ره آورد نور

کتابخانه دیجیتالی چیست؟

اختلاف تعابیر بسیاری در مورد این عبارت وجود دارد. عباراتی چون: «کتابخانه مجازی»، «کتابخانه الکترونیکی»، «کتابخانه بدون دیوار» و در سال‌های اخیر «کتابخانه دیجیتالی»، از جمله اصطلاحات و کلماتی است که رایج شده است. آنچه مسلم می‌باشد این است که کتابخانه دیجیتال کتابخانه‌ای است که با همان اهداف، عملکردها و آرمان‌های کتابخانه سنتی، راه‌اندازی می‌شود. کتابخانه دیجیتال، نظامی کاملاً الکترونیکی است که دسترسی سریع به تمام اطلاعات، برای تمام افراد جامعه، در هر نقطه از دنیا را فراهم می‌آورد.

پیشینه تبدیل کتاب با ساختار کلاسیک به فرمت الکترونیکی به اوایل دهه ١٩٧٠ باز می‌گردد که در آن هنگام، چند متن ساده به صورت آزمایشی به فرمت الکترونیکی تبدیل گردید. در اواخر دهه ١٩٨٠ تبدیل کتاب به فرمت الکترونیکی رایج شد و بسیاری از کتاب‌های مرجع به صورت دیسک نوری ارائه گردید.

آنچه در این نوشتار مورد توجه است، تنها اشاره به وجود کتاب‌های کاغذی در محیط وب است؛ به گونه‌ای که علاوه بر دسترسی به متون گسترده و مهم از نقاط مختلف، امکان کارهای پژوهشی و انجام تحقیقات علمی نیز از همین طریق بر روی کتاب‌ها ممکن باشد. بنابراین، صرف ارائه مجموعه‌ای از کتاب‌ها، حتی اگر ارزشمند نیز باشند، کتابخانه دیجیتالی ما را سامان نمی‌دهند. پس نام‌گذاری بخش کتابخانه هر پایگاه به عنوان «کتابخانه دیجیتال» قدری ساده‌انگاری است.

در یک کتابخانه الکترونیکی بعد از و دسترسی و حجم اطلاعات انبوه و طبقه‌بندی شده، مهم‌ترین ویژگی آن، امکانات جستجو و پژوهش به صورت تخصصی و با قابلیت‌های کارآمد علمی است؛ به طوری که کاربر علاوه بر دسترسی به متون و منابع مهم، کمیاب یا نایاب بتواند درون آن منابع نیز به سیر و سیاحت علمی بپردازد و از آنها به شایستگی استفاده نماید.

ویژگی‌ها و مزایای کتابخانه دیجیتالی

موارد ذیل را می‌توان از مهم‌ترین مزایاى استفاده از کتابخانه‌هاى دیجیتال برشمرد:

1. صرفه‌جویى در وقت؛
2. دستیابی آسان‌تر به اطلاعات بیشتر؛
3. افزایش کیفیت خدمات و افزایش کارایی مدیریت کتابخانه؛
4. کاهش فعالیت‌های تکراری؛
5. توسعه اشتراک منابع و در نتیجه به کارگیری منابع از طریق کاربران متعدد در زمان واحد؛
6. امکان دسترسی به منابع کمیاب و ارزشمند برای افراد متعدد با حفظ نسخه اصلی.

البته ویژگی دینامیکی بودن کتاب‌ها از ارکان اصلی کتابخانه دیجیتال به شمار می‌آید. از آن‌جا که کتاب‌های الکترونیکی با فرمت‌های مختلف طراحی می‌گردند، و نیز در جهان کنونی شبکه اینترنت در بیشتر مکان‌ها گسترش یافته، استفاده از کتاب‌های الکترونیکی، به جای کتاب‌های سنتی مورد استقبال تعداد بسیاری از افراد قرار گرفته است؛ زیرا در این روش، دسترسی به کتاب سریع‌تر و راحت‌تر از دسترسی به کتاب از روش سنتی می‌باشد. در اینترنت می‌توان از یک کتاب،   نسخه‌های متعددی را با ویژگی‌های متفاوت مشاهده کرد. نیاز به حمل کتاب در بسیاری از موارد از بین می‌رود و در صورت احتیاج به نسخه چاپی متن کتاب، می‌توان صفحه مورد نظر از متن کتاب الکترونیکی را چاپ کرد. البته از نظر فنی، کتاب‌های الکترونیکی نیازمند داشتن پردازشگرهای سریع و حافظه با حجم بالا و توانایی مدیریت ترکیبات مختلف داده ها می باشند.

ضرورت دیجیتالی نمودن کتاب‌های اسلامی

با توجه به مزایای مذکور، ضرورت طراحی و استفاده از این قبیل امکانات در مورد کتاب های اسلامی نیز به‌خوبی روشن  می‌گردد. آنچه که اکنون در پایگاه‌های اسلامی به عنوان متون و منابع دینی و یا به تعبیر بسیاری از دست‌اندرکاران، کتابخانه الکترونیکی هر پایگاه نامیده می‌شود، تنها ارائه متن کتاب‌ها است و در مورد ایجاد امکانات پژوهشی و قابلیت‌های تحقیقاتی، کار جدی صورت نگرفته است.

علاوه بر این، انجام کارهای تکراری و ارائه محتوای موازی و در مواردی کپی‌برداری از یکدیگر، از مهم‌ترین آسیب‌های پایگاه‌های اسلامی است. در مورد منابع مرجع و ارزشمند و کمیاب و نسخه‌های مهمی که تنها در کتابخانه‌های کاغذی به عنوان میراث ماندگار فرهنگی و دینی نگهداری می‌شود نیز کار خاصی صورت نگرفته است. بنابراین، دامنه متون عرضه شده در اینترنت و پایگاه‌های اسلامی به منابع دست چندم و آثاری از این قبیل محدود می‌شود و برای منابع اصیل اسلامی و شیعی به صورت متمرکز و سامان‌یافته کار چشمگیر و قابل توجهی مشاهده نمی‌شود. این در حالی است که دیگران از این ابزار به عنوان یک وسیله مهم و ارزشی در جهت فراهم‌آوری زمینه دسترسی به منابع مهم و متون ارزشمند، کارهای خوب و قابل توجه و حتی متنوعی را انجام داده‌اند. این‌جا است  که گفته می‌شود کتابخانه دیجیتالی باید نمونه گسترش یافته‌ای از کتابخانه متعارف باشد و امکان دستیابی محققان به اطلاعات را در هر قالبی فراهم سازد.

کتابخانه های دیجیتالی خارجی

ارائه کتاب‌ها و منابع خارجی در موضوعات غیر دینی، در سطح وسیعی در قالب‌های مختلف و از طریق پایگاه‌های متعددی ارائه شده است. البته در برخی از این پایگاه‌ها، قسمتی نیز به موضوع دین و مذهب اختصاص یافته است که نسبت به سایر موضوعات به‌مراتب دارای منابع محدودتری است؛ اما درباره منابع اصلی اسلامی و به‌ویژه منابع اصیل شیعی، اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است.

پایگاه های ذیل، نمونه‌هایی از کتابخانه‌های دیجیتالی اینترنت است.

1. کتابخانه الکترونیکی کوئستیا[1]

کوئستیا به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های روی خط اینترنت، پایگاهی است که وظیفه آن ارائه خدماتی نرم‌افزاری جهت تسهیل در نوشتن تحقیق و پایان‌نامه از طریق اینترنت می‌باشد. هم اکنون بیش از دو هزار دانشگاه و دانشکده از بیش از 170 کشور جهان در این کتابخانه الکترونیکی مشترک هستند و از امکانات آن استفاده می‌کنند.

تا کنون[2] متن کامل بیش از 70000 جلد کتاب و بیش از یک میلیون و نیم مقاله و ژورنال، در رشته‌ها و موضوعات مختلف علمی، در این کتابخانه مجازی وجود دارد. با استفاده از این کتابخانه می‌توان از امکانات پیشرفته و مفیدی همچون: جستجوی پیشرفته، ایجاد خودکار پی‌نوشت‌ها، منابع و مآخذ و کتاب‌شناسی، امکانات رنگی کردن و برجسته‌سازی برخی از واژگان یا قسمتی از متن، علامت‌گذاری، حاشیه‌نویسی بهره‌مند شد. تمامی تغییرات و تنظیمات هر کاربر در پوشه شخصی جداگانه‌ای ذخیره شده و برای استفاده‌های بعدی قابل استفاده خواهد بود. در این کتابخانه می‌توان بدون عضویت جستجو کرد؛ اما برای مشاهده متن کامل و سایر خدمات باید مشترک شد.

2. کتابخانه آکسفورد[3]

در حال حاضر، این سایت متن بیش از 1350 جلد کتاب از انتشارات آکسفورد را به صورت online در اختیار کاربران قرارداده است و هر سال حدود 200 عنوان کتاب جدید به آن اضافه می‌کند. موضوعات کتاب‌ها عبارت‌اند از: فلسفه، دین، اقتصاد و علوم سیاسی.

دسترسی به اطلاعات و امکانات پژوهشی این کتابخانه از طریق: فهرست عناوین کتاب‌ها، فهرست موضوعات، فهرست نویسندگان و جستجو صورت می‌گیرد. پس از انتخاب کتاب، فهرست آن نیز قابل مشاهده است که با انتخاب هر بخش یا فصل از کتاب، متن کامل و خلاصه آن بخش در دسترس قرار داده می‌شود.

موارد ذیل اطلاعات و امکانات مهمی است که هنگام نمایش هر کتاب ارائه می‌شود:

• ـ چکیده کتاب و مشخصات آن مانند: مؤلف، سال انتشار و تصویر جلد ؛
• ـ واژگان کلیدی آن کتاب برای استفاده بهتر و جستجو در کتاب جاری یا کتاب‌های دیگر؛
• ـ نمایش واژگان کلیدی هر بخش از کتاب به صورت جداگانه؛
• ـ نمایش متن کتاب به صورت چند صفحه پشت سر هم برای سهولت مطالعه؛
• ـ کلیدهای حرکت به صفحات قبل و بعد؛
• ـ امکان تعیین شماره صفحه مورد نظر و انتقال به آن؛
• ـ امکان چاپ صفحه به صورت متن خالص و جدای از سایر اجزای صفحه[4]؛
• ـ امکان نمایش منابع و مآخذ و ارتباط بین متن و پی‌نوشت‌ها.

3. بانک اطلاعات تیلور و فرانسیس[5]

در این بانک علاوه بر ارائه 1000 عنوان نشریه الکترونیکی، بیش از 1800 عنوان کتاب الکترونیکی نیز عرضه شده است. در این پایگاه امکان ارتباط با مؤلفان مقالات و همچنین چاپ مقاله در هر یک از عناوین نشریات امکان‌پذیر می‌باشد. علاوه بر این، کاربران می‌توانند جهت جلوگیری از اتلاف وقت، نسبت به ذخیره جستجوها اقدام نموده و ادامه جستجو را در فواصل زمانی مختلف دنبال نمایند.

4. بانک اطلاعات اسپرینگر[6]

این پایگاه نیز علاوه بر 1850 نشریه الکترونیکی، بیش از 20 هزار عنوان کتاب الکترونیکی و افزون بر 100 عنوان کتاب مرجع و بیش از 800  عنوان کتاب دوره‌ای  در موضوعات مختلف را ارائه نموده است.

از ویژگی‌هایSpringerlink  می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• - موتور جستجوگر قوی با کارکردی آسان؛
• - اطلاع رسانی به کاربران از طریق سییستم   SpringerAlert.
• - ابزارهای مدیریت کاربر برای مدیریت راحت‌‌تر مشترکان؛
• - خرید مقالات نشریات و کتاب‌های الکترونیکی بر اساس  مدل پرداخت به ازای مشاهده ( Pay-Per-view)؛
• - خود آموز تحت وب.

5. بانک اطلاعات ایبرری[7]

یکی از ویژگی‌های مهم این پایگاه، دسترسی به مجموعه در حال گسترشی از کتاب‌های 260 ناشر معتبر دنیا می‌باشد. در حال حاضر، در این پایگاه بیش از 120 هزار عنوان شامل: کتاب تمام‌متن، نقشه، ژورنال، گزارش، نت موسیقی و دیگر عناوین می‌باشد و در حال گسترش است. هم اینک این پایگاه 1000 نمایندگی دارد و بیش از 8/6 میلیون کاربر در سراسر دنیا از آن استفاده می‌کنند. این پایگاه به‌وسیله نرم افزار info tools امکانات کم‌نظیر پژوهشی و تحقیقاتی را برای کاربر فراهم می‌کند.

پایگاه های اسلامی و کتابخانه دیجیتال

اهمیت ایجاد پایگاهی به عنوان بزرگ‌ترین کتابخانه اسلامی روی خط اینترنت، بر کسی پوشیده نیست. بی‌تردید، فراهم‌ کردن زمینه‌های دسترسی به حجم انبوهی از کتاب‌ها و منابع و متون قدیم و جدید اسلامی، می‌تواند گام مؤثری در راستای تسهیل در استفاده و مطالعه متون باشد و کمک شایانی به محققان و علاقه‌مندان به کتاب‌های اسلامی بنماید. در شبکه جهانی اینترنت، متأسفانه این امر مهم به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته و کارهای انجام شده همه به شیوه غیر اصولی و ابتدایی صورت گرفته است.

در مورد ارائه منابع و متون دینی در پایگاه‌های اسلامی، کارهای اوّلیه‌ای صورت گرفته است، هرچند آنچه در این قبیل پایگاه‌ها آمده، در نوع خود و با توجه به وضعیت فعلی منابع دیجیتالی و الکترونیکی دینی و اسلامی در اینترنت، قابل تقدیر است؛ اما مسلماً تا رسیدن به کمال و نوع مطلوب و ارزشمند خود فاصله بسیاری دارد. در ذیل به برخی از پایگاه‌هایی که تاکنون در این مورد خدمات ارزشمندی ارائه کرده‌اند، اشاره می‌شود:

1. کتابخانه دیجیتالی تبیان(http://tebyan.net/Library.html)

این پایگاه با امکان دسترسی به حجم عظیمی از اطلاعات اسلامی در موضوعات مختلفی چون: قرآن کریم، اهل بیت، ‌حدیث، ‌احکام، فلسفه و حکمت، اخلاق و تاریخ اسلام می‌تواند به عنوان یک مرجع جامع تحقیقاتی مورد استفاده پژوهشگران،      دانش‌آموزان و دانشجویان قرار گیرد. کتاب‌های موجود در این پایگاه به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی می‌باشند.

آمار کتاب‌های این کتابخانه به شرح ذیل است:[8]

• - مجموع کتاب ها: 31233 جلد؛
• - کتاب‌های زبان فارسی 24663 جلد در 1118 موضوع؛
• - کتاب‌های زبان عربی 3215 جلد در 110 موضوع؛
• - کتاب‌های زبان انگلیسی 3355 جلد در 213 موضوع.

این پایگاه به کاربر امکان می‌دهد برای خود کتابخانه شخصی به وجود آورد و کتاب‌های مورد نظر خود را در آن قرار دهد. در این بخش امکان جستجو در کتابخانه تأسیس شده نیز فراهم شده است.

2. پایگاه یعسوب الدین(www.yasoob.com)

کتابخانه الکترونیکی یعسوب‌الدین، مجموعه کتاب‌های دینی شیعه را با امکانات متفاوتی به زبان عربی ارائه کرده‌ است. در این پایگاه دسترسی به اطلاعات از طریق فهرست‌های مختلف و جستجو است.

در قسمت «فهرست کتاب‌ها» مخاطبان قادرند به تمام کتاب‌های این پایگاه، بر اساس: حروف الفبا، نام مؤلف و موضوع دسترسی یابند. در قسمت «جستجو» نیز کاربران می‌توانند در دو قسمت «همه بخش‌ها» و «فقه» به دو صورت دقیق و نسبی به کتاب‌های مورد نظر خود دسترسی پیدا کنند.

3. کتابخانه الوراق(www.alwaraq.net)

این پایگاه با هدف جمع‌آوری آثار عربی و اسلامی و در اختیار قرار دادن آنها برای محققان و علاقه‌مندان تأسیس شده است. در حال حاضر، نزدیک به 1000 عنوان کتاب با موضوعات مختلف، در این پایگاه جمع‌آوری شده است.

در این پایگاه کتاب‌ها در دو بخش قرار گرفته‌اند:

1. بخش مکتبة التراثیة؛
2. بخش مکتبة المحققة.

در مکتبة التراثیة تعداد 826 عنوان کتاب جمع‌آوری و ارائه شده و در مکتبة المحققة هم‌اکنون تعداد 82 عنوان کتاب   جمع‌آوری و عرضه شده است که پس از عضویت رایگان در اختیار کاربر قرار می‌گیرد.

4. کتابخانه موسوعة الشاملة(www.islamport.com)

این پایگاه با هدف جمع‌آوری کتاب‌های اسلامی و عربی برای محققان و علاقه‌مندان و همچنین نشر و اشاعه علوم اسلامی ایجاد شده است که در حال حاضر بیش از 5000 هزار جلد کتاب عربی از اهل سنت با موضوعات اسلامی را ارائه کرده است. از مهم‌ترین امکانات و قابلیت‌های این برنامه، امکان افزودن کتاب توسط کاربران و استفاده از آن به عنوان یک کتابخانه در رایانه شخصی می‌باشد.

بایسته‌های کتابخانه دیجیتال اسلامی روی وب

آنچه در خصوص طراحی و ایجاد یک کتابخانه دیجیتال باید دنبال شود، همه بر محور دسترسی آسان و سریع محقق و پژوهشگر به منابع دور می‌زند. ایجاد و تسهیل زمینه دسترسی به بایگانی کاملی از کتاب‌های اسلامی برای محققان و پژوهشگران، نشر کتاب و منابع اصیل اسلامی در علوم مختلف از طریق شبکه جهانی اینترنت و نیز ارائه قابلیت‌ها و راه‌های مختلف دسترسی به متن کتاب‌ها از طریق نمایه‌ها و جستجو، از مهم‌ترین اهداف این امر محسوب می‌شوند.

مخاطبان چنین پایگاه‌هایی قشر وسیعی از اساتید، محققان، طلاب، دانشجویان و علاقه‌مندان به مباحث علمی و تحقیقی هستند که در داخل و خارج کشور برای انجام تحقیق و پژوهش در علوم اسلامی به این گونه کتاب‌ها نیاز دارند. اکنون به صورت اجمالی و از باب اشاره، به برخی از بایسته‌های کتابخانه دیجیتالی اشاره می‌کنیم:

امکان اشتراک، امکان خرید کتاب الکترونیکی، نمایش محتوای منابع بر اساس فهرست‌های متنوعی چون فهرست کتاب‌ها، فهرست الفبایی عناوین، فهرست الفبایی پدیدآورندگان و همچنین امکانات متنوع جستجو و کتاب‌شناسی، از مهم‌ترین امکانات ضروری یک کتابخانه پژوهشی روی وب است.

علاوه بر آن، ایجاد محیط‌های پژوهشی و اختصاص صفحات و قفسه‌های شخصی به هر پژوهشگر، از دیگر قابلیت‌های این‌گونه کتابخانه‌ها به شمار می‌آید. صفحه‌ای که هر کاربر پس از وارد کردن نام کاربر و کلمه عبور مشاهده می‌نماید، صفحه‌ای مختص به خود او است. کاربر باید بتواند علاوه بر تغییر ویژگی‌های ظاهری صفحه، از جمله: رنگ زمینه، رنگ قلم‌ها، نوع قلم‌ها و اندازه قلم‌ها، کارهای پژوهشی خود از قبیل: علامت گذاری‌ها، حاشیه‌ها، رنگی کردن‌ها، قفسه کتاب و نمایه‌ها را ذخیره کند. همچنین کاربر باید بتواند حاصل پژوهش‌های خود را به صورت فایلی Export کرده و در اختیار کاربران دیگر قرار دهد تا وی آن را وارد محیط خود کرده و Import  نماید و از آن استفاده کند.

در سال‌های اخیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی که از پیشگامان و پیشتازان عرصه اطلاع‌رسانی در علوم اسلامی و حوزوی بوده است، در تلاشی دیگر با هدف ترویج فرهنگ استفاده‌های پژوهشی از شبکه اینترنت و تسهیل دسترسی محققان به منابع دینی، کتابخانه دیجیتالی روی خط خود را راه‌اندازی کرده است. این پایگاه که به‌زودی به گنجینه‌ای عظیم و ارزشمند از منابع علوم اسلامی تبدیل خواهد شد، در فاز اوّل آن 6000 جلد کتاب مربوط به حوزه علوم اسلامی را در خود جای می‌دهد.

آنچه در پایگاه کتابخانه دیجیتالی نور عرضه می‌شود، در یک نگاه کلی همان موضوعات علوم اسلامی است که در نوع خود   بی‌نظیر بوده و در میان پایگاه‌های اسلامی و به‌ویژه در خصوص عرضه منابع و متون شیعی چنین کاری صورت نگرفته است.

موضوعات کتاب‌های این پایگاه عبارت‌اند از: قرآن و تفسیر، حدیث، نهج البلاغه، اخلاق و عرفان، فلسفه و کلام، تاریخ و سیره، رجال و  تراجم، فقه و اصول و فرهنگ و لغت.

امید است که تلاش‌های دست‌اندرکاران در این خصوص هر چه زودتر به ثمر بنشیند و به‌زودی شاهد بزرگ‌ترین کتابخانه دیجیتال روی خط علوم اسلامی  باشیم.

پی نوشت ها:

1. www.questia.com.

2. سال 1386 شمسی.

3. www.oxfordscholarship.com.
4. Printer Friendly.
5. www.taylorandfrancisgroup.com.
6. www.springerlink.com.
7. www.ebrary.com.

8. این آمار مربوط به دی ماه 1386 است.