ضرورت و هدف از تولید «دانشنامه علوی 3»
نرم‌افزار دانشنامه علوی با محوریت نهج‌البلاغه، به‌عنوان یکی از مهمّ‌ترین منابع شناخت شخصیت و اندیشه‌های امام علی (ع)، طراحی و تولید شده و بخش قابل توجّهی از آن به بررسی ابعاد گوناگون این اثر گران‌بها اختصاص دارد. با گسترش پژوهش‌ها در حوزه نهج‌البلاغه و افزایش منابع مرتبط، نیاز به ابزاری دیجیتالی که امکان دسترسی سریع، جامع و آسان به این گنجینه ارزشمند را فراهم کند، بیش از پیش احساس می‌شود. نسخه سوم این نرم‌افزار، با بهره‌گیری از به‌روزرسانی‌های محتوایی و فنّاوری‌های پیشرفته، امکانات پژوهشی نوینی از جمله: دسترسی به متن کامل، ترجمه‌ها، شروح و مستندات نهج‌البلاغه و ابزارهای تحلیل دقیق ارائه کرده و بستری کارآمد برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به معارف اسلامی فراهم ساخته است.
هدف از تولید این نسخه جدید، آسان‌سازی فرآیند مطالعه و پژوهش در نهج‌البلاغه و ایجاد زمینه‌ای نوین برای بررسی عمیق‌تر اندیشه‌های امام علی (ع) و بهره‌گیری از این میراث ارزشمند در پاسخ به نیازها و چالش‌های امروز است.
پیشینه برنامه
نرم‌افزار دانشنامه علوی، ابتدا در حدود سال ۱۳۸۰ توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به‌صورت سه‌زبانه عرضه شد. این نرم‌افزار شامل دو بخش «دانشنامه» و «کتابخانه» بود و به طور گسترده، مورد استفاده محقّقان قرار گرفت. هدف اصلی نسخه اوّل، گردآوری منابع درجه یک مرتبط با نهج‌البلاغه شامل: شرح‌ها، ترجمه‌ها و لغت‌نامه‌ها بود.
نسخه دوم این نرم‌افزار، در سال ۱۳۹۷ با پیشرفتهای فنّی و محتوایی عرضه شد. این نسخه، امکانات جدیدی مانند: توسعه علوم بلاغی، تجزیه و ترکیب متون، دسترسی موضوعی، ارائه ترجمه‌های متنوّع با قابلیت انتخاب زیرنویس، نگارخانه تصاویر و ویدئوها، و جست‌وجوی پیشرفته را به کاربران ارائه کرد. همچنین، کتابخانه آن با ۱۷۳ عنوان کتاب و ۳۸۹ جلد گسترش یافت و دانشنامه‌ای مستقلّ از کتاب غرر الحکم اضافه شد. این تغییرات، نرم‌افزار را به ابزاری قوی‌تر برای پژوهش‌های مرتبط با نهج‌البلاغه تبدیل کرد.
گستره محتوایی
بخش کتابخانه در نرم‌افزار دانشنامه علوی ۳، گنجینه‌ای غنی و پربار از معارف علوی را در اختیار شما قرار می‌دهد. این بخش با دربرداشتن 223 عنوان کتاب در قالب 492 مجلد، نسبت به نسخه پیشین، افزایشی چشمگیر در منابع داشته و بستری وسیع‌تر برای پژوهش و مطالعه در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.
در این کتابخانه، طیف گسترده‌ای از آثار مرتبط با نهج‌البلاغه و غررالحکم گردآوری شده است؛ از متون و ترجمه‌های نهج‌البلاغه گرفته تا شروح و تفاسیر آن، از کتب مربوط به سید رضی و اسناد نهج‌البلاغه تا فرهنگ‌های لغات و اعراب آن، همگی در این مجموعه ارزشمند به چشم می‌خورند. علاوه بر این، بخش ویژه‌ای نیز به متن، ترجمه و تفسیر غررالحکم و همچنین کلمات گهربار امیرمؤمنان (ع) اختصاص یافته است.
برای سهولت دسترسی کاربران به منابع، کتابخانه در دو سطح طبقه‌بندی شده است؛ در سطح اوّل، دسته‌بندی کلّی منابع به شرح ذیل ارائه می‌شود:
* متن و ترجمه نهج‌البلاغه
در این بخش، نسخه‌های متنوّعی از متن نهج‌البلاغه، شامل نسخه‌های تحقیق‌شده‌ای مانند: صبحی صالح، فیض‌الاسلام و قیس بهجت العطار، و همچنین تصاویر نسخه‌های خطّی، به همراه ترجمه‌های گوناگون ارائه می‌شود. این تنوّع، به کاربران امکان می‌دهد تا با توجّه به نیاز و سلیقه خود، به بهترین شکل از این گنجینه بهره‌مند شوند.
