ره آورد نور

کلیدواژگان: پایگاه نسخ خطی، کتابخانه دیجیتال، علوم اسلامی.

مقدمه

بیانیه پایانی کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی که در تاریخ 20 و 21 اردیبهشت ماه 1397، با عنایت الهی و در ظلّ توجهات امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و به امر مبارک حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دامت برکاته) سامان یافت و طی دو سال فعّالیّت توانست با ارائه 55 جلد عنوان کتاب فاخر توسط دانشمندان برجسته حوزه و دانشگاه، خدمتی بزرگ به جهان اسلام ارائه کند و نقش بی بدیل اهل بیت(علیهم السلام) و عالمان شیعه را در پایه گذاری و گسترش علوم اسلامی همچون علوم قرآن، علوم حدیث، فقه و اصول، علوم عقلی، علوم ادبی، تاریخ، علوم انسانی، اخلاق و عرفان و حتی نجوم و طبّ و ... به نمایش بگذارد؛ این کنگره پُربار با حضور دانشمندان شیعه و اهل سنّت و مستشرقان شیعه پژوه برگزار گردید و با ارائه سخنرانی ها و مقالات علمی در اجلاس و نشست های تخصصی به پایان رسید و هر یک از گروه های علمی در نشست های تخصصی، جمع بندی و پیشنهادات خاص خود را داشتند که در یک جمع بندی کلان، می توان مهم ترین نتایج و راهبردهای کنگره را به شرح ذیل عنوان کرد:

1. اهل بیت(علیهم السلام) و عالمان شیعه، پایه گذار بسیاری از علوم بوده اند و در گسترش علوم اسلامی نقش برجسته ای داشته اند که این امر، در عصر حاضر نیز ادامه دارد و باید در آینده با نوآوری ها و نظریه پردازی های علمی با همکاری علماء سایر مذاهب اسلامی استمرار یابد.

2. این کنگره بزرگ، به عنوان سرحلقه نشست های علمی بعدی خواهد بود. در این باره، ضروری است نشست های تخصصی در مورد نقش شیعه در هر یک از علوم و نیز نشست های منطقه ای در مورد نقش شیعه در گسترش علوم اسلامی در کشورها و مناطق مختلف جهان با همکاری ملّیّت ها، حوزه ها و مراکز علمی در آینده تشکیل شود.

3. ضروری است دبیرخانه کنگره نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی، جهت استمرار سلسله نشست های فوق و نیز تکمیل و نشر مکرّر آثار آن ادامه یابد.

4. بر همه صاحب نظران تاریخ علوم و شیعه پژوهان لازم است که با ارائه نظریات خود، این سلسله نشست ها و دبیرخانه آن را یاری رسانند.

5. به خدمات علماء سایر مذاهب اسلامی ارج می نهیم و نقش آنها را در پیدایش و گسترش علوم اسلامی نیز برجسته می دانیم و به آن احترام می گذاریم و همه این تلاش ها را به نفع اسلام و تمام مسلمانان جهان می دانیم.

6. با توجه به راه اندازی پایگاه نسخ خطی به دستور مرجعیّت معظم در کنار این کنگره، ضروری است که مراکز علمی و کتابخانه های داخل و خارج ایران، برای بارگذاری نسخ خطی همکاری کنند تا میراث گرانبهای اسلامی پایدار شود و در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.

گزارش

پایگاه نسخ خطی کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی تحت اشراف حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دام ظله) و با همکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، هم زمان با مراسم افتتاحیه کنگره آن به صورت رسمی رونمایی شد.

آیت الله العظمی مکارم شیرازی در افتتاحیه کنگره نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی که در سالن رسول اعظم مدرسه علمیه امام کاظم(علیه السلام) برگزار شد، اظهار کرد: هدف از تشکیل این کنگره، آن است که همه دست به دست هم دهیم و از نقش ائمه اطهار(علیهم السلام) و علماء شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی پرده برداریم و خدمات صادقانه علماء مذهب به علوم اسلامی را روشن سازیم. ما دور هم جمع شدیم تا پرده از مسئله مهم تاریخی برداریم و نشان دهیم امامان شیعه و علماء، خدمات مهمی در گسترش علوم اسلامی داشتند.

ایشان تصریح کرد: بدیهی است که هرگز نمی خواهیم نقش برجسته علماء اسلامی و دیگر مذاهب را در پیدایش و گسترش این علوم نقض کنیم و این کنگره، بار منفی بر تلاش های علماء دیگر ندارد؛ بلکه ما تلاش های علماء دیگر مذاهب را تقدیر می کنیم. دو اصل، بر کنگره ما حاکم است: اصل اوّل، احترام به تمام مذاهب اسلامی و اصل دوم، علمی بودن و دوری از مباحث سیاسی است.

ایشان بیان نمود: این افتخار بزرگ ماست که اسلام از محیط جاهلیّت مملو از خرافات برخاست؛ ولی نقش اصلی و فضیلت انسان را به علم و دانش داد و علماء اسلام در خط مقدم قرار گرفتند. آیت الله مکارم شیرازی در ادامه افزود: تشکیل این کنگره، به این جهت بود که علماء شیعه پدیدآورنده بسیاری از علوم اسلامی و موجب گسترش آن بودند؛ ولی به دلایلی، مظلوم واقع شدند و خدمات آنها آشکار نگشت. حکومت های استبدادی و گروه های افراطی که در هر جامعه ای هستند، اجازه ظهور و بروز به علماء را ندادند. سوزاندن کتابخانه های اهل بیت(علیهم السلام) و علماء، از جمله کارهایی بود که دشمنان اهل بیت انجام می دادند و به همین سبب، علماء تلاش کردند تا با دفن کتب، موجب حفظ آنها شوند که این امر نیز بسیاری از کتب را از بین برد.

ایشان به برخی از ظلم ها به مکتوبات علوم اسلامی در دوره های مختلف اشاره کرد و با بیان اینکه شیخ طوسی فکر تقریبی فوق العاده ای داشت، خاطرنشان کرد: هنگامی که سلجوقیان متعصّب بر سر کار آمدند، گروهی افراطی فرصت را مغتنم شمردند و خانه وی را غارت کردند و کتابخانه او را به آتش کشیدند.

ایشان با بیان اینکه کتابخانه مسجد جامع اصفهان و کتابخانه مسجد جامع مرو، از جمله ذخایر کتب شیعی است که ویران شدند، اظهار داشت: در دوره های مختلف، شاهد بودیم که افراطیّون و حکومت های غاصب، ذخایر کتب و علوم اسلامی شیعی را غارت کردند و از بین بردند.

آیت الله العظمی مکارم شیرازی با اشاره به سانسورکردن کتاب های علمی دانشمندان شیعه و ممانعت از حضور آنان در کتابخانه ها، مدارس، دانشگاه ها و حوزه های علمیه، گفت: این مسئله، یکی دیگر از شگردهای نواصب متعصّب بود.

معظم له با بیان اینکه کتابخانه های شیعه، مملو از کتاب های اهل سنّت از علوم مختلف است، گفت: ما إبایی نداریم که از کتاب های علمی اهل سنّت استفاده کنیم؛ أمّا در کتابخانه های افراطیّون در کشورهای مختلف، یا کتب شیعه پیدا نمی شود یا اگر باشد، در دسترس کسی قرار نمی دهند.

ایشان با تأکید بر اینکه به دنبال این هستیم که حقایق را در این زمینه آشکار کنیم، اظهار کرد: مرحوم سید حسن صدر، آقابزرگ تهرانی و سید محسن امین عاملی، گام های خوبی در این زمینه برداشته اند؛ امّا کتب آنها به تنهایی برای معرفی گستره علمی شیعه، کافی نیست.

آیت الله العظمی مکارم شیرازی با تأکید بر اینکه حدود 400 پژوهشگر نخبه شیعه، اهل سنّت و دیگر مذاهب را دعوت کرده ایم و آنها قریب دو سال در هر یک از علوم اصلی و فرعی اسلامی و علوم مرتبط تحقیقاتی انجام داده اند، اظهار نمود: در این تحقیقات، خدمات و تحقیقات علماء شیعه را از کتب و ذخایر مختلف استخراج کردند که از تلاش های آنان بیش از 50 جلد کتاب آماده شده است که در تاریخ اسلام ماندگار خواهد بود. این کتاب ها، دریچه هایی به روی دوست داران ائمه طاهرین(علیهم السلام) می گشاید که شاید برخی از آنها برای خود ما نیز پوشیده مانده بود.

معظم له با تأکید بر اینکه این کتاب ها باید در زبان های مختلف به چاپ برسد، اذعان کرد: عصاره این کتب، باید در چند جلد منتشر شود؛ البته مطالب ارزشمندی که در سخنرانی های این کنگره ایراد می شود، بر این موارد افزوده خواهد شد.

آیت الله العظمی مکارم شیرازی اظهار داشت: در حوزه های علمیّه، باید به این مسئله اهمّیّت داده شود و تاریخ علوم اسلامی و مواردی که در تاریخ شیعه درخشیده اند، به طلاب ارائه شود.

ایشان با بیان اینکه یکی از برنامه های کنگره شیعه، نشر کتاب های خطّی ماست، افزود: کتاب های خطّی باید از پرده درآید و کپی آن در اختیار پژوهشگران قرار گیرد. متأسفانه، مسئولان کتابخانه های مهم دیگر کشورها و بعضاً کشور ما، همکاری خوبی در این زمینه ندارند و اجازه نمی دهند کپی این کتب تهیه شده و پژوهشگران از آنها استفاده کنند و این کتب ارزشمند، در زندانی به نام کتابخانه نگهداری شده است.

ضرورت راه اندازی پایگاه نُسَخ خطی

حبس نسخه های مختلف کتاب در کتابخانه ها و عدم دسترسی سریع و آسان پژوهشگران به منابع علوم اسلامی در سراسر دنیا، موجب عدم بهره گیری و استفاده مناسب از گنجینه های دانش و علوم تمدّن اسلامی است که توسط اهل بیت(علیهم السلام) و دانشمندان اسلامی در مسیر تاریخ تشیّع به نسل حاضر به امانت رسیده است. پس، بر متولّیان فرهنگی و علمی لازم است تا با اندیشه ای نوین و با استفاده از صنعت و تکنولوژی روز دنیا، به گسترش و ترویج این ذخایر عظیم دانش، و پاسداری از منابع گرانسنگ فرهنگی جهان اسلام، اقدامات لازم را با تمام توان خویش به انجام برسانند. بنابراین، ضرورت موضوع پایگاه جامع نسخ خطّی شیعه در علوم اسلامی «www.shiamss.com» در دستور کار قرار گرفت و با همّت و تجربه ای که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در زمینه تحقیق متون و منابع علوم اسلامی داشت، اقدام به تهیه و تولید این پایگاه نمود که در مراسم افتتاحیه کنگره، رونمایی شد.

معرفی پایگاه نسخ خطی

این پایگاه، از چند قسمت مهم تشکیل شده است: کتاب، نسخه، پدیدآوران، کاتبان، کتابخانه ها و جستجو که در ادامه برای آشنایی بیشتر، به شرح و توضیح مختصری از هر یک خواهیم پرداخت.

 1. کتاب

مهم ترین و نخستین اصل برای دستیابی به اطّلاعات کتاب، شامل مباحثی درباره: کتاب، موضوع و پدیدآور کتاب می‌باشد که به «اطّلاعات کتاب شناسی» معروف است و این اطلاعات، ثابت و معیّن بوده و غیرقابل تغییر است و منحصر در یک نسخه نیست. اطّلاعات کتاب شناسی، جنبه های موضوعی و محتوایی کتاب را در بر می‌گیرد که جنبه علمی نیز دارد. به طور معمول، کتاب شناسی شامل این گونه موارد است: عنوان کتاب، نام پدیدآور یا پدیدآورندگان، تاریخ وفات و تولّد مؤلف، زبان و موضوع، تاریخ تألیف، محل تألیف.

اسامی کتب، به دو صورت «فهرست الفبائی عنوان کتاب» و «فهرست موضوعی» قابل دسترسی است و کاربران با ورود به این قسمت، امکان دسترسی به کتاب مورد نظر خود را داشته و همچنین، با جست‌وجو در فهرست نسخ خطّی بالای صفحه نیز می توانند به کتاب مورد نظر خود دست یابند.

با کلیک روی موضوعات مورد نظر نیز می‌توان به کتب هم موضوع دسترسی داشت و به گونه ای خاصّ کتاب های هم موضوع را دسته بندی کرد.

در ضمن، تعداد نسخه های موجود از هر عنوان کتاب نیز در این قسمت قابل مشاهده می باشد که با کلیک روی آن می‌توان نسخه‌های مختلف آن کتاب را مشاهده نمود.

2. نسخه

یکی از مهم ترین قسمت های دیگر در نسخ خطی، اطلاعات نسخه شناسی است. این قسمت، شامل اطّلاعاتی است که به شناسایی و معرّفی ویژگی ها و خصوصیّات نسخه مورد نظر می‌پردازد و منحصر در همین نسخه می‌باشد و این نسخه را از دیگر نسخه ها متفاوت و متمایز می‌کند؛ اطّلاعاتی همچون: نام کاتب، محلّ کتابت، تاریخ کتابت، نوع خطّ و خصوصیّات آن، نوع کاغذ، نوع جلد، تعداد برگ و سطور، اندازه و قطع، آغاز و انجام نسخه، نام کتابخانه محل نگهداری، شماره نسخه، توضیحات نسخه و مواردی از این دست.

3. نُسَخ نفیس

این قسمت، شامل مواردی است که به هر لحاظ دارای شاخصه های نفیس بودن می‌باشد؛ از قبیل: قدمت و تاریخ کتابت، نام معروف کاتب یا شیوه خاص کتابت، کتابت به خط مؤلف و پدیدآور یا دانشمندی مهم که اثر را نسخه برداری نموده و یا بر آن حاشیه نوشته است.

 4. پدیدآورندگان

اسامی نویسندگان و مؤلف‌های کتب بر اساس ترتیب الفبائی، در این قسمت قابل مشاهده است و در قسمت بالای صفحه نیز می‌توان نام پدیدآور مورد نظر خود را از میان اسامی جستجو کرد؛ ضمن اینکه اطّلاعاتی در مورد پدیدآور مانند تاریخ ولادت و یا وفات و قرن زیستی آن در صورت وجود اطّلاعات، آمده است و اطّلاعات کامل شخصیّت مؤلف را نیز می توان با کلیک روی گزینه «معرفی در ویکی نور» به دست آورد.

5. کاتبان

فهرست الفبائی کاتبان نسخه های خطّی، در این قسمت قابل مشاهده و دسترسی می‌باشد؛ به همراه اطّلاعات آماری تعداد نسخه هایی که آن کاتب به رشته تحریر درآورده است. همچنین، در قسمت بالای صفحه، امکان جست و جو در فهرست کاتبان مورد نظر کاربر فراهم شده که کاربر با نوشتن نام فرد مذکور، به اطّلاعات آن شخص دسترسی خواهد داشت.

6. کتابخانه ها

فهرست کتابخانه های محلّ نگهداری نسخه های خطّی، بر اساس فهرست الفبائی و همچنین بر اساس نام کشور محلّ کتابخانه، در این قسمت قابل مشاهده است؛ ضمن اینکه نام شهر و کشور کتابخانه های مورد نظر با تعداد نسخه‌های موجود در آن نیز به کاربر نمایش داده می‌شود.

7. جستجو

امکان جست و جو در فهرست نسخ خطّی، در تمام صفحات پایگاه قرار داده شده است که نتایج در عنوان کتاب و نتایج در نام پدیدآور را از اطّلاعات موجود در پایگاه به کاربر پیشنهاد می‌دهد.

در این وبگاه، قابلیت جستجوی پیشرفته نیز با امکانات متنوع، مانند: جست‌وجوی تمام این کلمات، عین این کلمات، یکی از این کلمات، بدون این کلمات، و همچنین، جست و جو در عنوان و صاحب اثر و امکان محدود کردن جستجو به زبان خاصّ یا کتابخانه مورد نظر وجود دارد.

پی نوشت:

* پژوهشگر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی