با ظهور رایانه و اینترنت، در پژوهش‌های علمی نیز در کنار دیگر جنبه‌های زندگی بشر دگرگونی بزرگي ایجاد شد. استفاده از رایانه و اینترنت در پژوهش، سبب آسانی تحقيق، در دسترس بودن منابع و سهولت جستجو می‌شود. رایانه ابزارهای پژوهشی دیگري نیز در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد؛ از جمله این ابزارها، مدیریت ارجاعات کتاب‌شناختی است. در این مقاله به بررسی و معرفی این دست ابزارها و بیان سودمندی آن برای عرضه در محصولات مرکز خواهیم پرداخت.
کلیدواژگان: ابزارهای مدیریت کتاب شناختی، مدیریت ارجاعات.
مقدمه
استناد، یعنی یادداشت ارجاعی به اثری که از آن عبارتی یا جمله‌ای ـ به صورت مستقیم یا غیرمستقیم ـ نقل شده است یا ارجاعی به یک اثر یا یک منبع موثق به منظور اثبات صحت یک مطلب یا یک نظر. (اکبری، خدیجه - بزرگی، اشرف السادات، 1387، ص. 17) استنادها، از عناصر شاخص نگارش‌های علمی است و نقش بارزی در تولید و نشر اطلاعات دارد. در حقیقت، اصل استناد، یکی از اصول اساسی تألیف و پژوهش به شمار می‌رود. اثری ممکن است با اقبال جامعه علمی روبهرو شود که در رعایت این اصل در، آن دقت و اهتمام لازم صورت گرفته باشد؛ به گونهای که مطالب استنادشده از استواري، گویايي و صراحت برخوردار باشند. صاحب‌نظران در این زمینه که تدوین هر اثر علمی بر پایه آثار پیشین صورت می‌گیرد، اتفاق نظر دارند و تصریح این نکته را که مطالب ارائه‌شده در نگارشها بر چه اندیشهها و دستاوردهایی مبتنی بوده است، لازمه پیروی از موازین اخلاق علمی میدانند. از سوی دیگر، مستندات هر نوشته علمی معیاری برای محک زدن درجه اعتبار و اصالت نکات ارائه‌شده در آن نوشته شمرده می‌شود. این واقعیت نیز که در دهههای اخیر مطالعات استنادی به منظور بررسی روابط موجود میان مدارک استناد کننده و مدارک استناد شونده ـ که امروزه از آن به عنوان تحلیل استنادی یاد می‌شود ـ رواج چشمگیری داشته، بر اهمیت نقش استناد تأکید می‌کند.
عامل مهم دیگری که ارائه مستندات را ضروری میسازد، واقعیت خطاپذیری حافظه آدمی است. با توجه به این واقعیت، مطالب یک نوشته علمی را نمیتوان صرفاً به اتکای حافظه بیان کرد. این امر که باید آن را ناشی از ضعفها و محدودیتهای قوای ذهنی برشمرد و نیز لزوم اثبات مستدل مطالب ارائه‌شده ایجاب می‌کند که مستندات مطالب به‌روشنی ارائه گردد تا بدین ترتیب، با احراز اطمینان از درستی آن‌ها، اعتبار و وثاقت هر نوشته تضمین گردد و نتایج حاصل از آن قابل اعتماد باشد.
استناد نزد دانشمندان اسلامی
استناد به آثار پیشین نزد دانشمندان اسلامی نیز مرسوم بوده و نویسندگان مسلمان با کاوش دقیق برای مفاهیم، روشها و نتایج معتبر مربوط به موضوع مورد نظرشان در آثار اسلاف خود و بهرهگیری از آن در نوشته‌های خود در نسبت دادن هر قول و نظر به گوینده و نویسنده آن اهتمام داشتهاند. از جمله، محمد بن زکریا رازی (251 - 313 ق.) در مقدمه کتاب الحاوی (1955 - 1972، ج1، ص2) تصریح می‌کند که این کتاب حاوی مطالب همه کتابها و اقوال پیشینیان و افاضل حرفه پزشکی است، و در جای جای کتاب خود به نظریات اسلاف خود از جمله بقراط (460؟ - 377؟ ق.م.) دیوسکوریدس (قرن اوّل م.)، جالینوس (129-199) و دیگران اشاره می‌کند. ابن بابویه (متوفی 381 ق.) در کتاب معروف خود من لایحضره الفقیه (1401، ج 1، ص 3-5) ضمن معرفی منابع خود تصریح می‌کند که در تدوین آن از آثار معتبری که نام برده، استفاده کرده است. ابن بیطار (متوفی 646 ق.) در مقدمه کتاب الجامع لمفردات الادویة والاغذیة )1964،ج 1، ص 2) آثار دیوسکوریدس و جالینوس را به عنوان منابع اصلی کتبا خود معرفی می‌کند و در متن جز استناد به آن دو، به گفتههای دانشمندان بسیاری از جمله ابن سینا (370-428 ق)، رازی، ابن ماسویه (متوفی 243 ق.)، پزشک ایرانی‌نژاد و مسیحی نسطوری و دیگران نیز اشاره می‌کند. مسئله استناد، بهویژه در حوزه علم حدیث به لحاظ طبیعت موضوع آن، از ارج و اهمیت والایی برخوردار بوده و برای آن قواعد و شرایطی مقرر شده است. در این حوزه سندها را در حکم ستونهایی میدانستند که متن حدیث بر آن‌ها استوار و پابرجا است. (حقیقی، 1381، ص. 217-218)
اهمیت استناد
از شواهد و نمونه‌های پیش‌گفته می‌توان پی برد که اهمیت استناد به آثار پیشین برای نویسندگان آثار علمی از دیرباز کاملاً روشن بوده و قدما نیز نیاز واقعی را درباره تجلیل از پیشکسوتان و نیز مستند ساختن نظریات خود را بهخوبی میشناختند. از این رو، می‌توان چنین نتیجه گرفت که امر استناد، پدیده نوینی نیست؛ هرچند ممکن است مبانی نظری آن بیشتر در زمان معاصر شکل گرفته باشد. در واقع، در دهههای اخیر مطالعات استنادی از ابعاد مختلفی چون: نمایه‌سازی استنادی، کیفیت، مفاهیم، دلایل و کاربردهای استنادها صورت گرفته است.
گارفيلد معتقد است نقل قول از نويسندگان ديگر و استناد دادن، امروزه نه تنها كاري حقير نيست، بلكه بسيار عالمانه است. وجود بيش از 30 روش مختلف براي استنادها و فهرست مآخذ نيز گوياي اهميتي است كه تاكنون به «روش» استناد داده شده است.
افزون بر آن، استناد به مآخذ استفاده در یک نوشته، ابزاري براي رعايت حقوق معنوي افراد است و اين رعايت حقوق، به شكل پانويس و يا فهرست مآخذ انجام مي¬شود. ( پشوتتي زاده، ميترا و كوكبي، مرتضي، 1388، ص. 66)
یوجین گارفیلد (1962) بنیانگذار مؤسسه اطلاعات علمی، پانزده دلیل اصلی برای استناد کردن به یک مدرک شناسایی می‌کند که عبارت‌اند از:
تجلیل از پیشینیان؛ اعتبار بخشیدن به آثار مرتبط (تجلیل از همتایان)؛ معرفی روش‌شناسی و ابزارهای علمی مورد استفاده؛ فراهم آوردن پیشینه برای مطالعات بیشتر؛ تصحیح اثر خود؛ تصحیح آثار دیگران؛ نقد آثار قبلی؛ اثبات ادعاها؛ آگاهی دادن نسبت به آثاری كه به‌زودی منتشر خواهند شد؛ مشخص كردن مدارك اصلی و مهم یك حوزه [مشخص کردن آثار اصلی و مهمی که در آن یک ایده ای پدیدار شده است.]؛ تهیه داده‌های واقعی دسته‌های حقایق فیزیكی ثابت و غیره؛ معرفی انتشارات بنیادی در مورد و اندیشه یا مفهوم مورد بحث؛ معرفی انتشارات بنیادی و یا آثار با نام نویسنده؛ رد آثار و یا اندیشه‌های دیگران (ادعاهای منفی)؛ و ردّ ادعاهای حق تقدم در آثار دیگران (تحلیل منفی)؛ (حقیقی، 1381، ص. 219)
فناوری‌های رایانه‌ای و ابزارهای استناد
ظهور فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، تحولات چشمگیری را در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف اطلاعات علمی و فنی به وجود آورده است. از جمله این فناوری‌ها می‌توان به بانک‌ها و پایگاههای اطلاعاتی اشاره کرد که نقش اساسی در چرخه اطلاعات علمی و فنی بازی می‌کنند. افزایش تعداد بانک‌های اطلاعاتی، تنوع اطلاعات موجود در این بانک‌ها، تنوع روش‌های جستجوی اطلاعات از طریق بانک‌ها و پایگاه‌ها، و مهم‌تر از همه دسترسی سریع، آسان و مطمئن به اطلاعات علمی و فنی موجود در آن‌ها، ضرورت آموزش استفاده از بانک‌ها و پایگاههای اطلاعاتی را دو چندان کرده است.
