تجهیز همه اشیاء در جهان به ابزارهای هویتی کوچک، می تواند تعاملات زندگی انسان عصر حاضر را دگرگون سازد و زیست بومی جدید را برای انسان ترسیم کند؛ برای مثال، همه ابزار و اشیاء در محیط های کسب و کار می توانند اطّلاعاتی از کیفیت کارکرد، عمر مفید، از کارافتادنهای ناگهانی و حتّی نیازهای ابزاری خود را به صاحبان آن کسب‌وکارها گزارش کنند. در نتیجه، دیگر، انبارهای کالا ناگهان با موجودی صفر مواجه نمی شوند و خطوط کنترل کیفیت، با دقّت و سرعت و هوشمندی کار می‌کنند؛ زیرا نوعی خودکنترلی بر اشیاء حاکم می‌شود. در این صورت، هیچ محصولی ناقص و معیوب تولید نمی شود. در زمینه امنیّت، سارقان از دستبُرد زدن به اشیاء هوشمند پرهیز می کنند و مجرمان از درگیری با انسانهایی که مجهز به لباسهای هوشمند هستند، خودداری می نمایند.
تحقّق جامعه اطلاعاتی
کاربرد اینترنت اشیاء متّکی به هوش مصنوعی، تحقق رؤیای جامعه اطّلاعاتی را امکان‌پذیر می‌سازد و مدیران جامعه در اداره اجتماع، از اطّلاعات دقیق و سرعت عمل و واکنش شگرفی برخوردار می شوند. ظهور سه ضلع: اینترنت اشیاء، هوش مصنوعی و شبکه‌های ابری، تحوّلی شگرفت را به دنبال خواهد داشت که ابعاد آن هنوز کاملاً روشن نشده است. اگر چه آینده اینترنت اشیاء و هوش مصنوعی در نظریه پردازیها و ایده‌هایی تئوریک تبیین می شود، امّا واقعیت آن قدم به قدم توسط کمپانیهای پیشرو و متخصّص در فنّاوری اطّلاعات و آی.تی در حال پیاده‌سازی است.
گفته می شود عملی‌ساختن ایده اینترنت اشیاء، نخست توسط بازیگران تجاری بزرگ در جهان آغاز شد و امروز به نظر می رسد جهان به سوی پیوندزدن فضای مجازی به فضای واقعی در حرکت است. اگر چنین باشد، هوش انسانی به عنوان هوش برتر در کره خاکی، ممکن است بسیاری از اختیاراتش را به رایانه‌ها بسپارد و هوش مصنوعی به عنوان رقیبی جدّی برای انسان وارد میدان شود. کوین اشتون(5) که گفته می شود ایده اینترنت اشیاء را در آخرین سالهای قرن 19 میلادی مطرح کرد، در مقاله‌ای در نشریه RFID(6) که در سال ۱۹۹۹م منتشر شد، می‌نویسد:
«اگر ما رایانه‌هایی داشتیم که همه چیز را درباره همه چیز می‌دانستند و بدون هیچ کمکی از سوی ما از داده‌هایی که خود جمع‌آوری می کردند، استفاده می کردند، در آن صورت می توانستیم همه چیز را ردگیری و اندازه گیری کنیم و با این کار، تا حدّ زیادی از ائتلاف وقت و انرژی و هزینه جلوگیری نماییم. همچنین، می دانستیم چه چیزهایی را برای تعویض، تعمیر یا راه اندازی لازم داریم و آیا اشیاء خود به تنهایی قادر به اجراء وظایف خود هستند؟»
وی در بخش دیگری از مقاله اش می‌نویسد: «ما باید به رایانه های خویش این امکان را بدهیم تا خود اقدام به جمع آوری اطّلاعات کنند و به روش خود ببینند، بشنوند و بو بکشند. هویت رادیویی و فناوری های حسگر، به رایانه ها این امکان را می دهند تا جهان را از نگاه خود مشاهده کنند و بشناسند و محدودیتهای انسانی را نیز نداشته باشند.»(7)
تصوّر اینکه، یکایک درختان یک شهر به وسیله برچسبهای هوشمند موجودیت خود را در شبکه اینترنت اعلام کنند و به ما بگویند نیاز به آب دارند یا خیر، چند سال عمر دارند، در چه موقعیت جغرافیایی هستند و آلودگیهای پیرامون آنها چیست و نیز اطّلاعات بسیار دیگر از فضای سبز یک شهر که مدام روی شبکه انتشار یابد، می تواند هیجان انگیز و امیدبخش باشد. آنگاه بر اساس این داده ها، محیطبانان و متصدّیان فضای سبز تصمیم بگیرند و فضای سبز را مدیریت کنند. با این فرض، پنجره دیگری نیز گشوده می شود که فنّاوری‌های کمکی مانند رباتها پا به میدان بگذارند و به جای انسان در این عرصه فعّالیّت نمایند.
برای آنکه تصوّر کارکرد اینترنت اشیاء بهتر درک شود، خوب است به عملکرد خانه های هوشمند توجّه کنیم. در این خانه ها، همه امکانات، تجهیزات و ابزار زندگی با فنّاوری اینترنت اشیاء مدیریت می شود؛ سرما و گرما به صورت هوشمند تنظیم می شود، موجودی خانه توسط اینترنت کنترل و گزارش می شود، امنیت با حسگرها و زیر چشم و گوش الکترونیکی تأمین می شود و برنامه های خانه با رایانه برنامه ریزی و اعلام می شود و همه اشیاء در شبکه ای هوشمند، در خدمت و اراده صاحبخانه قرار دارد. حال، این وضعیت را به سطح جامعه سرایت دهید؛ چه افق هایی در مقابل شما گشوده می شود؟
پیدایش و فراگیری ارتباطات سیّار در به کارگیری طیف وسیعی از فرکانسهای رادیویی، الگوی «اتّصال در هر زمان و مکان و برای همه» را قابل درک و عملیاتی ساخت. متخصّصان آی.تی با فراست درک کردند که با بهره گیری از این مدل، همه اشیاء را می توان با یک برچسب به شبکه جهانی مرتبط ساخت. در این صورت، امکانی فراهم می شود تا هویت همه اشیاء پیرامون ما، در شبکه اینترنت منتشر شود و اطّلاعات آنها در دسترس قرار گیرد. به این ترتیب، ایده اینترنت اشیاء جامه عمل پوشید.
اندیشه هوشمندسازی اشیاء، از چند دهه پیش با ظهور هوش مصنوعی مطرح شد و کمپانیهای فیلمسازی داستانهای تخیلی رباتها و اشیاء هوشمند را در ارتباط با انسانها در استودیوها و دنیای سینما به تصویر می کشیدند؛ امّا مقاله ساده و گویای اشتون و ذکر مصادیق و بیان اهداف ساده و کاربردی اینترنت اشیاء، می تواند چشم‌اندازی از تحوّلی شگرفت در آینده را به دست دهد.
پیشبینی تحوّلی شگرف در فنّاوری اطّلاعات و ظهور اشیاء هوشمند در آیندهای نه چندان دور، از آن ناشی می شود که کارشناسان فناوری های نوین می گویند تا کنون اطّلاعات و محتوای شبکه اینترنت، متّکی به فعّالیّتهای انسانی بوده و تنها انسان در تولید آن نقش داشته است؛ ولی از این پس، امکانی فراهم شده است که همه موجودات جهان دست به کار تولید اطّلاعات و انتشار آن در شبکه اینترنت می شوند. تولید حافظه های دیجیتالی با ظرفیت های فوق‌العاده زیاد، امکان ذخیره این اطّلاعات را فراهم می کنند.
محتوای در حال چرخش روی اینترنت، در یک محاسبه تخمینی تا سال 2009م تقریباً ۵۰ پتابایت که هر پتابایت ۱۰۲۴ ترابایت است، برآورد شده است. هر پتابایت فضا، می تواند به مدت سیزده و سه دهم سال پخش پیوسته فیلم ویدئویی با کیفیت HD را در خود ذخیره کند.(8) حال، افزایش داده و محتوا در ده سال اخیر را هم به این حجم اضافه کنید؛ چه عدد نجومی به دست خواهد آمد؟ سپس، دروازه ورود محتوا توسط اشیاء به این شبکه را هم بگشایید؛ آنگاه خواهید دید که پس از نیم قرن سخن از انفجار اطّلاعات، تازه سراپرده انفجار اطّلاعات آشکار شده است.
اینترنت اشیاء و حاکمیت
انفجار اطلاعات و پدیدآمدن دیتاهای بزرگ(Big Data) از یک سو، و سپردن کنترل اشیاء به رایانه ها و تصمیم‌گیری هوش مصنوعی برای خواسته ها و نیازهای انسانی از سوی دیگر، تحوّلاتی را در پی خواهد داشت که حاکمیتها را به اندیشه و تأمّل واداشته است. نقش اینترنت اشیاء در صنعت، کشاورزی، تجارت و به ویژه تولید تجهیزات کاربردی و لوازم خانگی و در اشیاء سازمانی و اداری، روشن است؛ امّا در سیاست و اداره جامعه و تدبیرهای حاکمیتی، چه نقشی می تواند داشته باشد؟ آشکار است که جوامع امروزی به سوی جامعه اطّلاعاتی حرکت می کنند و تصمیمهای حاکمیتی برای اداره آن نیز باید مبتنی بر اطّلاعات، آمار و ارقام واقعی باشد و دسترسی به این اطّلاعات، جز به وسیله ابزار و تجهیزات رایانه ای و ارتباط با شبکه های مجازی و امکانات مدرن رایانش و تحلیل داده ها میسر نیست.
با استفاده از فنّاوری «اینترنت اشیاء» دولتها می توانند اطّلاعات دقیقی از میزان تولید، انباشت و مصرف، صادرات و واردات کالا و برآورد نیازهای واقعی جامعه به دست آوردند و کشورشان را در حوزه های مهمّ و راهبردی مدیریت کنند. حاکمیت می تواند تعداد، هویت و موقعیت برگ برگ اسکناس های موجود در بازار، مسکوکات و حجم فلزات گرانبها، خودروها، هواپیماها، قطارها، کشتیها، موجودی انبارها و بسیاری از اشیاء دیگر را که برای حاکمیت اهمیت دارد، شناسایی و رصد نماید. در جامعه مبتنی بر اینترنت اشیاء، همه این کنترلها بدون دخالت انسانی و به صورت خودکار و با هوشمندسازی اشیاء صورت می پذیرد. این عملیات در جامعه اطّلاعاتی با کمترین هزینه های مالی و زمانی و با کمترین خطا صورت می پذیرد. با این امکان، احتکار کالا و مخفی سازی نیازمندی های عمومی مردم به منظور سودجویی و ورود کالای قاچاق و زمین زدن تولید داخلی، از دید حاکمیت دور نخواهد ماند.
با ظهور این فنّاوری ها، مردم انتظار دارند دولت ها از ظرفیتهای به وجود آمده، در اداره جامعه بهره گیرند. جامعه اطّلاعاتی، فرهنگ «شهروندی آگاهانه»(9) را که نظارت مردم بر عملکرد حاکمان است، نهادینه می سازد و «عملگرایی اجتماعی»(10) را که واکنش آحاد مردم به کنشهای حاکمیتی است، موجب می گردد. بنابراین، دولتها نخواهند توانست از پیامدهای تحوّلات فنّاوری های نوین و نوآوری اینترنت در هوشمندسازی تعاملات روزمره انسانی و مزیت ها و چالش های اینترنت هوشمند، برکنار بمانند.
از چالشهای مهمّی که حاکمیتها ممکن است با رواج اینترنت اشیاء با آن رو به رو شوند، جنگ طولانی و پُرهزینه‌ای است که از یک سو میان جمع‌آوری‌کنندگان داده ها و اطّلاعات اشیاء و از سوی دیگر، بین صاحبان اشیاء بر سر محرمانگی، دقت و مالکیت این داده ها پیش خواهد آمد که در نهایت، تبعات آن به دولتها باز خواهد گشت و مسئولیت حلّ و فصل این منازعات احتمالی، بر عهده حاکمیت خواهد بود.
بحث اینترنت اشیاء، بیش از پنج سال است که در کشور ما مطرح شده و در گوشه و کنار، از مباحث تئوریک آن گرفته تا عملی‌شدن بخش‌هایی از آن در مقیاسی محدود سخن می رود. در مقاله ای در مجله مدیریت فنّاوری اطّلاعات مربوط به دانشکده مدیریت دانشگاه تهران (11) آمده است:
«تا کنون در ایران تنها دانشگاه ها و مراکز پژوهشی معدودی، اهمّیت این موضوع (اینترنت اشیاء) را درک کرده اند؛ برای نمونه، کنفرانس همایش بین المللی اینترنت اشیاء در 24 شهریور 1393 در دانشگاه اصفهان برگزار شد و مرکز تحقیقات مخابرات ایران نیز در قالب چند پروژه پژوهشی، موضوع اینترنت اشیاء را در ابعاد: حاکمیت، فنّاوری، وسیله ها، بازار، شبکه، امنیت و کاربردها بررسی کردند.»
در بخش دیگری از این مقاله آمده است: «در مرکز تحقیقات مخابرات ایران، بر اساس پیمایشی که برای ترسیم نقشه راه اینترنت اشیاء ایران (سال 1394) برای دستیابی به جایگاه مناسب در چشم‌انداز 1404 انجام شد، صنعت بهداشت و درمان، اولویت اصلی ایران برای توسعه اینترنت اشیاء شناسایی شده است. (مرکز تحقیقات مخابرات ایران)» (12)
شورای عالی فضای مجازی، در تاریخ بیستم آبان 1397 در مورد کاربرد اینترنت اشیاء در ایران، مصوبه‌ای را تصویب و به نهادهای حکومتی ذیربط ابلاغ نمود؛ از جمله این نهادها عبارت‌اند از: شورای عالی امنیت ملّی کشور، معاونت علمی و فنّاوری ریاست جمهوری، قوّه قضائیه، مجلس شورای اسلامی، ستاد کل نیروهای مسلح، بانک مرکزی، دانشگاه‌ها و برخی از نهادها و مراکز مرتبط دیگر و وزارتخانه‌های: ارتباطات و فنّاوری اطلاعات، امور اقتصادی و دارایی، اطّلاعات، بهداشت و درمان، جهاد کشاورزی، دفاع، راه و شهرسازی، صنعت و معدن، علوم و تحقیقات، کشور، نفت و نیرو.
در این مصوبه آمده است: «آیین‌نامه شورای عالی فضای مجازی، با موضوع الزامات حاکم بر اینترنت اشیاء در شبکه ملّی اطّلاعات که طی نامه شماره 103545/97 مورخ 1397/8/12 به استحضار مقام معظم رهبری(مدّ ظلّه العالی) رسیده است، برای اجراء ابلاغ می گردد.»
این مصوبه، حاوی: مقدمه، تعاریف، الزامات عمومی و اختصاصی، راهبری و نظارت در موضوع اینترنت اشیاست. مصوبه شورای عالی فضای مجازی، نهادهای حکومتی را آگاه می سازد تا قبل از آنکه اینترنت اشیاء به شکلی مهارگسیخته و بدون تعاریف و چارچوبهای قانونی به کار گرفته شود، در خصوص کاربرد و بهره‌گیری از ابعاد مثبت آن اقدام کنند و در مورد پیامدهای آن، هوشیاری کامل داشته باشند.
در ماده 3 مصوبه، به نکته مهمّی اشاره شده است که می تواند مورد توجّه صاحبنظران امنیت اطّلاعات در فضای مجازی قرار گیرد. در بند یک از ماده سه آمده است: «ورود اینترنت اشیاء، با ملاحظه مخاطره برای زیرساخت‌های حیاتی کشور صورت گیرد.»
گر چه بندهای دیگر ماده سه نیز حائز اهمیت‌اند، أمّا این بند، گویای آن است که بهره گیری از فنّاوری اینترنت اشیاء، می تواند مخاطره انگیز باشد؛ زیرا اطّلاعات فراهم شده با این فنّاوری، داده هایی است که پیوندی وثیق با امنیت کشور دارد. از این رو، لازم است:
1. اینترنت اشیاء در بستر شبکه ملّی اطّلاعات تحقق یابد؛ 2. سرورها و رایانه های انباشت و رایانش این داده ها، در کشور مستقرّ و تحت حاکمیت جمهوری اسلامی باشند؛ 3. داده های تجمیع شده به مثابه دارایی ملّی تلقی شوند.
در ماده 4 این مصوبه آمده است:
مرکز ملّی فضای مجازی ظرف مدت شش ماه، ضمن تقسیم کار ملّی و تعیین اولویتهای توسعه، گزارش اقدامات به عمل آمده در حوزه اینترنت اشیاء در کشور را تهیه کند و به شورای عالی فضای مجازی ارائه نماید.
این اقدام شورای عالی فضای مجازی، اگر چه دیر هنگام است، امّا آن را می ستاییم؛ زیرا همواره فناوری های وارد شده به کشور ما، فاقد پیوستهای فرهنگی، کاربردی و تعاریف بوده و نهادهای مسئول، در قبال این تکنولوژیها منفعلانه عمل کرده اند و پس از مدّتها به کارگیری آن در سطوح مختلف جامعه و پیشامد تجربه های تلخ و صدمات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی، تازه به میدان آمده اند که ادبیات آن را بومی و فرهنگ کاربری آن را اصلاح و جلوی سوء استفاده از آن را بگیرند و اگر در این کار موفق نشدند، ساده ترین راه حلّ را انتخاب کنند؛ یعنی با برخورد سلبی، آن را ببندند که صد البته در موارد فنّاوری های نوین و شبکه های ابری، عملاً امکان بگیر و ببند به شکل تام و دستوری وجود ندارد.
در این نوشتار، اصل مصوبه شورای عالی فضای مجازی را پیوست قرار دادیم؛ زیرا نکات ریز و درشتی که برخی شفاف و ستودنی، و برخی قابل شرح و بسط است، در آن وجود دارد. باشد که خوانندگان محترم، از مفاد دقیق آن اطّلاع یابند.
برای علاقه‌مندان به موضوع اینترنت اشیاء، واضح است که کلمه کلیدی «اینترنت اشیاء»، در کاوش های اینترنتی می تواند آنان را به مقالات و مطالب مفیدی در این باره رهنمون سازد. چنانچه خوانندگان محترم به دنبال نوشتاری مکتوب در این موضوع هستند، می توانند به کتاب مبانی اینترنت اشیاء نوشته داود وحدت و محمد قیصری که توسط انتشارات آتینگر در سال 1397 منتشر شده، مراجعه کنند. پایگاه اینترنتی iotiran.com مربوط به مرکز تحقیقات فنّاوری اینترنت اشیاء نیز در این زمینه، اطّلاعات ارزشمند و روزآمدی را ارائه کرده است. امید است، گذار از جامعه سنّتی به جامعه اطّلاعاتی در کشور ما، با همراهی و درک صحیح و به موقع دولتمردان صورت گیرد و این گذار، نویدبخش رفاه اجتماعی و آسایش آحاد جامعه و توسعه مبتنی بر آموزه‌های دینی و ظرفیتها و استعدادهای بومی کشور عزیزمان ایران اسلامی باشد.
«پیوست: مصوبه شورای عالی فضای مجازی در مورد اینترنت اشیاء»
پی نوشت ها:
