ره آورد نور

واژگان کلیدی: کتابخانه دیجیتالی، کتابخانه الکترونیکی، کتابخانه مجازی، کتابخانه رایانه ای

مقدمه

اختراع چاپ در دهه 1450م، تولید و نشر کتاب را از قرون وسطی وارد مرحله ای تازه به نام «انقلاب گوتنبرگ» نمود (1) و پیشرفت ها و تحولات بسیاری را در زمینه فنّاوری تولید کتاب و حفظ و نگهداری آن به ارمغان آورد؛ چنان که هم اینک کتابخانه های رایانه ای یکی از قابل توجه ترین آنهاست. افزون بر این، برخی از کارشناسان پایان یافتن دوران کتاب و کتابخانه سنتی را پیش بینی کرده بودند؛ ولی کتابخانه های سنتی به جهت برخورداری از توانمندی های بسیار، همچنان به عنوان رقیب جدّی در کتابخانه های رایانه ای در عرصه خدمات رسانی به شمار می آیند. البته باید اذعان داشت که بهره گیری از ابزارهای جدید موجب سهولت در امر پژوهش و رونق مسائل فرهنگی می شود و با فراهم سازی زیرساخت های لازم جهت دسترسی آسان به مخازن کتابخانه ها از طریق رایانه وانواع شبکه ها و بسترسازی فرهنگی لازم، می توان در راستای ارتقاء سطح علمی گام های بلندی برداشت.

تاریخچه کتابخانه های رایانه ای

شکل گیری کتابخانه های رایانه ای را می توان با تولید و نشر کتاب الکترونیکی همدوره دانست. برخی شروع حیات آن را در محیطهای آزمایشی در دهه 1960م می دانند. برخی دیگر همچون هارولد هنکه آغاز آن را به سال 1945م مربوط می داند. در چنین سالی وانی وار بوش، مشاور علمی ریاست جمهوری، پیشنهاد آن را تحت عنوان می مکس ارائه نمود.(2)

به همین جهت، دستگاهی تهیه شد که برخی آن را اولین کتاب الکترونیکی معرفی کرده اند. در این دستگاه، مطالب به وسیله میکرو فیلم ارائه می شود. البته هنکه بر این باور بود که دستگاه بوش به دلیل تصویرگیری از محتویات کتب، بیشتر به یک سیستم مدیریت مدارک و بایگانی شبیه تر است.

در سال 1971م عده ای تحت عنوان پروژه گوتنبرگ در صدد تبدیل ماهیت کلاسیکی کتابخانه ها به الکترونیکی بر آمدند که در دانشگاه کلمبیا نیز همین حرکت با نام کتابخانه عمومی اینترنت شکل گرفت.

با پیدایش صفحه نمایش دستی در دهه 1980م و قابلیت حمل و نقل، کتابخانه های رایانه ای وارد مرحله جدیدتری شد که عملیات هایی همچون ویرایش متن و فرهنگ لغت را محقق می ساخت. این سیر جدید ادامه داشت تا اینکه در اواخر دهه هشتاد دائرةالمعارف ها را نیز شامل گشت. عیب اصلی چنین ابزاری آن بود که محدودیت زیادی در بهره گیری از آثار گوناگون داشت.

در سال 1991م شرکت Sony برای اولین بار دستگاه مخصوص کتابخانه ای عرضه کرد. این دستگاه دارای ابعاد تقریبی 6 ×4 اینچ و وزن کمتر از 2 پوند بود و قابلیت ذخیره سازی 100/000 صفحه متنی را داشت و به وسیله آن، قابلیت خواندن لوح های موجود آن زمان همچون: لوح دائرةالمعارف 26 جلدی کامپیتون، لوح فرهنگ الکترونیکی آمریکن هریتیج، گنج واژه الکترونیکی روجتز و بسیاری از آثار مرجع دیگر در قالب کتابخانه های رایانه ای حاصل گردید. این دستگاه همچنین خدماتی مانند: جستجوی کلمات، واژه های کلیدی و ارجاعات متقابل ارائه می داد.

در اواخر سال 1991م شرکت اپل با ساخت پاوربوک، گامی دیگر در جهت ارتقاء کتابخانه های رایانه ای برداشت که نسبت به محصول شرکت سونی از کیفیت بالاتری برخوردار بود.

در سال 1992م شرکت وُویج اقدام مؤثری را در شکل گیری کتابخانه های رایانه ای برداشت و کتابخانه های رایانه ای را به سمت چند رسانه ای بر روی CD سوق داد. با ورود DVDها و سایر امکانات پیشرفته در سال های 1996م به بعد، امکان بهره مندی بهینه و هم زمان به صورت کتابخانه از مقالات و کتب الکترونیکی صورت گرفت و با گسترش اینترنت کمک شایانی به سیر صعودی آن شد؛ به گونه ای که در سال 1996م قریب به 250 عنوان کتاب قابل استفاده بر روی شبکه اینترنت بود؛ ولی امروزه به جهت کثرت بیش از حد، نمی توان آمار دقیقی از تعداد کتب الکترونیکی موجود بر روی شبکه جهانی اینترنت ارائه نمودن (3).

در حال حاضر، ابزار و امکانات شبکه فرصت های جدیدی را برای سازمان دهی خدمات کتابخانه فراهم نموده است و با پشت سر گذاشتن محدودیت های زمانی، مکانی، مالی و حقوقی منابع چاپی، در قالب کتابخانه های دیجیتالی، کتابخانه های الکترونیکی، کتابخانه های مجازی و در یک کلام کتابخانه های رایانه ای، گام نوینی در ارائه خدمات کتابخانه برداشته اند.

مفهوم کتابخانه های رایانه ای

جامع ترین تعریفی که می توان برای کتابخانه های رایانه ای ارائه داد، این است که کتابخانه رایانه ای به محیط اطلاعاتی رایانه ای گفته می شود که در آن اطلاعات چند رسانه ای در قالب نشر الکترونیکی قابل دسترس بوده و در قالب: CD، e-book مخصوص و یا در انواع شبکه های گوناگون، قابل مطالعه و مبادله است که شامل تعابیر گوناگونی همچون: کتابخانه دیجیتالی، الکترونیکی، مجازی، بدون دیوار و بدون کاغذ نیز می شود. در برخی محافل علمی به تسامح اصطلاحات یادشده را به جای یکدیگر به کار می برند؛ در حالی که هر یک، تعریف و عملکرد خاص خود را دارد. در ذیل به شرح و بیان هر یک از این تعابیر می پردازیم:

1. کتابخانه دیجیتالی

1-1. تعریف

کتابخانه دیجیتالی از جهت محتوایی، مشابه کتابخانه های سنتی که با متن کاغذی و چاپی است، می باشد؛ با این تفاوت که محتوای آن رقومی و دیجیتالی است. به همین سبب، این نوع کتابخانه اوّلین قدم در راستای ماندگاری بسیار بیشتر نوع سنّتی آن می باشد.

واترز (Waters) گفته است: کتابخانه های دیجیتالی، مجموعه هایی هستند که امکانات لازم را برای انتخاب، سازمان دهی، دسترسی، تفسیر، انتقال، نگهداری، انسجام و تضمین دوام مجموعه آثار دیجیتالی فراهم می سازند. بنابراین، تعریف کتابخانه های دیجیتالی منابعی اقتصادی و به صرفه محسوب می شوند. در این نوع کتابخانه های دیجیتالی، از یکایک صفحات کتب و محتوای چاپی به صورت جداگانه تصویربرداری می شود و سپس محتوای آن به صورت یک فایل رایانه ای در کنار فایل های دیگر در دسترس خواننده قرار می گیرد. به نوعی می توان نمونه خوب و موفق آن را محصولات شرکت نمایه و یا اطلاعات دفتر تبلیغات اسلامی قم ذکر نمود که در سطح منطقه ای و کشوری در عرصه های گوناگون علمی-تحققاتی خدمات شایانی را ارائه کرده اند.

1-2. تاریخچه

تا چندی پیش، کشورهایی همچون فیلیپین و هند نقش عمده ای را در تبدیل متون سنتی به دیجیتالی و ایجاد زیر ساخت کتابخانه های دیجیتالی ایفاء می کردند؛ ولی امروزه ربات های مخصوصی به بازار عرضه شده است که به سهولت امر تبدیل را انجام می دهند.

نمونه سوئیسی آن در کتابخانه استانفورد قادر است بیش از هزار صفحه را در یک ساعت تصویربرداری کند و نمونه آمریکایی آن با قیمت کمتر در بین 100 تا 150 هزار دلار و با سرعت بیشتری برای اولین بار در کتابخانه عمومی راچستر نیویورک مورد استفاده قرار گرفته است و تا امروز این ارتقاء همچنان ادامه دارد.

نکته ای که شایان توجه است، عیب گران بودن ربات هاست، به طوری که مدل سوئیسی آن بیش از نیم میلیون دلار است. در نتیجه، هزینه نهایی تولید و ایجاد کتب دیجیتالی و تأسیس کتابخانه های دیجیتالی گزاف می شود، همچون استانفورد که هزینه دیجیتالی کردن کتابخانه 8 میلیون جلدی اش را 250 میلیون دلار بر آورد کرده است.(4)

گران بودن هزینه تبدیل و حجم بی کران کتب چاپی، برخی را بر این باور داشته است که ضرورتی برای تبدیل کتب با ماندگاری بسیار به کتبی با ماندگاری غیر ثابت وجود ندارد؛ ولی نباید از امکانات و فواید بسیار محیط دیجیتالی که در آثار چاپی یافت نمی شود، غفلت نمود. حفظ مخازن کتابخانه ها به صورت کاغذی، ضربه پذیری آنان را در مقابل گذشت زمان بیشتر می کند؛ چه بسیار کتابخانه های با ارزشی که در طول تاریخ به جهت نوع کاغذی بودن مخازن از بین رفته اند و هیچ اثری از کتابخانه های بزرگ و غنی و بی نظیری همچون کتابخانه شیخ طوسی، شیخ مفید، سید بن طاووس و نیشابور که در آن زمان در رأس کتابخانه های دنیا بودند، باقی نمانده است و یا در حدّ بسیار معدود به ما و به نسل امروز بشریت رسیده است.

بدین ترتیب، بسیاری از محتوای مربوط به حلقه های گم شده علوم و فنون مختلف جهان، از ستاره شناسی و ریاضی گرفته تا علم طب و علوم دینی، از بین رفته است و بشریت باید در صورت امکان مجدّد در صدد جایگزینی و تأسیس آن بر آید. چنین خسارتی، هزینه و معلول پایین بودن فناوری کتابخانه ها بوده است که برای جلوگیری از آن هر گونه هزینه، اندک است. در عصر حاضر که فناوری های نوین توانمندی بشر را ارتقاء داده است، بهره گیری از آن با هر قیمتی امر را برای آیندگان آسان تر می کند. به نظر می رسد که لازمه نیل به آن هدف، اقدام شایسته و به موقع مؤسسات بزرگ، مراکز علمی و کتابخانه های بزرگ در این باره مهم می نماید و با حمایت سرمایه ملّی، امکان تحقق می یابد. در دنیا نیز فعالیت در زمینه کتابخانه های دیجیتالی توسط دولت ها و ارگان های تابعه صورت می گیرد، همچون فعالیت دانشگاه کالیفرنیا، الینویز، کارنگی، ملون و استانفورد در غرب عهده دار بخش عظیمی از آن امر مهم می باشند. بنابراین، به نظر می رسد که با اقدام دو فرایند پروژه ای و پروسه ای می توان تمامی کتب مربوط به حوزه دین و سایر حوزه ها را به متون دیجیتالی تبدیل نمود و بر اساس چنین تبدیلی است که می توان از امکانات، تسهیلات و خدمات عدیده ای که در ICT یا فناوری اطلاعات و ارتباطات موجود است، بهره مند شد و در نهایت، به معنای واقعی، جهانی شد.

1-3. ویژگی ها

شناخت ویژگی های کتابخانه دیجیتالی کمک می کند تا سوء تعبیرها کنار رود و از به کارگیری تعابیر مجازی و الکترونیکی به جای دیجیتالی جلوگیری شود و بر مبنای آن، تصمیماتی نزدیک تر به واقع گرفت و از پراکندگی در ارائه طرح های ایجاد کتابخانه های رایانه ای ممانعت نمود.

اوپنهام واسمیتسون مواردی را درباره ویژگی های کتابخانه های دیجیتالی ذکر کرده اند که از قرار ذیل است:

• - کتابخانه های دیجیتالی شامل منابع دیجیتال که در خارج از مرزهای فیزیکی قرار داده می باشد؛
• - این نوع کتابخانه های در واقع چهره دیجیتال و الکترونیکی کتابخانه های سنتی هستند؛
• - شناختی کلی از تمامی اطلاعات موجود در کتابخانه را بدون در نظر گرفتن نوع یا فرمت آنها در اختیار کاربر قرار می دهند؛
• - کتابخانه های دیجیتالی نه تنها به کتابداران مجرب و ماهر نیاز دارند، بلکه به خدمات متخصصان رایانه و شبکه نیز محتاج هستند؛
• - در این کتابخانه ها چندین کاربر می توانند در زمان واحد از یک منبع خاص استفاده کنند؛
• - به گروه خاصی خدمات دهی دارند؛
• - و نیز ارتباط مستقیم یا رو در رو میان کتابدار و کاربر نهایی وجود ندارد.

البته با ملاحظه مقالات و آثار گوناگون در اینترنت و سایر منابع مشابه، موارد دیگری را نیز می توان به آن افزود که شامل موارد ذیل است:

• - کتابخانه دیجیتالی دارای ساختمان و تجهیزات است ولی مواد آن به صورت رقومی است؛
• - قابل ارائه سرویس در شبکه ها می باشد؛
• - کتابداری کتابخانه دیجیتالی نقش واسطه بین کتابخوان و منابع آن را دارد؛
• - دسترسی در هر زمان و در هر مکان به بخشی از منابع که در شبکه است ممکن می باشد؛
• - تطابق کامل با نسخه اصلی دارد و در نتیجه ضریب خطای محتوای آن نزدیک به صفر است؛
• - محتوای آن تصویربرداری از کتب چاپی و ضبط به صورت یک فایل رایانه ای می باشد.

1-4. مقایسه با کتابخانه کاغذی

در مقایسه کتابخانه دیجیتالی با کتابخانه کاغذی می توان به تشابه ها و تفاوت های ذیل اشاره کرد:

• - کتابخانه دیجیتالی همچون کتابخانه با منابع کاغذی دارای ساختمان، تجهیزات کتابخانه ای، منابع سخت افزاری، کتابدار یا کسی که واسطه بین کتابخوان و منابع است، می باشد و فقط در نوع مواد محتوایی و اطلاعات متفاوت است و در آن به جای متون کاغذی و چاپی، اطلاعات به شکل رقومی و دیجیتالی است.
• - دسترسی به بخشی از منابع که در شبکه های رایانه ای موجود است، در هر زمان و مکانی ممکن می باشد؛ بر خلاف کتابخانه های سنتی که در آنها باید طی زمان و مکان مشخصی به کتابدار کتابخانه مراجعه کرد و آن را مطالبه نمود.
• - نقش کتابدار و شخص واسطه در کتابخانه های دیجیتالی نسبت به کتابخانه سنتی، بسیار کم رنگ است و فقط کتاب و محتوا را در اختیار خواننده قرار می دهد.
• - کتابخانه دیجیتالی گامی فراتر از کتابخانه سنتی و چاپی است؛ چرا که ارائه کتب در آن، هم به صورت سنتی و هم به شکل الکترونیکی امکان پذیر است.

شکل کتابخانه دیجیتالی

2- کتابخانه الکترونیکی

2-1. تعریف

کتابخانه هایی هستند که اساس تولید آن از ابتداء بر مبنای دیجیتال، 0 و 1 رقومی و الکترونیکی بوده است و مفاهیم مستقیماً به صورت الکترونیکی تولید می شوند. بنابراین، متون به عینیت می رسند و می توان عملیات جستجو را در بین یکایک حروف و کلمات آنها انجام داد و از خدمات دیگری همچون: بازیابی متن، بایگانی خودکار سوابق، نمایه درون خطّی، ویرایش و ذخیره سازی بهره مند شد که آنها را می توان در قالب های مختلف همچون: CD،  Internet و E-Book ارائه نمود. گفتنی است که منابع کتابخانه الکترونیکی، از قابلیت بایگانی با فرمت هایی همچون: Exe Text , Html و Pdf برخوردار است. محیط کتابخانه های الکترونیکی نسبت به نوع دیجیتالی آن جذاب تر و زیباتر است، کار با آن بسیار ساده تر می باشد، از قابلیت های مولتی مدیا برخوردار است و در آن می توان از امکانات صوتی و تصویری نیز بهره مند شده است.(5) شروع حیات کتابخانه های الکترونیکی را می توان با پیدایش محیطهای متنی پیشرفته همسان دانست که با ظهور امکاناتی مانند مولتی مدیا به اوج توانمندی خود رسید. کتابخانه های الکترونیکی پس از نوع دیجیتالی آن دومین قدم، و به لحاظ ماهیتی اساسی ترین قدم در راستای ارتقاءبخشی و نزدیک سازی به ماهیت تمام رایانه ای کتابخانه ها محسوب می شوند.

2-2. ویژگی ها

کتابخانه های الکترونیکی، دارای ویژگی های ذیل است:

• - قابل دسترسی و ارائه خدمات در اینترنت، شبکه و CD می باشد؛
• - قابلیت جستجو در متن را دارد؛
• - کتابدار کتابخانه الکترونیکی نقش واسطه بین کتابخوان و منابع را دارد،
• - در آن امکان دستیابی به سایر منابع غیر تایپی موجود است.
• - دارای ساختمان، تجهیزات و منابع فیزیکی است.
• - کاربر می تواند به مکانی به نام کتابخانه الکترونیکی مراجعه کند و منابع آن را مطالعه کند.
• - منابع آن نیازمند تطبیق با مستندات چاپی است.
• - منابع الکترونیکی به صورت تایپی به وجود می آیند و قابلیت لینک به سایر منابع صوتی و تصویر را دارند.

2-3. مقایسه با کتابخانه دیجیتالی

در مقایسه کتابخانه الکترونیکی با کتابخانه دیجیتالی می توان موارد ذیل را برشمرد:

• - کتابخانه الکترونیکی همچون نوع دیجیتال آن دارای ساختمان، تجهیزات کتابخانه ای و کتابدار می باشد و فقط در نوع تبدیل و تولید به محتوای رایانه ای فرق دارد که به جای تصویربرداری از منابع چاپی، تایپ می شود.
• - همچون نوع دیجیتالی دسترسی به منابع در هر زمان و مکانی از طریق شبکه های مختلف ممکن است و برخلاف نوع دیجیتالی، قابلیت جستجو در متن را دارد؛ چرا که کتابخانه دیجیتال به جهت تصویری بودن منابع آن، چنین امکانی را ندارد.
• - نقش کتابدار بسیار کمرنگ است و همچون کتابدار کتابخانه دیجیتالی فقط کتاب الکترونیکی را در اختیار خواننده قرار می دهد؛ برخلاف نوع دیجیتالی آن که می توان از طریق لینک به سایر منابع، اعمّ از غیر تایپی همچون فیلم و تصویر و نیز منابع تایپی دسترسی پیدا کرد.

شکل کتابخانه الکترونیکی

3. کتابخانه مجازی

3-1. تعریف

کتابخانه مجازی همچون بیمارستان مجازی (Virtual Haspital) و یا دانشگاه مجازی  Univercity Virtual از اصطلاح واقعیت مجازی  Reality VR Virtual برگرفته شده است. کتابخانه مجازی به محیطی رایانه ای گویند که با استفاده از نرم افزارهای مخصوص، محیط کتابخانه را شبیه سازی کرده و واقعیت های سه بعدی را بدون کاربرد هیچ ماده فیزیکی به کار می گیرد و در واقع، کتابخانه ای است بدون دیوار و فاقد هر گونه منابع اعمّ از تایپی، فیلم، صوت و هر گونه منبع ملموس دیگر. در حقیقت، اصطلاح کتابخانه مجازی بنا به گفته لوتز وایدرهولد  (Lutz Widerhold) جهت توصیف همکاری بین چند کتابخانه الکترونیکی و دیجیتالی که منابعشان را در یک شبکه قرار دارند، به کار می رود؛ (6) یعنی به محل ترقی و به اشتراک گذاری چند کتابخانه الکترونیکی و دیجیتالی مربوط است. می توان گفت دو کتابخانه الکترونیکی و دیجیتالی مربوط به منابع و کتابخانه مجازی مربوط به کاربران می باشد.

3-2. ویژگی ها

کتابخانه های مجازی، دارای ویژگی هایی است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• - این نوع کتابخانه به وسیله کتابخانه های متعدد رایانه ای پشتیبانی می شود؛
• - قابل دسترسی در هر زمان و مکانی توسط شبکه های مختلف می باشد؛
• - منابع در جای دیگر تولید شده اند و در کتابخانه مجازی فقط به آنان ارجاع داده می شود؛
• - در کتابخانه مجازی، کتابدار وجود ندارد و خود کاربران مستقیم به منابع دسترسی دارند؛
• - بدون ساختمان فیزیکی است و مراجعه به مکان کتابخانه مجازی معنایی ندارد و فقط می توان از طریق شبکه از آن بهره مند شد.
• - به وسیله نرم افزارهای تولیدی و خدماتی رایانه ای به وجود می آید؛
• - محل اشتراک کتابخانه های الکترونیکی و دیجیتالی است؛
• - در کتابخانه مجازی، محیط کتابخانه شبیه سازی شده است؛
• - فاقد هر گونه منابع مربوط به خود می باشد و تمام منابع آن به کتابخانه های دیجیتالی و الکترونیکی مربوط است؛
• - به حضور فیزیکی کاربران نیازی نیست؛
• - قابلیت سه بعدی بودن را داراست؛
• - دسترسی به آن از راه دور ممکن می باشد.

مقایسه با کتابخانه الکترونیکی

کتابخانه مجازی در مقایسه با کتابخانه الکترونیکی دارای تفاوت ها و تشابه های ذیل است:

• - برخلاف کتابخانه های الکترونیکی فاقد ساختمان و مکانی به نام کتابخانه مجازی می باشد؛
• - همچون الکترونیکی در هر زمان و مکانی می توان از خدمات آن بهره مند شد؛
• - برخلاف کتابخانه الکترونیکی فاقد کتابدار است و کاربران می توانند به صورت مستقل از کتابخانه مجازی استفاده کنند؛
• - برخلاف کتابخانه الکترونیکی فاقد منابع مستقل مربوط به خود می باشد.(7)

شکل کتابخانه مجازی

کتابخانه های اینترنتی

کتابخانه های اینترنتی، یک گام فراتر از کتابخانه های سنتی در سیر تاریخی و طبیعی خود به کتابخانه های خودکار، الکترونیکی، دیجیتالی و در نهایت به کتابخانه های مجازی تغییر پیدا کرده اند. اگر چه فاصله این تغییرات خیلی کم بوده، ولی مهم این است که امروزه کتابخانه مجازی یا بدون دیوار که در ظرف زمان نمی گنجد، غایت خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی محسوب می شود؛ در حالی که کتابخانه های ایران به صورت محدود و انگشت شمار در حال گذر از کتابخانه الکترونیکی به سوی کتابخانه دیجیتالی هستند و تنها با برنامه ریزیهای مدرن فراسازمانی و ملّی می توان خود را به کاروان پیشرو در کتابخانه های مجازی رساند.

گفتنی است که برای ایجاد یک کتابخانه مجازی و احیاء اهداف آن، باید پیش نیازهای خاصی را مانند: مرکز هماهنگی، ویراستاری، طرح منطقی و ارزش گذاری فراهم نمود تا بتواند دو نقش اساسی کتابخانه های مجازی را در امر اطلاع رسانی، دستیابی و جستجوی بهینه اطلاعات مورد نیاز و نیز بایگانی، محافظت و جمع آوری مستمر اطلاعات به عنوان میراث فرهنگی جهان به خوبی انجام دهد و جایگاه خدمات مرجع را در کتابخانه های مجازی به گونه ای شایسته حفظ کند.

پی نوشت ها:

1. کوشا، کیوان، «نشر اینترنتی فرصت ها و چالش ها»، فصلنامه کتاب، ش 53.
2. اچ، استیفن و وایلد استورم، ترجمه آذین کافی میر سعید و فرزانه شکوری، «فصل جدیدی از کتابهای الکترونیکی»، پیام کتابخانه، ش 44 و 45.
3. نیکنام، مهرداد، «کتاب الکترونیک»، پیام کتابخانه، ش 46 و 47.
8/5/1384، «کتاب دیجیتالی در راه است»، روزنامه شرق، سال دوم، ش 536، بخش کامپیوتر، ص 23.

5. Ashoor.M. Saleh. یPlanning the Electronic Library Suggested Guidelines for the Arabian Gulfregionی. The Electronic Library, 93-92 )2000)1.81.

6. پناهی، سیروس، 1383 ش، «کتابخانه مجازی و تفاوت های آن با کتابخانه های الکترونیکی و دیجیتالی»، فصلنامه کتاب، ش 54، ص 3.
7. بابائی، محمود، 1382 ش، «کتاب نشر الکترونیکی»، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، ص 54.