در حال حاضر، محققان، اساتيد و دانشجويان تحصيلات تکميلي در تمامي رشته‌هاي مختلف موضوعي نياز به داشتن آگاهي نسبي از چگونگي بازيابي اطلاعات مورد نياز خود از منابع الکترونيکي موجود و ذخيره اين اطلاعات دارند. هر روزه بر اهمیت اين موضوع افزوده مي‌شود؛ زیرا با افزايش سريع منابع و اطلاعات در اينترنت و سهولت دسترسي به اين اطلاعات نياز به ايجاد بانک‌هاي اطلاعاتي خصوصي با قابليت جستجوي آسان در آن‌ها افزايش مي‌يابد. بدين گونه، نه تنها در صرف وقت محقق به گونهای چشم‌گير صرفه‌جويي مي‌شود، بلکه حجم قابل توجهي از اطلاعات مفيد در بانک تخصصي محقق جاي مي‌گيرد؛ به گونهای که مديريت اين اطلاعات نيز با استفاده از قابليت‌هاي نرمافزار به‌آسانی امکان‌پذير است. امروزه ما مي‌توانيم بسياري از مطالب تمام متن کتاب يا مقالات مجلات را به صورت رايگان يا صرف هزينه اندک به راحتي از اينترنت بازيابي و ذخيره نماييم و مديريت اين منابع نياز به استفاده از روش‌هاي جديد ذخيره و بازيابي اطلاعات دارد. (چشمه سهرابي)
امروزه محققان مي‌خواهند بدانند که: چگونه منابع الکترونيکي مناسب را بيابند؟ چگونه در اين منابع جستجو کنند؟ چگونه بانک اطلاعاتي خصوصي با قابليت جستجوي آسان ايجاد کنند؟ چگونه از اطلاعات مورد نيازشان فيش الکترونيک تهيه کنند؟ چگونه اين فيش‌ها را در بانک‌هاي اطلاعاتي شخصي ذخيره کنند؟ و چگونه با صرف زمان کم و دقت کافي مي‌توانند اقدام به تهيه فهرست منابع يا مراجع نمايند؟
پاسخ به سؤالات فوق و روش‌هاي کاربردي آن در استفاده از نرم افزارهاي مدیریت ارجاع‌ها نهفته است.
با قابليت‌هايي كه اين گونه از نرمافزارها مانند: اندنوت، پروسايت و... دارد، مي‌توان چگونگي انتقال اطلاعات از پايگاه‌هاي مختلف و نيز نکته‌برداری الکترونيکي از منابع الکترونيکي را مديريت كرد. (عاصمی)
نرمافزارهای مدیریت ارجاعهای کتاب‌شناختی
نرمافزارهای مدیریت ارجاع، استناد، یا کتاب‌شناختی شخصی، ابزاری برای پژوهشگران و مؤلفان است که با استفاده از آن استنادهای ثبت‌شده و کتاب‌شناسی‌های دلخواه را ثبت می‌کنند. گسترش بسته‌های مدیریت ارجاع‌ها با توسعه سریع ادبیات علمی آغاز شد. این نرمافزارها شامل یک پایگاه داده‌اند که در آن ارجاعهای کتاب‌شناختی وارد می‌شود و نظامی برای تولید فهرست برگزیده از مقالات در قالب‌های گوناگون که ناشران یا نشریات علمی درخواست می‌کنند. (Wikipedia, 2012) در ذیل به معرفی چند نمونه از این دست نرمافزارها خواهیم پرداخت.
اندنوت
نرمافزار اندنوت (1)، يکي از نخستین و جامع‌ترين نرم‌افزارهاي مديريت اطلاعات و استناد در روند پژوهش است که شرکت تامسون علمی (2) برای سهولت کار پژوهشگران، به کاربران خود عرضه کرده است. با توجه به اين‌که امروزه مديريت اطلاعات علمي براي پژوهشگران حوزه‌هاي مختلف نگرانی عمده شمرده می‌شود، اندنوت کمک بسيار مؤثر و چشمگيري به پژوهشگران و نويسندگان مقالات علمي در زمينه مديريت مستندات، نوشتن مقاله‌هاي علمي، نشر مقاله بر اساس استانداردهاي مختلف ناشرين بين‌المللي مي‌نمايد. در درگاه شبکه علم (3)، نسخه تحت وب اين نرمافزار با عنوان اندنوت وب (4) در دسترس کاربران اين پورتال از جمله اساتيد، دانشجويان و محققان قرار دارد.
ویژگیهای اندنوت
در خصوص ویژگی های نرم افزار اندنوت می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
امکان ایجاد پوشه‌ای الکترونیکی برای یادداشتهای تحقیق؛ مرتب کردن استنادهای مقالات در قالبی دلخواه و به گونهای یکسان؛ جستجوی آسان در منابع پژوهشی؛ ذخیره تصاویر، جداول، نمودارها و متن مقالات که کاربر به آن نیاز دارد؛ کم یا زیاد کردن اطلاعات یادداشتهای هر فیش الکترونیکی به گونهای آسان؛ و امکان افزودن استنادها به شیوه دلخواه در هنگام نوشتن مقالات.
اندنوت‌وب
اندنوت‌وب، ابزار مدیریت کتاب‌شناسی برخط است که ویژگیهای ذیل را دارد:
وارد کردن ارجاع‌ها از منابع برخط؛ سازماندهی ارجاع‌ها در پوشه‌ها؛ مشاهده جزئیات ارجاع‌ها؛ اشتراک پوشه‌ها برای تشریک مساعی با دیگران؛ دسترسی به کتابخانه اندنوت‌وب از هر رایانه با اتصال به اینترنت؛ ایجاد فهرست ارجاعهای قالب‌بندی شده در سبک‌های گوناگون نشر؛ و امکان استفاده از استناد هنگام نوشتن مقاله در پردازشگر ورد.
همچنين کاربران مي‌توانند هنگام جستجو، اطلاعات کتاب‌شناختي و چکيده مقالات بازيابي‌شده و حتي پيوند به اصل مقالات را در اين نرمافزار ذخيره نمايند، سازماندهي کنند و سپس با توجه به نيازهاي خود، بازيابي کنند.
از ديگر امکانات اين نرمافزار مي‌توان به ارائه بيش از 2300 استاندارد نشر مقاله و انواع فرمت‌هاي پذيرفته‌شده بين المللي استنادنويسي اشاره كرد. همچنين اين نرم‌افزارکمک شاياني به پژوهشگران و اعضاي هيأت تحريريه مجلات علمي براي پذيرش مقالات مي‌کند.
رفرنس‌منجر
از دیگر نرمافزارهای مدیریت ارجاع‌ها که در شرکت تامسون علمی و در مؤسسه اطلاعات علمی تولید و عرضه شده است، نرمافزار رفرنس‌منجر (5) است. این ابزار برای تولید، مدیریت و نگهداری پایگاه داده‌ها (6) است که کاربر را در حفظ سوابق و خلاصه‌برداری منابع دلخواه یاری می‌رساند. با استفاده از رفرنس‌منجر اطلاعات منابع استفاده‌شده در نگارش مقالات، پایان‌نامه، کتاب و... را می تواند ذخیره و در صورت نیاز بازیابی کرد. با استفاده از این ابزار کاربران می‌توانند:
همه منابع و مآخذ تحقیق خود را سامان بخشند، فهرست منابع و مآخذ برای نوشته‌های علمی خود ایجاد کنند، با استفاده از رابط کاربر ساده در صدها کتابخانه الکترونیکی در اینترنت بپردازند و نتایج جستجو را به شکل سند متنی استاندارد در این نرمافزار به صورت یکپارچه ذخیره کنند.
ورود اطلاعات منابع و مراجع در این نرمافزار به دو گونه قابل انجام است:
- به گونه جستجوی اینترنت: در این شیوه همه اطلاعات منابع، مانند: نام نویسنده، نام منبع، کلیدواژگان، سال نشر و... بازیابی و در پایگاه اطلاعاتی ذخیره می‌شود؛
- به گونه دستی: در این روش، خود كاربر اطلاعات کتاب‌شناختی را وارد پایگاه می‌کند.
با ورود اطلاعات به هر یک از شیوه‌های پیش‌گفته کاربر می‌تواند در هنگام مقاله‌نویسی با استفاده از این نرمافزار به گونه خودکار نوشته‌های خويش را به سبک‌های دلخواه مستند و نیز فهرست مراجع و منابع را در انتهای نوشته‌های علمی خود وارد کند.
پروسایت (7) نیز از دیگر ابزارهای مدیریت ارجاعهای کتاب شناختی است که شرکت تامسون علمی عرضه کرده است.
رف‌ورکس
رف‌ورکس (8) نرمافزار مدیریت ارجاعهای تجاری مبتنی بر وب است که شرکت رف‌ورکس‌ـ سی.اُ.اس که واحد بازرگانی شرکت پروکوئست به شمار می‌رود، به وجود آروده است. این نرمافزار در سال 2001م بنا نهاده شد.
بسیاری از مؤسسات علمی و دانشگاه‌ها، اشتراک با رف‌روکس را برای کارکنان و دانشجویان خود فراهم کرده‌اند. با استفاده از حساب کاربری رف‌ورکس، امکان اتصال به نسخه الکترونیکی نشریه‌هایی که کتابخانه مؤسسه مشترک است، فراهم شده است. بسیاری از فراهم‌آورندگان پایگاه داده‌های کتاب‌شناسی، ارجاع‌ها را به گونه مستقیم به رف‌ورکس انتقال داده‌اند. در برخی از نمونه‌ها (مانند پاپ‌مد) استنادهای منابع باید در رایانه کاربر به شکل اسناد متنی ذخیره و سپس به روف‌ورکس وارد شود.
کاربران همچنین می‌توانند رمز‌هایی از حساب کاربری رف‌ورکس خود به واژه‌پرداز ورد وارد کننند که با آن امکان ایجاد اسناد و فهرست ارجاع‌هایی در متن در سبک‌های گوناگون فراهم است.
در سال 2005م رف‌ورکس ماژولی به نام رف‌شیر معرفی کرد که کاربران می‌توانستند همه پایگاه‌داده‌های خود را در رف‌ورکس خود در اختیار عموم بگذارند.
افزونه‌ای برای گرفتن اطلاعات کتاب‌شناختی از پایگاههای وبی وجود دارد که با پایگاههای: آمازون، گوگل اسکولار، پاپ‌مد، ویکی‌پدیا و... سازگار است و در مرورگرهايی مانند فایرفاکس و آی‌ئی کارایی دارد. (Wikipedia, RefWorks, 2012)
کا.بیب‌تکس
کا.بیب‌تکس، نرم‌افزاری دیگر برای مدیریت ارجاع‌ها است که پیش‌تر با عنوان بیب‌تکس شناخته شده بود. این نرمافزار با پیوستگی با تکس/لاتکس به کار می‌رود. کا.بیب‌تکس ویژگی‌هایی مانند جستجو و وارد کردن ارجاع‌ها از گوگل اسکولار یا بیب‌سونومی معرفی می‌کند. (Wikipedia, KBibTeX, 2012)
زوترو
زوترو، (9) نرمافزار مدیریت ارجاعهای رایگان و کد منبع باز است که برای مدیریت داده‌های کتاب‌شناختی و مواد پژوهشی وابسته به کار می‌رود. ویژگی قابل توجه این نرمافزار دربرداشتن یکپارچگی با مرورگر وب، همگامی برخط، ایجاد استنادهای در وب، پانوشت و کتاب‌‌شناسی‌ها و یکپارچگی با پردازشگر ورد و ابزارهای مشابه است. این نرمافزار را مرکز تاریخ و رسانه‌ای نو دانشگاه جورج ماسون تولید کرده است.
ویژگیهای این برنامه چنین است:
سازگاری مناسب با بیشتر پایگاههای اطلاعات علمی و پایگاههای کتاب‌شناختی؛ امکان ایجاد یک کتابخانه دیجیتالی قابل حمل که رکوردهای آن می‌تواند انواع مختلفي چون: کتاب، مقاله، فیلم، فایل‌های صوتی و فایل‌های شخصی و... باشد؛ جستجوی سریع اطلاعات مربوط به رکوردهای کتابخانه به روش‌های مختلف؛ تنظیم مقالات بر اساس قالب‌های استاندارد و متعارف مجلات معتبر بین‌المللی؛ دارا بودن بیش از 1200 قالب استاندارد نگارش مقاله در مجلات علمی دنیا؛ تهیه کتابنامه از تمام یا قسمتی از کتابخانه شخصی ایجاد شده؛ امکان تهیه گزارش از کتابخانه ایجاد شده؛ ایجاد شبکه اجتماعی علمی و مشارکت با دیگر افراد؛ مدیریت و دسته‌بندی اطلاعات موجود در کتابخانه؛ امکان انتقال سریع و راحت کتب و مقالات به درون کتابخانه زوترو در هنگام جستجوی اطلاعات علمی در صفحات وب؛ به اشتراک گذاری کتابخانه با دیگر دانشگاهیان و محققان؛ سازگاری بسیار خوب با واژه پرداز «ورد» و «اوپن آفیس»در هنگام ارجاع‌دهی به رکوردهای کتابخانه؛ ثبت و دسته‌بندی خودکار اطلاعات مورد نیاز در صفحه در حال مرور در کتابخانه؛ یاداشت‌برداری هنگام جستجو در منابع تحقیقاتی؛ ذخیره اطلاعات در کتابخانه در انواع مختلف فایل‌ها مانند فایل‌های: پی.دی.اف، تصویری، صوتی، نقشه، لینک، صفحات وب و...؛ قالب‌دار کردن نتایج و مطالب خروجی در یک فایل واحد برای سهولت دسترسی به نتایج تحقیقات؛ به روز رسانی همزمان منابع اطلاعاتی در میان چند رایانه به صورت خودکار؛ ایجاد یک نسخه پشتیبان مجانی و خودکار از اطلاعات کتابخانه دیجیتالی بر روی سرور زوترو؛ یادداشت‌گذاری برروی رکوردها به هر زبان؛ قابلیت ذخیره مطالب به بيشتر زبان‌های زنده دنیا؛ دسترسی به کتابخانه شخصی در هر مکان و زمان؛ درج اطلاعات علمی به کتابخانه به روش‌های مختلف؛ خروجی گرفتن از کتابخانه به صورت: گزارش، کتابنامه، فایل کتابخانه و...؛ داشتن محیط ظاهری جذاب و مناسب. (جهانبین، 1390).
دیگر نرمافزارهای مدیریت ارجاعهای کتاب‌شناختی نیز از این قرارند:
آیگین (10)، ببوپ (11)، بیبدسک (12)، بیبلیو اسکاپ (13)، بیسونومی (14)، بیبوس (15)، بوک‌اندس (16)، سایت‌وی (17)، سایت‌یولایک (18)، کانوتیا (19)، دوسیر (20)، جاب‌رف (21)، جامپر2.0 (22)، مندلی (23)، پیپرس (24)، بیبیوگرافر (25)، کویککا (26)، رف‌بیس (27)، رف.دی.بی (28)، رفرنسر (29)، اسکولار اید (30)، سنت (31)، یکی‌ایندکس (32) و ویز‌فولیو (33).
کاربرد نرمافزارهای مدیريت ارجاعهای کتاب‌شناسی در تولید‌های مرکز
مخاطبان عمده محصولات مرکز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي ـ اعم از نرمافزارهای برون‌خط و پایگاههای برخط ـ اساتید، پژوهشگران و دانشجویان‌اند که با هدف پژوهش و تولید آثار علمی به سراغ این محصولات می‌آیند. برای سهولت کار پژوهش برای این مخاطبان، ابزار و امکانات گوناگوني در پایگاه‌ها و نيز در نرمافزارها گنجانده شده است؛ از این نمونه می‌توان به ابزارهای: حاشیه‌نویسی، رنگی‌کردن، نمایه‌زنی، ایجاد قفسه شخصی، ایجاد میز پژوهش، جستجو در کتب برگزیده، امکان استفاده از کتب مرجع (فرهنگ لغات، شرح مصطلاحات و قرآن) و امکان انتقال محتوای برگزیده به سند ورد، اشاره کرد.
محققان افزون بر امکانات و ابزارهاي پیش‌گفته، به ابزارهایی دیگر برای تسهیل امر پژوهش نیاز دارند که از مهم‌ترین آن ابزارهای مدیریت ارجاعهای کتاب‌شناختی است. این ابزار که امروزه به گونه متنوع و گسترده در پایگاههای معتبر علمی از آن بهره گرفته می‌شود، کار محققان را در استناد به منابع نقل‌شده در نرمافزارها و پایگاه‌ها آسان، سریع و دقیق می‌کنند؛ آسان به این سبب که کاربر با کلیک بر یک گزینه، اطلاعات کتاب‌شناختی و استنادی را در مقاله خود می‌گنجاند؛ به جای آن‌که مجبور باشد این اطلاعات را به صورت دستی وارد کند؛ سریع، از اين روی که با این ابزار، شناسایی و انتقال اطلاعات کتاب‌شناختی و استنادی منابع به گونه خودکار صورت می‌گیرد؛ و دقیق، از آن دید که خطاهای انسانی در نگاشتن املای صحیح کلمات و نیز رعایت روش درست هر یک از سبک‌های استنادی با این شیوه از میان می‌رود.
مرکز به ارزش استنادها برای مؤلفان پی برده و نشانه‌های آن در تهیه نرم‌افزاهای تازه آشکار است؛ برای نمونه، در نرمافزار جامع فقه اهل بیت، کاربر وقتی بخشی از یک متن را به سند ورد انتقال می‌دهد، اطلاعات کتاب‌شناختی اثر در پانوشت به گونه خودکار آورده می‌شود.
همچنین به‌تازگي مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) بر اساس نیاز کاربران منابع پژوهشی، نرمافزار مدیریت ارجاعهای پژوهیار را طراحی و عرضه کرده است.
پژوهیار، نخستین نرمافزار رایگان مدیریت استناددهی متن باز فارسی‌زبان است که بر پایه نرمافزار متن‌باز زوترو طراحی شده است. این نرمافزار پژوهشگران را در امر تحقيق و مستندسازی نتایج پژوهشی یاری می‌کند. پژوهیار به کاربران کمک می‌کند تا گردآوری، سازماندهی و تجزیه و تحلیل منابع علمی خود را به آسانی انجام دهند و سپس با تکیه بر آن بتوانند به گونهای مناسب و بر اساس شیوه‌نامۀ استناددهی دلخواه، به مستندسازی حاصل پژوهش خود در قالب کتاب، پایان‌نامه و مقاله بپردازند.
این نرمافزار دارای قابلیت‌های بسیاری از جمله: ذخیره و طبقه‌بندی اطلاعات، یادداشت گذاری، استفاده از برچسب‌های مختلف و جستجوی اطلاعات ذخیره شده و... است. همچنین پژوهیار پیوند محکمی با منابع برخط (online) دارد؛ به گونهای که هنگام جستجو و بازیابی اطلاعات از: کتاب، مقاله، صفحات وب، تصاویر و ده‌ها قلم دیداری و شنیداری دیگر، پژوهشگر به طور خودکار می‌تواند منابع خود را در نرمافزار ذخیره کند و سپس برای استناددهی از این منابع با شیوه‌های مختلف استناددهی به این اقلام متنوع اطلاعاتی در متن در حال نگارش خود اقدام کنند. (پژوهیار، 1391)
برای این‌که پژوهشگران و اساتید که کاربران اصلی محصولات مرکزند، رضایت و اقبال بیشتر به استفاده از آن داشته باشند، باید به نیازهای پژوهشی ایشان بیشتر توجه کرد و هر آنچه برای بهتر و سریع‌تر انجام شدن تحقیقات علمی لازم است، در اختیار ایشان قرار داد. استفاده از نرمافزارهای موجود اگرچه مفید و راه‌گشا است، اما در نمونه‌های بسیار با زبان و سیاق کاربران نور هماهنگ نیست. بر این پایه، طراحی نرمافزارهای بومی که منطبق با زبان و کاربران محصولات مرکز باشد، ضرور می‌نماید.
پي‌نوشت ها:
منابع:
