ره آورد نور

چند سالی است که شیوه های گونه گون آموزش از راه دور (به ویژه آموزش مجازی)، به کالای پر زرق و برق بازار علمی کشور ما تبدیل شده است؛ اما واقعیت این است که به دلیل نو بودن این پدیده و پیچیدگی خاص آن، بسیاری مراکز مشتاق به دارا بودن این نظام نوین آموزشی، با صرف بودجه های بسیار، نتوانسته اند این کار را به گونه ای روشمند، استاندارد و کارآمد، به انجام رسانند و تنها تعداد انگشت شماری از مراکز و دانشگاه ها، موفق شده اند که به صورت رسمی از آموزش مجازی بهره گیرند.

سازمان حوزه ها و مدارس علیمه خارج از کشور، از نخستین نهادهایی بود که با تأسیس مرکز آموزش های غیر حضوری (که در گذشته با عنوان «مرکز اسلامی آموزش از راه دور» شناخته می شد) به  دنبال آن بود که با راه اندازی دانشکده های مجازی به زبان های مختلف و رشته های متفاوت، به فرا خور مخاطبان جهانی خود، حضوری دیگر را در عرصه جهانی تجربه کند. رویکردی که فرایند آموزش در این سازمان را با یک نو نگری روبرو می ساخت و برگی دیگر بر افتخارات پیشین آن می افزود.

آنچه نگارش این سطور را ضروری می سازد، نه تبلیغ دانشگاه مجازی خاص، که خدمت به جامعه علمی کشور و جلوگیری از فعالیت های موازی و تکراری است. در این راستا اصول، فرایند و راهکارهای راه اندازی یک دوره آموزش مجازی (Online) را طی معرفی این مراحل در دانشگاه مجازی «فرهنگ و معارف اسلامی»، وابسته به سازمان (به صورت یک مطالعه موردی)، در اختیار دیگر نهادها و مراکز قرار می دهیم.

نسل های آموزش از راه دور

آموزش مجازی (Virtual learning) یا از راه دور (Distance education)، آموزشی است که میان استاد و دانشجویی که به لحاظ جغرافیایی از یک دیگر دور هستند، رخ می دهد. این نوع آموزش، در گذشته از طریق پست، ویدئو، تلویزیون کابلی و پخش ماهواره ای به انجام می رسید؛ ولی امروزه به کارگیری فناوری های مختلف رایانه ای و اینترنتی، نظیر پست الکترونیکی (E-mail)، کنفرانس رایانه ای (Computer Conferencing)، صفحات پیام (Message boards)، اتاق های گفتگو (Chat rooms)،  Desktop-video)) به این نوع آموزش تکامل اساسی بخشیده و آن را به پیشرفته ترین شکل آموزش، یعنی آموزش مبتنی بر وب یا آموزش    lineOnارتقاء داده است.

شایان ذکر است که منظور از مراحل آموزش از راه دور در این نوشته، نوع آخر، یعنی آموزش مبتنی بر وب است.

عناصر آموزش از راه دور

عناصر آموزش از راه دور را می توان بدین ترتیب برشمرد: یاد گیرنده (دانشجو)، یاد دهنده (استاد)، برنامه آموزشی (محتوا یا دانشی که باید آموخته شود) هدف (غایت آموزش یا فلسفه آن)، روش (شیوه های آموزش)، زمان و - مکان.

با توجه به مؤلفه های پیش گفته، پرسش اساسی این است که آموزش از راه دور (مجازی) با تکیه بر کدامین مؤلفه، بیشترین تأثیر را دارد؟ در پاسخ به این پرسش، سه نسلِ آموزش از راه دور پدید آمد که عبارت است از:

1. معلم محور؛ این مشخصه نسل اول آموزشگاه های از راه دور است که طی آن کنترل فرآیند آموزش، بر دوش یاد دهنده است.
2. شاگرد محور؛ خصیصه شاگرد محوری این است که در آن یاددهنده موقعیت هایی را تدارک می بیند که یاد گیرنده در سطح شناخت خود، با مسئله جدیدی روبرو می شود و با استفاده از فرصت پیش آمده آزادانه به یادگیری می پردازد. کار معلم در این رویکرد بر خود اکتشافی (Self discovering) استوار است.
3. محتوا محور؛ در این روش، آموزش و یادگیری بر محور محتوای ارائه شده توسط استاد و تکمیل و ارتقای دوباره آن، با توجه به باز خورد آن از سوی دانشجویان و شرکت کنندگان استوار است. محتوا محوری رویکردِ نسل سوم آموزش های از راه دور است.

نسل سوم آموزش از راه دور، بر خلاف نسل های پیش تر در تلاش است تا محیط یادگیری را برای دانشجویان فراهم آورد. این محیط مجازی بوده، از طریق اینترنت ارائه می گردد.

در آموزش های نسل سوم، محیط یادگیری از فردی به گروهی تبدیل می شود و یاد گیرندگان، هم با یکدیگر و هم با یاد دهنده در ارتباط هستند. این ارتباطات می تواند همزمان یا ناهمزمان باشند.

ارتباطات ناهمزمان از طریق پست الکترونیکی، گروه های خبری، اطاق های مباحثه الکترونیکی، و ارتباطات همزمان به وسیله کلاس های مجازی و اطاق های گفت و گو انجام می گیرد.

آنچه در دانشگاه مجازی فرهنگ و معارف اسلامی انجام گرفته بر اساس آموزش نسل سوم است.

مراحل راه اندازی آموزش مجازی (دانشگاه مجازی)

1. تهیه طرح راه اندازی دانشگاه مجازی

نخستین گام برای راه اندازی یک مرکز آموزشی، ارائه طرح کلان و کلی آن است. این مرکز نیز در گام نخست، برای تهیه طرح راه اندازی دانشگاه مجازی، از کارشناسان متعددی (برای ارائه طرح) دعوت به عمل آورد. پس از ارائه چند طرحنامه در نهایت یکی از طرح ها (در مهر ماه 1380) مبنای عمل قرار گرفت.

این طرح با استفاده از تخصص و تجربه اساتید و کارشناسان علوم دینی و علوم فناوری و ارتباطات داخل و خارج از کشور تهیه و تنظیم شده است.

2. تشکیل شورای سیاستگذاری

به منظور تهیه و تبیین سیاست های کلان و خط و مشی های اصولی مرکز، در گام بعدی شورای سیاستگذاری مرکز، با حضور صاحب نظرانی از حوزه و دانشگاه و اساتید صاحب نام خارج کشور تشکیل گردید و موفق شد، ضمن تعیین مقاطع رشته های تحصیلی، بیانیه اهداف و مأموریت های مرکز را تهیه کند.

3. تهیه بیانیه مأموریت و اهداف

مأموریت یا رسالت، آرمانی است که دلیل وجود یک سازمان به شمار می آید و منظور اصلی تأسیس یک سازمان را تعریف می کند.

با تشکیل شورای سیاستگذاری در مرکز آموزش های غیر حضوری، چنان که پیش تر گفته شد، تهیه بیانیه مأموریت و اهداف به سامان رسید. بر اساس این بیانیه، مأموریت مرکز آموزش های غیر حضوری، باز تولید فرآورده ها و پیام های دینی متناسب با نیازها و انتظارات موجود در جامعه معاصر و عرضه آن به مسلمانان جهان است.

4. تعیین رشته

با توجه به مشاوره های بسیار با صاحب نظران داخل و خارج کشور و جمع بندی آن، مرکز آموزش های غیر حضوری موظف شد، نخستین برنامه آموزشی خود را در رشته «اخلاق» و مقطع کارشناسی ارشد، به زبان فارسی راه اندازی کند.

این رشته، با توجه به گرایش شدید انسان امروزی به معنویت و اخلاق برگزیده شده است. در این رشته می توان پیام اسلام در زمینه این موضوع را به انسان امروزی ارائه کرد.

با امید به خداوند، پس از اجرای مرحله آزمایشی به زبان فارسی، رشته های دیگر، به زبان های مختلف راه اندازی خواهد شد.

5. راه اندازی پایگاه های مرکز

مرکز آموزش های غیر حضوری سه پایگاه اینترنتی دارد که عبارت است از: پایگاه مرکز اسلامی آموزش از راه دور، پایگاه دانشگاه مجازی فرهنگ و معارف اسلامی و پایگاه کتابخانه دیجیتال.

در گام نخست، با توجه به ضرورت اطلاع رسانی، پایگاه اطلاع رسانی مرکز آموزش های غیر حضوری، با هدف برقراری ارتباط با مخاطبان و زمینه سازی تأسیس دانشگاه مجازی راه اندازی شد.

چشم انداز این پایگاه تلاش برای ایجاد پایگاهی است که ضمن اطلاع رسانی در حوزه فعالیت های مرکز آموزش از راه دور و در نهایت فراهم آوردن یک بانک اطلاعاتی خوب و قابل قبول مشتمل بر بولتن، مقالات، اخبار و دیگر مواد آموزشی، به نیازهای علاقمندان به آموزش از راه دور پاسخ بدهد.

در حال حاضر، این پایگاه داری گزینه ها و اطلاعاتی چون، معرفی مرکز و دانشگاه مجازی، اخبار و مقالاتِ فنآوری اطلاعات و آموزش از راه دور، کتابخانه دیجیتال، گاهنامه اطلاع رسانی مرکز و ارتباط با مراکز و منابع مربوط به آموزش از راه دور است که در سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی ارائه می گردد. این پایگاه با آدرس   www.icde.net قابل مشاهده است.

افزون بر پایگاه یاد شده، پایگاه اصلی دانشگاه مجازی با آدرس www.vuict.com راه اندازی شده است که دانشجویان از طریق این پایگاه، ضمن ثبت نام و آشنایی با رشته و واحدهای آموزشی و...، تحصیلات خود را از طریق آن پی خواهند گرفت؛ به دیگر سخن، نرم افزارهای دانشگاه از طریق این پایگاه قابل استفاده است. پایگاه سوم به کتابخانه دیجیتال اختصاص دارد که به زودی راه اندازی خواهد شد و در حال حاضر، از طریق پایگاه اطلاع رسانی مرکز (icde.net) در دسترس است.

6. تهیه عناوین واحدهای درسی و سر فصلهای آموزشی:

در مرحله بعدی، این مرکز با تشکیل یک شورای علمی متشکل از دکتر محسن جوادی، حجةالاسلام دکتر محمد علی شمالی، حجة الاسلام دکتر شاملی، حجة الاسلام و المسلمین آل بویه، حجةالاسلام دکتر شهریاری و حجةالاسلام صادق نیا که جملگی از صاحبان اندیشه رأی بوده، پیشینه مفیدی در امر آموزش و پژوهش دارند، موفق شده است، عناوین واحدهای آموزشی و پس از آن سرفصل های خود را تهیه و به تصویب برساند.

شورای علمی مرکز، پس از جلسات مکرر و بررسی چندین طرح پیشنهادی، به جمع بندی نهایی رسید و واحدهای زیر را (با سرفصل هایی که در پایگاه دانشگاه به تفصیل آمده است) به تصویب رساند:

1. فلسفه اخلاق (2 واحد).
2. مبانی نظری اخلاق اسلامی (2 واحد).
3. انسان شناسی (2 واحد).
4. روان شناسی (روان شناسی رشد، شخصیت، مشاوره و رشد اخلاقی 2 واحد).
5. آشنایی با متون اخلاقی (2 واحد).
6. اخلاق و عرفان (2 واحد).
7. نظام تربیتی اسلام (2 واحد).
8. اخلاق مقایسه ای (1) دینی و غیر دینی (2 واحد).
9. اخلاق مقایسه ای (2) بین الادیان (2 واحد).
10. اخلاق فردی اسلامی (3 واحد).
11. اخلاق اجتماعی اسلامی (3 واحد).
12. اخلاق کاربردی اسلامی (4 واحد).
13. پایان نامه (4 واحد).

7. تهیه نظامنامه تولید محتوا

پیش از شناسایی اساتید و دعوت ایشان برای تدریس، لازم بود که بر اساس استاندارد انتخاب شده برای تولید محتوای آموزشی، نظامنامه تولید محتوا که در بر گیرنده موضوعات اصلی زیر بود تهیه شود:

1. سامانه کلی محتوای هر درس.
2. عناصر و مؤلفه های اصلی محتوا.
3. چرخه و مراحل تولید محتوا و گروه ها و افراد دخیل در این فرایند.
4. در نظامنامه تولید محتوا که همه اساتید، بر اساس آن محتوای مورد نظر خویش را تولید می کنند، همه مفاهیم مربوط به دروس الکترونیکی، عناصر و اجزا، نیز ساز و کار تهیه آنها، به تشریح بیان شده است.

در یک طبقه بندی کلی، همه فعالیت های چرخه تولید محتوای الکترونیکی (که بیش از 20 مرحله می باشد) را می توان در سه مرحله کلی، «تولید، باز تولید و پردازش فنی» گروه بندی کرد.

در مرحله تولید مؤلفه هایی چون شناسایی استاد، دعوت از استاد برای تدوین محتوای آموزشی، تعیین استادیار برای همکاری با استاد، تهیه محتوای اولیه توسط استاد و ارزیابی علمی آن قابل ذکر است.

باز تولید، از مراحلی است که کار سنگین تری را به خود اختصاص داده است. محتوای تدوین شده توسط استاد، از سوی استادیار مربوطه، به حداقل ده تا دوازده درس و هر درس، به چند SCO تبدیل می شود.

SCO یا پودمان آموزشی، جزئی از یک جلسه درسی است که دارای ویژگی های خاصی (از جمله استقلال محتوایی) است. همه SCOها در این مرحله، به تأیید ارزیاب و تکنسین آموزشی رسیده و ویرایش می شود. سپس کارهایی چون: فیلمبرداری از استاد، آماده سازی ضمیمه های آموزشی مانند تصاویر گرافیکی، نمودارها، شکل ها، صدابرداری از گوینده برای بخش هایی از متن، توضیح واژگان مبهم و نیازمند به توضیح انجام می گیرد. در نهایت دروس برای پیاده سازی و پردازش، به بخش فنی تحویل داده می شود.

پردازش فنی مرحله ای است که طی آن اموری چون تایپ و غلطگیری، آماده سازی فنی تصاویر گرافیکی تهیه شده در مرحله قبل، پویا نمایی و انیمیشن، آماده سازی فیلم، صدا و تصاویر تهیه شده، تبدیل متون به قالب های تحت وب HTML، نوشتن scriptهای مورد نیاز، ایجاد SCO به صورت کامل و تست آن برای تطابق با SCORM (استاندارد رایج برای تولید دروس الکترونیکی) و آماده سازی آن برای بارگزاری در پرتال و در نهایت ارائه دروس در پرتال انجام می گیرد. نهایی شدن درس به معنای تکمیل مراحل تولید، باز تولید و پردازش فنی است.

8. تأسیس کتابخانه دیجیتال

لزوم و ضرورت وجود کتابخانه برای یک فرایند آموزشی، مرکز را بر آن داشت تا با تأسیس کتابخانه الکترونیکی، این نیاز را مرتفع سازد. این کتابخانه که نرم افزار آن تهیه شده است و به زودی به کار گرفته می شود، فعلاً به صورت html در همان پایگاه مرکز قابل استفاده است.

با توجه به این نکته که در زمینه کتابخانه دیجیتال، برنامه مدون و آماده ای که بتواند همه خواسته های مرکز آموزش از راه دور را بر آورده سازد، وجود نداشت، این مرکز برای دستیابی به نرم افزار کتابخانه دیجیتال، مطالعات خود را در سه فاز مفهومی، فاز تحلیلی و فاز امکان سنجی آغاز کرد و بر اساس نیازهای مرکز و یک پژوهشگاه مجازی در کنار یک دانشگاه مجازی، نرم افزاری توانمند، با قابلیت های بسیار زیاد و شاید منحصر به فرد تهیه کرد که به زودی تحت عنوان پایگاهی مستقل در اختیار دانشجویان دانشگاه مجازی قرار خواهد گرفت. این نرم افزار می تواند کمک شایانی به همه مراکز و پژوهشگران علوم اسلامی باشد.

9. بررسی و مطالعه نرم افزارهای لازم

فرآیند آموزش مجازی به نرم افزارهای خاص خود نیاز دارد. به همین دلیل این مرکز، پس از تهیه طرح دانشگاه مجازی، تشکیل شورای سیاستگذاری و تعیین رشته و همزمان با کار آماده سازی متن و تولید محتوا، به مطالعه و بررسی نرم افزارهای مورد نیاز (از جمله نرم افزار LMS و نرم افزار LCMS) پرداخته است.

در این راستا، با انجام مطالعاتی وسیع در خصوص دانشگاه های مجازی و بررسی نرم افزارهای آموزش از راه دور و پایگاه های اینترنتی موجود، با شرکت های مختلفی چون شرکت object، انگاره نگار، بانی ساز و مرکز فنآوری اطلاعات و ارتباطات دانشگاه صنعتی شریف به مشاوره پرداخته، نرم افزارهای این مؤسسات را مورد مطالعه قرار داده است. در نهایت و پس از کارشناسی های فراوان با تهیه لیست نیازمندی ها، پرتال آموزشی این مرکز توسط دانشگاه صنعتی شریف تهیه گردید.

نرم افزارهای آموزش مجازی مورد استفاده در مرکز آموزش های غیر حضوری، دارای قسمت های ذیل است:

الف) نرم افزار پرتال که دارای کارکردهای زیر است:

• - طبقه بندی محتویات؛ امکان سازماندهی محتویات و برنامه های کاربردی.
• - مدیریت محتویات؛ امکان ایجاد محتوا توسط کاربران غیر حرفه ای.
• - جست وجو و ایندکس گزاری محتویات.
• - مدیریت کاربران برای دسترسی به اجزای موجود در پرتال.
• - اختصاصی کردن و شخصی سازی.
• - سازگاری با سیستم های موجود دیگر.

ب) نرم افزار LMS

نرم افزار LMS یا سیستم مدیریت آموزش، امکان ارائه دروس، ثبت وقایع، سیستم هدایت مسیر یادگیری دروس و ابزارهای مورد نیاز برای برقراری ارتباط استاد با دانشجو و دانشجویان با یک دیگر را بر عهده دارد.

همچنین گزارش های مناسب در مورد چگونگی عملکرد هر یک از عناصر فعال سیستم را در اختیار قرار می دهد.

ج) نرم افزار LCMS

با مدیریت محتوای دروس، امکان ساخت دروس و آزمون ها را در اختیار اساتید قرار می دهد. افزون بر این، امکان پیش نمایش محتوای هر درس را نیز فراهم می کند.

د) نرم افزار جامع آموزش

این نرم افزار امکان ثبت نام، انتخاب واحد، حذف و اضافه و... را در اختیار قرار می دهد. ثبت نمرات، صدور کارنامه و امور فارغ التحصیلان از دیگر کارهای دیگر این سیستم است.

ه ) نرم افزار کتابخانه دیجیتال

این نرم افزار، امکانات فراوانی را در اختیار دانشجویان قرار می دهد که عبارت است از: امکان نمایش کتاب، مقاله، نشریه، پایان نامه، جزوه نسخه خطی و منابع صوتی و تصویری، و امکانات پژوهشی، چون؛ امکان جست وجوهای ساده و پیشرفته، امکان علامت گذاری، نمایه زنی، حاشیه نویسی، یادداشت برداری، رنگی کردن، شخصی سازی، برخورداری از بانک نویسندگان، کتابشناسی و چکیده کتاب ها و...

شایان ذکر است که بین کتابخانه و دانشگاه مجازی مرکز، پیوندهایی وجود دارد؛ بدین شکل که علاوه بر استفاده مستقل از کتابخانه یا به حسب درخواست استاد، هر جا در دروس مختلف دانشگاه مجازی، نامی از کتابی ذکر شده باشد، دانشجویان با کلیک بر روی نام کتاب به صورت مستقیم به کتابخانه دیجیتال منتقل شده، متن کامل یا دست کم کتاب شناسی و چکیده آن کتاب را در اختیار خواهند داشت.

10. برگزاری ترم آزمایشی

پس از مطالعات و فعالیت های مقدماتی لازم و تولید محتوای آموزشی به صورت استاندارد Scorm2/1 که دارای قابلیت های ویژه ای است، دانشگاه مجازی فعالیت خود را در رشته اخلاق به صورت آزمایشی آغاز کرد.

بدین منظور ثبت نام برای ترم آزمایشی، شهریور ماه آغاز گردید و دوره آزمایشی در تاریخ 1384/9/23 همزمان با سالروز میلاد پربرکت حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) فعالیت خود را آغاز کرده است و در حال حاضر، دانشجویان در حال تحصیل در این دوره هستند.

به امید آنکه بتوانیم این رشته مجازی را به دانشکده و دانشگاه مجازی به معنای واقعی تبدیل کرده، پیام اخلاق و معنویت اسلام را آن گونه که مرضی پیام آوران آن است، به همنوعانمان عرضه نماییم.

به امید آنکه دانشگاه مجازی فرهنگ و معارف اسلامی الگوی خوبی برای راه اندازی دانشکده ها و دانشگاه های مجاز در همه رشته ها و گرایش های دینی باشد.

پی نوشت:

* مسئول تولید محتوای الکترونیکی دانشگاه مجازی فرهنگ و معارف اسلامی