف مبانی خودش بود، بتواند آن یک حدیث را اصلاح کند؛ مثلاً اگر محقق معتقد باشد که احادیثِ دارای مضمون مشابه، یکی نیستند؛ ولی دو حدیث خاص را به دلایل خارجی یکی بداند، بتواند آن دو را به هم مرتبط سازد.
اگرچه اجرای این پیشنهاد کمی دارای پیچیدگی به نظر می رسد؛ ولی با توجه به ایجاد ساختار آن در نرم افزار درایةالنور(4) که چند سالی از تهیه آن می گذرد و همچنین نیاز مبرم به آن در این برنامه به جهت تأثیرگذاری شدید مبانی محقق بر نتایج برنامه، به کارگیری این فناوری در اینجا لازم می نماید و چشم پوشی از آن صحیح نیست.
3. گستره انجام طرح
تهیه کننده در قسمتی از طرح خود آورده است که «کتاب هایی مثل نهج البلاغه و صحیفه سجادیه به عنوان کتب مستقل بررسی نمی شوند؛ چون روایت های آنها در مصادر و منابع موجود است».(5)
این عبارت چند نکته را برای ما یادآوری می کند:
اولاً برای چنین کاری باید ملاحظه نمود که فهرست غیر تکراری احادیث چه کتاب هایی را تهیه کنیم؟ همان گونه که مؤلف محترم اشاره نموده، این کتاب ها باید از قرن اول شروع شوند؛ اما مسئله قابل توجه این است که ما تا چه قرنی و چه کتاب هایی را باید به عنوان منبع و مرجع اولیه به شمار آوریم؟ آیا این مسئله نهایتی دارد؟ آیا فقط کتب حدیثی مورد نظرند یا اینکه هر کتابی که احادیث را در خود جای داده، مانند کتب فقهی، می تواند مد نظر قرار گیرد؟ تعیین شیوه نامه انتخاب کتب و احادیث و سپس ارائه فهرستی از کتب به دست آمده از این شیوه نامه، ضروری است تا مشخص گردد که چرا کتاب هایی همچون نهج البلاغه و صحیفه سجادیه از این شمار خارج اند.
ثانیاً آیا هر کتابی که بتوان روایت های آن را در مصادر و منابع یافت، مثل کتاب وافی، از این طرح خارج می شود؟(6) اگر تفاوت در نقل یک حدیث در منابع مختلف مهم است، چرا نباید این دو کتاب به عنوان دو نمونه از مهم ترین منابع مورد استفاده شیعیان جزو طرح به شمار آیند؟ در این زمینه نیز مؤلف محترم بیان داشتند که برای این کار نیز آیین نامه ای تهیه کرده اند و بر همان اساس نسبت به وجود یا عدم وجود کتاب ها تصمیم گیری می شود؛ ولی به نظر می رسد، به ویژه با توجه به نمونه ای که بیان شد، مؤلف محترم باید آیین نامه خود و فهرستی را که بر اساس این آیین نامه تهیه نموده است، ارائه کند تا شبهه ای در حکم یا تعیین مصداق باقی نماند.
4. جایگاه اختلاف نسخه ها در شناسایی احادیث مشابه
سؤال فوق یادآور مسئله حساس تری به نام اختلاف نسخه ها است که در کلام مؤلف محترم به آن اشاره ای نشده است. اگر تفاوت یک حرف مثل (فا) و (واو) در «فاوحی» و «و اوحی» بسیار حساس و قابل توجیه است و باید در مقایسه احادیث موجود در دو کتاب متفاوت مورد توجه قرار گیرد، باید توجه داشت که این مسئله در نسخه های مختلف از یک کتاب نیز به همان اندازه دارای اهمیت است و نمی توان از آن چشم پوشی نمود. چه بسا روایتی که در دو نسخه یک کتاب، به دو صورت متفاوت نقل شده است؛ به گونه ای که این تفاوت، در برداشت از روایت مذکور مؤثر است. پس قابلیت دیگری که باید به برنامه اضافه شود، امکان ارائه و مقایسه بین نسخه های متفاوت از یک کتاب است. این مسئله تأکید مجددی است بر آنکه نمی توان کتاب ها را صرفاً به دلیل اینکه احادیثشان در منابع دیگر آمده است، از گردونه بحث خارج نمود.
5. تدوین مجدد احادیث افزون مشکلی بر مشکلات حدیث پژوهان
یکی از مسائل مهم در منابع حدیثی، مانند دیگر منابع مرجع در پژوهش های علمی، مرجع قرار گرفتن آنها در تحقیقات و پژوهش هاست. هر گاه چاپ جدیدی از یک کتاب به بازار عرضه می گردد و مورد استفاده محققان قرار می گیرد، مشکلی به نام ارجاعات به نسخه قبلی تکرار می شود. در بسیاری از کتب، به چاپ قبلی ارجاع داده شده و چاپ جدید به علت تفاوت های جدید در صفحه بندی و احیاناً محتوا، مراجعه کننده را از مراجعه به چاپ قدیم بی نیاز نمی کند. البته این مسئله در نرم افزارهای کتابخانه ای تا حدی متفاوت است، چون نرم افزار، نماینده کتاب است و در حقیقت این کتاب است که مرجع است و نه نرم افزار. برای این کار، در کتاب و نرم افزار پیشنهادی، تمهیدی اندیشیده شده است و آن اینکه نشانی هر روایت در کتاب مورد نظر به صورت دقیق آورده شده است تا در حقیقت همان چاپ از کتاب مرجع قرار گیرد.
ولی در اینجا واقعیتی باید در نظر گرفته شود و آن اینکه این کتاب خود مرجع جدیدی به شمار خواهد آمد، زیرا با وجود دقت های فراوان، با منابع اصلی تفاوت هایی را خواهد داشت. با این شرایط، محقق نه از مراجعه به این کتاب جدید که حداقل مشتمل بر صد جلد است، بی نیاز خواهد بود و نه از مراجعه به کتاب های قدیم؛ چرا که چاپ جدید با وجود دارا بودن برخی ویژگی ها، بسیاری از ویژگی های چاپ قدیم را از دست داده است.
هر چند یکی از ویژگی های این طرح، عدم تقطیع روایات عنوان شده است؛ ولی متأسفانه هنوز هم گونه ای از تقطیع در روایات باقی می ماند و احتمالاً در آینده محققان را با مشکلاتی مواجه می سازد.
یکی از ویژگی هایی که در کتاب جدید از دست می رود، آن است که برای پژوهشگر به درستی معین نیست که روایت در چه بابی بوده و در آن باب چند روایت وجود داشته و چه روایت های دیگری در کتاب مورد نظر درباره این موضوع آورده شده است؛ به عبارت دیگر، ساختار منبع اصلی به طور کلی از دست رفته است. روایاتی که صاحب هر کتاب حدیثی تحت عنوانی واحد در یک باب جمع کرده است، به گونه ای نشان از برداشت مؤلف محترم از روایات و ارتباط بین این روایات از نظر وی دارد که با این تقطیع، امکان دسترسی به این دیدگاه ها از بین می رود.
6. تدوین کتاب فهرست
به نظر می رسد برای حل این دو مشکل، یعنی افزودن یک نسخه جدید به نسخه های کتاب و تقطیع روایات به شیوه ای جدید، راه حل نه چندان پیچیده ای وجود داشته باشد. برای این کار به جای اینکه در مورد هر روایت یک نقل از روایت، به صورت کامل آورده شود و برای بیان تفاوت بین این نقل و نقل های دیگر حجم انبوهی از مطالب را به آن اضافه کنیم؛ به طوری که خواننده هم به راحتی نتواند هر نقل را به صورت مستقل مشاهده کند، کتاب جدید می تواند شامل فهرستی از ارجاعات باشد؛ به گونه ای که فقط فهرست روایات را بر اساس فهرست کتب و روایات موجود در آنها می آورد و به صفحه مربوط به آن روایت ارجاع می دهد. در صفحه مربوط به آن روایت نیز فهرست روایت های مرتبط با این روایت به همراه بیان نسبت هر یک با این روایت آورده می شود. به این صورت، ما کتاب مختصری خواهیم داشت که فقط فهرست روایات را آورده و خواننده برای مشاهده اصل روایت باید به خود کتب مراجعه کند و دیگر نیازی به افزودن یک نسخه جدید به نسخه های مختلف موجود از هر کتاب نیست. ضمن اینکه اگر محقق بخواهد تفاوت های جزئی بین دو نقل از یک روایت را بداند می تواند به نرم افزار مراجعه کند و به نظر می رسد که ذکر این حجم عظیم از تفاوت های ریز و درشت در کتاب، روش اصولی و صحیحی نباشد.
نمایش تک تک تفاوت های بین دو عبارت، از جمله ویژگی هایی است که باید آن را به نرم افزار سپرد و از ارائه آن در کتاب صرف نظر کرد. پیش تر نیز در نرم افزار «منهج النور» مقایسه نسخه های مختلف نهج البلاغه و نمایش تفاوت های بین نسخ گنجانده شده است(7) که این تجربه می تواند به تکمیل نرم افزار مورد بحث کمک نماید.
البته ممکن است مشکل جدیدی مطرح شود و آن، عدم دسترسی افراد به همه کتاب هایی است که منبع تحقیق قرار گرفته اند و در شمار ارجاعات کتاب فهرست به این کتاب ها هستند.
برای حل این مشکل می توان به جز ارائه کتب در نرم افزار، راه حل دیگری نیز ارائه نمود؛ در انجام این طرح اگر توان کافی وجود داشته باشد، مجری می تواند چاپ جدید و یکسانی از کتب منبع یا درصورت گستردگی کار از مهم ترین آنها تحقیق و ارائه نماید. البته با این کار اگرچه مشکل ارائه نسخه جدیدی از منابع حل نمی شود، ولی متن منابع با همان ساختار ارائه شده در منبع اصلی ارائه می گردد، نظیر آنچه در مجموعه کتب فلسفه غرب انجام شده است که می تواند نمونه مناسبی برای این کار باشد.(8)
ب. اشکالات اجرایی
برای انجام پروژه های بزرگ لازم است که با بررسی کارهای انجام شده و قابلیت های موجود، ابتدا طرح آرمانی جامعی مشتمل بر تمام جوانب کار تهیه شود و تمامی نیازهای آتی طرح از همان ابتدا شناسایی و در نظر گرفته شود. از سوی دیگر، در اجرای طرح لازم نیست که تمام آن را به یکباره انجام داد، بلکه باید متناسب با توان و امکانات اجرایی طرح را فازبندی کرد و نسبت به اجرای آن اقدام نمود. به این ترتیب، طرح به دست آمده جهت کمبود امکانات ناقص نبوده و به مرور زمان اجرا خواهد شد.
برخلاف آنچه گفته شد، به نظر می رسد که طرح ارائه شده هنوز از برخی جهات ناقص است و آماده اجرایی شدن نیست یا اینکه در مقاله ارائه شده به سؤالات موجود در این زمینه پاسخ داده نشده است؛ برای مثال، در طرح آمده است که امکان موضوع بندی در نظر گرفته شده است و حال آنکه تهیه یک معجم موضوعی از یک کتاب به تنهایی، کار بسیار پیچیده و بزرگی است، چه رسد به موضوع بندی بیش از صد جلد کتاب. از این رو، با توجه به عدم وجود روش های کاملاً استاندارد و تدوین شده و نیز تأثیر چگونگی انجام کار در کامل و مفید بودن آن، باید به تفصیل جوانب آن پیش از اجرا، بررسی و مطالعه شود.
تهیه معجم موضوعی از تمامی احادیث شیعه، چه از نظر پیچیدگی کار و چه از نظر گستردگی، حجم بسیار بزرگ تری را نسبت به مرحله اول کار، یعنی تهیه فهرست غیر تکراری و تعیین تفاوت هایی در نقل، به خود اختصاص می دهد. به این ترتیب، ضمن توجه به اینکه طرح از این جهت ناقص است، شاید پیشنهاد کنار گذاشتن معجم موضوعی از این طرح و تدوین طرح جداگانه ای برای این منظور، از پیشنهاد تکمیل نمودن طرح فعلی بهتر باشد.
نمونه دیگر برای وجود زمینه تکمیل طرح و عدم توجه به کارهای انجام شده در زمینه نرم افزارهای حدیثی، پیشنهاد افزودن نمودار درختی جامعی از اسناد یک روایت است. این کار در نرم افزار «موسوعة تسعة» اهل تسنن اتفاق افتاده است. کاربر می تواند پس از انتخاب یک روایت از مجموعه کتب تسعه، همه اسناد آن روایت را در مجموعه کتب تسعه به صورت یک نمودار یک پارچه مشاهده نماید.
فازبندی کردن عملیات اجرایی
با توجه به حجم عظیم کار، یکی از پیشنهادهایی که می تواند به اجرایی کردن طرح کمک کند، فازبندی کردن آن است. اگر چه محقق محترم در طرح خود مراحل اجرای طرح را بیان کرده اند؛ ولی به نظر می رسد که علاوه بر تعیین مراحل اجرای طرح، باید آن را فازبندی نیز نمود تا طرح یک گام به پیاده سازی نزدیک تر شود. این فازبندی به دو شکل می تواند انجام گیرد: اولین روش، آن است که ما ابتدا یک کتاب، مانند کتاب کافی یا سلیم بن قیس را معین کنیم و تمام مراحل مورد نظر را بر روی احادیث آن انجام دهیم و روش دوم، آن است که ما کارها را تقسیم کنیم و این کارها را بر روی تمام موارد به مرور انجام دهیم. با توجه به حجم کار لازم است که برای فازبندی طرح مزبور از هر دو روش در کنار یکدیگر استفاده نمود.
مراحل شناسایی احادیث مشابه را در نگاه اول می توان به این شکل فازبندی کرد:
تهیه کتابخانه جامع حدیث شیعه
تهیه کتابخانه جامع حدیث شیعه، امری است که هنوز تحقق نیافته است. ما فهرست جامعی از روایات تکراری نداریم و برای انجام پژوهش های حدیثی هیچ منبعی نمی تواند به تنهایی ما را از مراجعه به منابع دیگر بی نیاز سازد. به نظر می رسد که جمع آوری تمام کتب حدیثی در یک نرم افزار می تواند گام مناسبی در راستای آغاز عملیات طرح باشد.
ایجاد ارتباط اولیه بین احادیث
ایجاد ارتباط بین احادیث در کتبی که به نقل از یکدیگر تصریح کرده اند و ارائه آن در قالب یک نرم افزار، فازی است که بخش عمده ای از کار شناخت احادیث مشابه را تسهیل می کند؛ به عنوان مثال، کتاب وسائل الشیعة روایتی را از کافی نقل می کند و خود نیز به اینکه روایت از محمد بن یعقوب کلینی(ره) است، تصریح می نماید. هنوز هیچ نرم افزار حدیثی بین این احادیث در منبع ارجاع دهنده و منبع مرجع، ارتباط برقرار نکرده است و ما در صدد هستیم تا روایاتی را که احیاناً از نظر سند یا محتوا مشابه اند، در تمام کتب شناسایی نموده، به یکدیگر مرتبط سازیم.
شناسایی احادیث مشابه
مرحله سوم، شناسایی احادیث مشابه است. این کار می تواند به صورت تمام دستی یا با کمک گرفتن از نرم افزار صورت پذیرد. مقاله ارائه شده در شماره هفت همین مجله راهنمای مناسبی برای تعیین نیازهای اولیه این نرم افزار است. این کار ممکن است با کمک نرم افزارهای کتابخانه ای موجود که قابلیت کافی برای انجام انواع جست وجوها را دارند، صورت پذیرد یا اینکه برای این کار نرم افزار ویژه ای تهیه گردد.
پس از شناسایی احادیث مشابه - یا همان گونه که پیشنهاد شد، شناسایی انواع روابط بین احادیث که ممکن است با تلفیق این روابط به شناسایی احادیث مشابه پی برد - نوبت به تهیه خروجی های برنامه می رسد.
تولید نرم افزار احادیث مشابه
در این مرحله، نرم افزاری تهیه می شود که پس از دریافت مبانی هر محقق، احادیث را بر اساس نظرات وی مجدداً شماره گذاری کرده، تعداد احادیث غیر تکراری را اعلام می نماید. با مراجعه به هر حدیث در هر یک از کتب، سیر نقل آن روایت نیز در کتب مختلف حدیثی قابل پیگیری است. همچنین درصورت تمایل، محقق می تواند به کمک نرم افزار بین دو نقل مختلف از یک روایت مقایسه نموده، تفاوت های بین آن دو را معین و شماره گذاری نماید.
تهیه معجم موضوعی
اکنون که تمام کتب و احادیث در قالب یک نرم افزار آماده و ارائه شده است، زمینه لازم برای تدوین معجم موضوعی این احادیث آماده است. البته همان گونه که اشاره شد، بحث تهیه معجم موضوعی خود دارای مقدمات و پیچیدگی های متعددی است که بهتر است از طرح فعلی جدا شده، به عنوان یک طرح مستقل بررسی شود.
تهیه و چاپ کتاب فهرست غیر تکراری از احادیث
در این کتاب، فهرست غیر تکراری از احادیث کتب روایی ارائه می شود.(9) این کتاب بر اساس نظر مشهور در مورد تعریف احادیث مشابه تهیه می شود. ضمن اینکه علاوه بر فهرست غیر تکراری، فهرست کل روایات کتب نیز بر اساس اصل کتب موجود است که به فهرست غیر تکراری ارجاع داده می شود. نشانی دهی به کتاب های حدیثی نیز بر مبنای مشهورترین نسخه چاپی از هر کتاب صورت می گیرد.
چاپ نسخه ای یکنواخت از تمامی متون حدیثی
در این مرحله می توان برای کاربردی تر کردن کتاب فهرست، مجموعه ای یکسان و یکنواخت از کتب حدیثی مهم را به چاپ رسانید. البته باید توجه داشت که مراحل انجام این کار نیز همانند تهیه معجم موضوعی، خود بحث جامعی را می طلبد و بهتر است جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.
پشتیبانی مراکز تولید نرم افزار پژوهشی - حدیثی و انتشاراتی
با مطالعه طرح می توان به این نتیجه رسید که مؤلف محترم، با حدیث و حدیث پژوهشی به خوبی آشناست و به نرم افزار و قابلیت های آن نیز مسلط است؛ ولی باید در نظر گرفت که انجام موفقیت آمیز طرح فوق در گرو داشتن توان تهیه نرم افزار علوم اسلامی و همچنین وجود بستر انجام پژوهش های گسترده حدیثی است. تحقق چنین اهدافی از توان یک فرد خارج است. از این رو، شایسته است که مراکز تولید نرم افزارهای علوم اسلامی و همچنین مراکز حدیث پژوهشی ضمن قدرشناسی از این محقق و ارج نهادن به ایده و کار انجام شده مزبور، از طرح فوق حمایت نمایند و ضمن کمک به تکمیل طرح و رفع نقایص آن، زمینه اجرایی شدن آن را نیز فراهم کنند. تا زمینه تسهیل دسترسی به معارف اهل بیت)ع) بیش از پیش فراهم آید.
پی نوشت ها:
***
پاسخ به نقد (سید اسدالله موسوی عبادی)
ضمن تقدیر و تشکر از فصلنامه ره آورد نور که فضای مناسبی را برای ارائه اندیشه و نقد آرای گوناگون و بحث و بررسی درباره مطالعات رایانه ای علوم اسلامی فراهم نموده است، نکاتی چند را برای پاسخ به نقد فاضل محترم، حجة الاسلام محمدحسین بهرامی عرضه می دارم.
پیش تر از حسن توجه برادر عزیز، جناب آقای بهرامی که مقاله بنده را با دقت مطالعه کرده و مواردی را متذکر شدند، کمال امتنان و تشکر را دارم.
مقدمه
همان طور که به صورت حضوری خدمت شما عرض کردم، گرچه این طرح بیش از دو سال است که به طول انجامیده؛ اما به جهت گستردگی کمی (کلیه منابع حدیثی شیعه) و کیفی (نیاز به تخصص های حدیثی و رجالی)، از کمک و راهنمایی های دیگران بی نیاز نخواهد بود. بدان امید که به موجب نقد و بررسی، کاستی های طرح برطرف گردد و به توفیق خداوند متعال و عنایت اهل بیت(ع) هرچه زودتر به منصه ظهور برسد.
چنان که مرقوم فرمودید، آنچه در مقاله ارائه شده بود، نسبت به کار انجام شده بسیار مختصر می نمود و حتی بیانگر کل طرح هم نبود. دلیل آن هم این بود که ما صرفاً خواستار مطرح کردن اصل طرح بودیم و نه ارائه جزئیات طرح، زیرا ارائه طرح مستلزم ارائه کامل آیین نامه و کارهای کارشناسی ای است که تا به حال انجام شده است که اولاً عرضه آن در قالب یک مقاله ممکن نبود. ثانیاً مرسوم نیست که قبل از عملیاتی شدن طرح جزئیات آن ارائه گردد و ثالثاً مواردی در طرح کار شده است که صِرف نوشتن و بدون ارائه نرم افزار قابل تفهیم نیست، مثل شماره گذاری اختلاف متن احادیث و ترتیب آنها و ارائه فهرست های مختلف از اختلاف متن در احادیث مشابه.
بسیاری مطالبی که نویسنده در نقد خود ارائه کرده بود، در آیین نامه طرح آمده و پیش بینی شده است؛ اما به هر صورت، با توجه به نقدی که ایشان با دقت و حوصله کافی بر طرح بنده نگاشته اند، بیان چند نکته، مهم و ضروری می نماید:
1. ملاک شناسایی در مشابهت احادیث
بر اساس قواعد رجالی به حدیثی که از لحاظ سند، صدور و متن شبیه به هم باشد، حدیث واحد گفته می شود و چون روند طرح به ترتیب از قرن اول شروع می شود و تا قرن 14 ادامه می یابد، وقتی احادیث به طور نزولی قرار می گیرند، خیلی مسائل خود به خود حل می شود؛ مثلاً حدیثی که در قرن اول نقل شده است در چهار مدرک دیگر مشاهده می شود که از لحاظ متن واحد است؛ اما از لحاظ سند مشکلاتی دارد؛ برای مثال، یک حدیث واحد در کتاب سلیم بن قیس با سند کامل آمده؛ در کتاب کمال الدین با حذف القاب آمده و در کتاب الارشاد به صورت مرفوعه آمده است؛ اما از کمال الدین نقل کرده است یا در کتاب بحارالانوار هم سند آن کامل بیان شده است. وقتی که مجموع این اسناد را به طور یکجا مشاهده کنیم، متوجه می شویم که متن واحد است، زمان صدور واحد است و سند هم یکی است.
اما اگر حدیثی متن واحد داشته باشد؛ ولی صدور آن از دو معصوم باشد، دو روایت حساب می شود؛ مثلا اگر حدیثی را پیامبر اکرم(ص) بیان کرده باشد و عین همان حدیث را امام صادق(ع) مستقلاً بیان نموده باشد، دو حدیث به شمار می آیند.
همچنین اگر احادیثی از لحاظ زمانی متفاوت باشند، باز دو حدیث حساب می شدند مثل اینکه حدیثی از امام علی(ع) نقل شده و دارای سند کامل است و همان حدیث از امام صادق(ع) نقل شد شده است؛ اما سند آن به حدیث اول نمی رسد، این حدیث هم مشابه نخواهد بود.
البته احادیثی که از لحاظ سند، صدور و زمان، واحد باشند، اما از لحاظ متن نقل به معنا شده باشند، باز یک حدیث محاسبه می شوند.
2. نقش محقق در تعیین احادیث مشابه
در نقد مزبور آمده بود که اگر مبنای محققی با مبنای تهیه کننده متفاوت باشد، چه باید کرد؟
گفتنی است که علمای هر علم برای هر موردی قاعده و ضابطه کلی دارند که غالباً آن را قبول می کنند، هر چند ممکن است استثنایی هم باشد و کسی مبنای کلی را قبول نکند؛ اما ضابطه کلی هر علمی قابل قبول همه هست. در اینجا نیز وضع به همین منوال است. ما در طرح خود قاعده و ضابطه کلی را رعایت می کنیم و اگر کسی هم استثنائاً مبنایی متفاوت داشت، برخلاف قاعده کلی است.
البته ممکن است کارشناسان حدیثی را مشابه بدانند؛ ولی کسی پیدا شود که برخلاف مبنای کلی آن حدیث را مشابه نداند که این در واقع یک نظر شخصی محسوب می گردد.
اما اگر در حدیثی طبق قاعده و مبنای کلی نتوانیم به نظر واحد برسیم، حدیث مذکور را با علامت مشخصی یک حدیث قلمداد می کنیم و به آن یک شماره اختصاص می دهیم و افزون بر این، همانجا که در مورد این حدیث به نظر واحد نرسیدیم.
3. گستره انجام طرح
در مورد اینکه در این طرح چه کتاب هایی مورد بررسی قرار می گیرد، باید عرض کنم که در زمینه منابع و مصادر روایی شیعه مقالاتی نوشته شده و تحقیقاتی صورت گرفته است و تا کنون نرم افزارهایی با عنوان احادیث شیعه گردآوری شده که در دسترس همگان است و منابع و مصادر حدیثی شیعه را معین کرده اند. در این طرح ما هم با استفاده از تحقیقات انجام شده و پژوهش فردی خود، منابع را معین کرده ایم که فهرست آنها در آیین نامه موجود است. در این طرح، منابع و مصادر دست اولی که احادیث را نقل نموده اند، مورد نظر است و به طور کلی کتاب های که ممکن است روایتی در آنها باشد که در کتب دیگر نباشد، مورد توجه بوده است.
اما کتاب هایی مثل میزان الحکمه که فقط در آنها جمع آوری حدیث ملاک قرار گرفته، مورد نظر نبوده است.
دلیل استفاده نکردن از نهج البلاغه و صحیفه سجادیه به عنوان یک منبع و مصدر، به این جهت است که روایت های آنها در کتب دیگر آمده است و در جایگاه خود مورد بررسی قرار می گیرد. البته اگر روایتی در این دو کتاب شریف باشد که در جای دیگر یافت نشود، حتماً مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
4. جایگاه اختلاف نسخ در شناسایی احادیث مشابه
اختلاف نسخ، بحث مستقلی است و ارتباطی به طرح ما ندارد. ضمن اینکه همه روایت ها در کتب روایی مورد تحقیق نبوده اند. البته طبق آیین نامه هر منبع و مصدری که در نظر می گیریم، باید آخرین نسخه تحقیق شده باشد. بدیهی است که با این کار تقریباً روایت هایی که اختلاف نسخ آنها بیان شده است، در دستور کار ما قرار می گیرد.
5. تدوین مجدد احادیث، افزودن مشکلی بر مشکلات حدیث پژوهان
همان طور که نقدکننده محترم گفته بود، ممکن است تدوین کتب جدید تردید در ارجاع به کتب قبلی ایجاد کند؛ اما در کل، اگر طرح قابل قبول باشد، در نهایت مرجع عام قرار می گیرد؛ مثلاً بحارالانوار گرچه مرجع واحد نیست؛ ولی پژوهشگران در مسیر تحقیق به همان کتاب بحار بسنده می کنند، مگر در مسائل فقهی که فقیه باید به همه منابع مراجعه کند. در طرح فعلی چون عین مطالب از منابع مختلف ذکر شده و شناسنامه و نشانی آنها هم به طور کامل بیان شده است، محقق می تواند از همین کتاب به کتاب های دیگر نشانی دهد یا همین کتاب را به عنوان منبع ذکر کند.
6. تدوین کتاب فهرست
بر اساس آیین نامه طرح، در هر بابی که یک حدیث به صورت تقطیع آمده است، با علامتی مشخص شده است و طبق باب همان کتاب نقل می شود، زیرا احادیث در منابع قدیمی دسته بندی نشده اند و بر اساس باب بندی همان کتاب ها قابل دسترسی هستند.
البته در نقد این طرح از سوی نویسنده پیشنهادی در این باره ارائه شده که عنوان یک طرح قابل بررسی است؛ ولی هدف ما در اینجا چیز دیگری است.
7. اشکالات اجرایی
ما نیز اذعان داریم که به علت گستردگی طرح و امکانات، این طرح بدون پشتوانه یک مؤسسه بزرگ قابل اجرا نیست؛ ولی بنده فعلاً روایات قرن اول را در دستور کار دارم که اولا حجم آن کم است و ثانیاً به امکانات زیاد نیاز ندارد. امیدوارم با عنایت خداوند و اهل بیت(ع) به زودی روایات مشابه قرن اول به اتمام برسد و به تدریج این کار ادامه پیدا کند.
8. موضوع بندی طرح
اما در مورد این مطلب که موضوع بندی نیاز به امکانات گسترده دارد، باید بگویم که این امر در طرح پیش بینی شده است؛ اما در اولویت اول قرار ندارد. به هر حال، سرفصل ها و سرعنوان های هر حدیث مشخص باب هایی که در کتاب ها به آن اشاره گردیده، در قسمت موضوع بندی ذکر خواهد شد.
9. فازبندی کردن عملیات اجرایی
پیش تر متذکر شدم که این طرح فازبندی شده و به صورت قرن به قرن عملیاتی می گردد. قرن اول هم شروع شده و در حال انجام است. البته بعضی پیشنهاد کرده بودند که طرح به صورت موضوعی دنبال شود؛ ولی پیشنهادات مذکور هیچ کدام از اهداف طرح را برآورده نمی کرد. از این رو، بهترین روش برای عملیاتی کردن طرح این است که به صورت قرن به قرن جلو برویم.
10. کتابخانه جامع حدیث شیعه
در حال حاضر، نرم افزارهایی ارائه شده که معمولاً شامل همه احادیث شیعه است و حدیثی از شیعه نیست که در این نرم افزارها موجود نباشد. اما مطلب اینجاست که برخی مشکلات محققان را هنوز نتوانسته اند برطرف کنند، چون در این نرم افزارها باید همان چیز را جستجو کرد که در dataآمده است. از این رو، گاهی یک حدیث را در کتاب مشاهده می کنیم؛ ولی در نرم افزار قابل دستیابی نیست، زیرا برخی جاها عبارت ها پس و پیش، کم و زیاد، نقل به معنا و یا غلط حروف چینی شده است و در نتیجه، کاربر به مطلوب مورد نظر خود نمی رسد. این مشکلات نرم افزاری، یکی از دلایل طراحی و ارائه این طرح بوده است. به همین جهت، در این طرح سعی شده که تمام زوایای روایت مورد دقت قرار گیرد تا با هر عبارتی بتوان روایت دلخواه را از تمام منابع استخراج نمود.
11. ایجاد ارتباط اولیه بین احادیث
یکی از امکانات نرم افزاری این طرح، ارائه فهرست روایت از یک راوی یا از یک کتاب است. البته مسئله ارتباط با خود راوی ها آن چنان که در لوح فشرده درایةالنور آمده است، در این برنامه پیش بینی نشده است.
برای حل این مشکل هم می توان در نهایت این نرم افزار را با نرم افزار درایةالنور کامل کرد و به کمک متخصصان مربوطه به یک نرم افزار تبدیل نمود. بدیهی است تحقق این امر نیز جز در سایه همکاری مسئولان امر ممکن نخواهد بود.
شناسایی احادیث مشابه
این امر به دلیل عبارت های غیر همگون و اختلاف متن احادیث و نقل به معنا و غلطهای تایپی با این برنامه موجود غیر ممکن است که ما در طرح از دو طریق نرم افزار و نیروی انسانی این کار را انجام می دهیم و دقت آن 99درصد است.
12. معجم موضوعی
عرضه معجم موضوعی در اولویت اول این طرح قرار ندارد و بقیه پیشنهادهای مطرح شده در نقد مذکور قابل بررسی است و همان طور که ایشان بیان نموده، این طرح به همکاری و پشتیبانی مراکز تولید نرم افزار، مراکز پژوهشی- حدیثی و مراکز انتشاراتی نیازمند است که امیدوارم سایر عزیزان نیز با نقد و ارائه پیشنهاد ما را در ارائه هرچه بهتر این طرح یاری رسانند.
در پایان، یک بار دیگر از نویسنده محترم، آقای بهرامی که با دقت فراوان طرح بنده را مطالعه کرده و به طور حضوری نرم افزار و اصل طرح را هم مشاهده کردند و موجب تشویق این جانب بوده اند، قدردانی می کنم و از خداوند متعال خواستارم که به همه ما توفیق خدمت در راستای اهداف مقدس ائمه اطهار(ع) و ترویج فرهنگ ناب اسلامی را عطا کند.