* شرح و تفسیر نهج‌البلاغه
این دسته، به شروح و تفاسیر مختلف نهج‌البلاغه اختصاص دارد. اندیشمندان و عالمان بسیاری در طول تاریخ، به شرح و تفسیر این اثر بی‌نظیر پرداخته‌اند که در این بخش، آثار ارزشمند آنان در دسترس کاربران قرار گرفته است.
* کلمات امیر مؤمنان (ع)
در این قسمت، سایر کلمات و سخنان گهربار امیر مؤمنان (ع) که در منابع دیگر گردآوری شده، در دسترس کاربران است.
* متن، ترجمه و تفسیر غررالحکم
غررالحکم، مجموعه‌ای گران‌بها از کلمات قصار امیر مؤمنان (ع) است. در این بخش، متن اصلی غررالحکم به همراه ترجمه‌ها و تفاسیر مختلف آن ارائه می‌شود.
* اسناد و مستدرکات نهج‌البلاغه
این بخش، به بررسی اسناد و مدارک نهج‌البلاغه، و همچنین مستدرکاتی که بر آن نگاشته شده، می‌پردازد. این موضوع، برای پژوهشگرانی که به دنبال بررسی دقیق‌تر و موشکافانه‌تر نهج‌البلاغه هستند، بسیار حایز اهمّیّت است.
* فرهنگ اعلام و لغات نهج‌البلاغه
در این قسمت، فرهنگ‌های لغت و اصطلاحات موجود در نهج‌البلاغه گردآوری شده است تا فهم و درک معانی عمیق این اثر برای کاربران تسهیل شود.
* اِعراب نهج‌البلاغه
این بخش، به اِعراب‌گذاری دقیق و کامل نهج‌البلاغه اختصاص دارد تا کاربران بتوانند به تحلیل صرفی و نحوی کلمات و عبارات پرداخته و به درک بهتری از مفاهیم آن دست یابند.
* درباره نهج‌البلاغه و سید رضی
در این قسمت، کتاب‌هایی در باره گردآورنده نهج‌البلاغه، سید رضی (ره) و همچنین پژوهش‌هایی پیرامون خود نهج‌البلاغه ارائه می‌شود تا کاربران با ابعاد مختلف این اثر جاودان آشنا شوند.
این دسته‌بندی در سطح اوّل، به کاربران کمک می‌کند تا به‌سرعت به حوزه مورد نظر خود دسترسی پیدا کنند و سپس در سطح دوم، با جزئیات بیشتری به منابع مورد نیاز خود دست یابند.
دانشنامه نهج‌البلاغه
بخش «دانشنامه» نهج‌البلاغه در نرم‌افزار دانشنامه علوی 3، دریچه‌ای نو به سوی اقیانوس بیکران حکمت و بلاغت امیر مؤمنان (ع) می‌گشاید. این بخش با ارائه امکانات متنوّع، پژوهشگران و علاقه‌مندان را در کاوش عمیق‌تر در این اثر بی‌نظیر یاری می‌رساند. در ادامه، به معرّفی قابلیت‌های کلیدی این قسمت می‌پردازیم:
* نسخه خطّی
در این بخش، فرازهای نهج‌البلاغه به صورت دقیق با پنج نسخه خطّی نفیس (قرن 5، 6 و 7 هجری)، تطبیق و نشانه‌گذاری شده است. این اقدام، گامی ارزشمند در جهت حفظ اصالت متون کهن و ارائه مرجعی دقیق و معتبر برای پژوهشگران محسوب می‌شود.
* ترجمه
امکان مشاهده 36 ترجمه به زبان‌های مختلف از جمله: فارسی، انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، ترکی، اردو و اندونزیایی ذیل هریک از فرازها فراهم آمده است. همچنین، کاربران می‌توانند ترجمه پیوسته را مشاهده کرده و یا با استفاده از امکان مقایسه، ترجمه‌های مختلف یک فراز را به صورت هم‌زمان بررسی کنند.
* شرح
در این بخش، شرح‌های معتبر نهج‌البلاغه ذیل هرکدام از فرازها نمایش داده می‌شود تا کاربران بتوانند به درک عمیق‌تری از معانی و مفاهیم کلام امیر مؤمنان (ع) دست یابند.
* واژگان
در این قسمت، توضیحات عمومی و تخصّصی مربوط به هر واژه در ذیل فرازهای نهج‌البلاغه ارائه شده است. این توضیحات، از شرح‌های مختلف نهج‌البلاغه و همچنین کتاب مفردات نهج‌البلاغه به‌عنوان منبع اصلی و با استفاده از سایر منابع لغوی استخراج شده‌اند.
* اِعراب
بخش اِعراب، با تمرکز بر جنبه‌های زبانی و ساختاری نهج‌البلاغه، به درک عمیق‌تر این اثر کمک می‌کند. اطّلاعات این بخش عبارت‌اند از:
- - علوم بلاغی: با توجّه به فصاحت و بلاغت ذاتی نهج‌البلاغه، این بخش به بررسی زیبایی‌های ادبی کلام امیر مؤمنان (ع) در قالب علوم معانی، بیان و بدیع می‌پردازد. این اطّلاعات، از شروح معتبر نهج‌البلاغه استخراج شده و به صورت گزینه پژوهشی در دسترس کاربران قرار گرفته است.
- - صرف و نحو: بخش صرف و نحو، با ارائه تجزیه و ترکیب عبارات نهج‌البلاغه، به درک عمیق‌تر ساختار جملات و ظرافت‌های زبانی کلام امام علی (ع) یاری می‌رساند. این اطّلاعات، از دو منبع استخراج شده است: الف. شروح معتبر نهج‌البلاغه؛ ب. برخی از کتاب‌هایی که به طور ویژه به تجزیه و ترکیب نهج‌البلاغه پرداخته‌اند. این اطّلاعات، به صورت گزینه پژوهشی ارائه می‌گردد.
- - مستندات: در نسخه قبل، مستندات نهج‌البلاغه که با عنوان تسامحی مصادر عرضه شده بود، صرفاً مبتنی بر اطّلاعات منعکس‌شده در برخی کتب نظیر: مستدرک نهج‌البلاغه، مصادر نهج‌البلاغه و اسانید ارائه شده بود. در این نسخه، خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های موجود در نهج‌البلاغه، در بخش قابل توجّهی از مصادر متقدّم مورد مشابهت‌یابی ماشینی و بازبینی کارشناسی قرار گرفته و با عنوان «مستندات نهج‌البلاغه» در بخش دانشنامه نهج‌البلاغه در دسترس کاربران قرار گرفته است.
- - موضوعات: با توجّه به درجه اهمّیّت موضوعات و سهولت دسترسی کاربران، برای هر فراز از این کتاب گران‌سنگ، موضوعات مرتبط با آن ارائه شده است. این رویکرد، به پژوهشگران کمک می‌کند تا با دسترسی سریع و آسان به موضوعات هر بخش یا فراز از نهج‌البلاغه، بتوانند پژوهش‌های خود را با دقّت و عمق بیشتری پیش ببرند.
- - جست‌وجو: علاوه بر جست‌وجوی لفظی، امکان جست‌وجوی کلمات نهج‌البلاغه از طریق ریشه آنها نیز فراهم شده است. ارائه آمار دقیق ریشه و مشتقات، کاربران را به‌آسانی به مطالب مورد نظر هدایت می‌کند. همچنین، امکان مشاهده ترجمه دلخواه برای متن جست‌وجو شده نیز در این بخش فراهم شده است.
موضوعات نهج‌البلاغه
یکی از نیازهای مهم پژوهش در نهج‌البلاغه، امکان جست‌وجوی دقیق و دسترسی به موضوعات مختلف این کتاب ارزشمند است. برای پاسخگویی به این نیاز، کارپوشه «موضوعات» طراحی شده است که دسترسی ساختارمند و پیشرفتهای را برای کاربران فراهم می‌کند. در این کارپوشه:
* تمامی موضوعات نهج‌البلاغه در قالب یک درختواره طبقه‌بندی‌شده ارائه شده‌اند.
* امکان جست‌وجو در میان موضوعات به کاربران کمک می‌کند تا سریع‌تر به محتوای دلخواه خود برسند.
این ابزار ارزشمند، برای پژوهشگران و علاقه‌مندان، بستری جامع و کارآمد فراهم کرده است تا به‌صورت دقیق‌تر و نظام‌مند به مطالعه موضوعات نهج‌البلاغه مبادرت ورزند.
فهارس نهج‌البلاغه
فهارس تخصّصی استخراج‌شده از متن ارزشمند نهج‌البلاغه، شامل عناوینی مانند: احادیث نبوی، مباحث مربوط به معصومین (ع)، اعلام، مکان‌ها، زمان‌ها، ادعیه، و مباحث علوم بلاغی (معانی، بیان و بدیع)، نقشی کلیدی در تسهیل و تعمیق پژوهش‌های مرتبط با این اثر دارند. این فهارس که با دقّت از متن استخراج گردیده و ارتباط آنها با عبارات کتاب مشخّص شده، زمینه را برای دسترسی سریع و آسان به موضوعات مورد نظر، و درک دقیق‌تر و جامع‌تر از کلام امیر مؤمنان (ع) مهیا می‌کنند.
واژه‌نامه
واژگان نهج‌البلاغه، یکی از بخش‌های ارزشمند در این نسخه از دانشنامه علوی به شمار می‌رود. در گذشته، تنها برخی واژگان دشوار و غریب نهج‌البلاغه با استفاده از تعدادی منابع استخراج و ارائه می‌شد؛ امّا در این نسخه، با انتخاب کتاب مفردات نهج‌البلاغه به‌عنوان منبع اصلی و بهره‌گیری از سایر منابع، تمامی واژگان نهج‌البلاغه - بالغ بر 30 هزار واژه غیرتکراری - همراه با شرح معنایی ارائه شده است. به این ترتیب، علاوه بر شناسایی کاربرد هر واژه در بخش‌های مختلف نهج‌البلاغه، امکان بررسی و تحلیل معنای آن از دیدگاه واژه‌شناسی نیز فراهم شده است.
دانشنامه غررالحکم
با توجّه به اینکه کتاب گران‌قدر غرر الحکم و درر الکلم بخش قابل توجّهی از کلمات امیر مؤمنان (ع) را در بر دارد و شرح و ترجمه‌های متعدّدی نیز از آن به رشته تحریر در آمده، متن این اثر ارزشمند به همراه چند شرح و ترجمه، نمایه‌ها و فهرست موضوعات آن، در قالب یک مجموعه مختصر و مستقلّ - در کنار مجموعه نهج‌البلاغه - به کاربران محترم ارائه می‌گردد.
موارد ارتقاءیافته در نسخه سوم
- * به‌روزرسانی و بهبود رابط کاربری؛
- * به‌روزرسانی محتوای کتابخانه (223 عنوان کتاب در قالب 492 جلد)؛
- * اضافه‌شدن چهار نسخه خطّی دیگر از نهج‌البلاغه (در بخش کتابخانه و دانشنامه نهج‌البلاغه)؛
- * اضافه‌شدن نسخه قیس عطار در بخش دانشنامه نهج‌البلاغه (جهت مقایسه متون)؛
- * غنی‌سازی محتوای بخش مستندات (مصادر) نهج‌البلاغه؛
- * ایجاد کارپوشه واژه‌نامه (شرح و تفسیر تمام واژگان و لغات نهج‌البلاغه)؛
- * ارائه تحلیل صرفی و نحوی تمام کلمات و عبارات نهج‌البلاغه مبتنی بر شروح و کتب اِعراب نهج‌البلاغه؛
- * به‌روزرسانی محتوای فهارس نهج‌البلاغه.
نگاهی کلّی به قابلیت‌های نرم‌افزار
- * استفاده از قالب کتابخانه استاندارد با امکان به‌روزرسانی داده و ساختار؛
- * به‌کارگیری موتور جست‌وجوگر قدرتمند Elastic search و عدم استفاده از موتور جست‌وجوی پیشین؛
- * دستیابی آسان و سریع به متن فصول و ابواب کتب از طریق فهرست درختی؛
- * انتقال مطالب کتاب به طور مستقیم از برنامه به پرونده‌های word و یادداشت نور؛
- * درج نشانی مطلب منتقل‌شده به پرونده word و یادداشت نور شامل: نام کتاب، شماره جلد و صفحه؛
- * درج اطّلاعات شناسنامه‌ای کتاب در انتقال مطلب به پرونده word با هدف سهولت استناددهی کاربر، شامل: نام مؤلّف، کتاب، ناشر، محلّ نشر، سال و نوبت چاپ؛
- * امکان نمایش و مقایسه هم‌زمان دو کتاب دلخواه؛
- * امکان ساخت دامنه منابع توسط کاربر و جست‌وجو در دامنه دلخواه؛
- * امکان نمایش چند کتاب در میز کار به طور هم‌زمان و جست‌وجو و حرکت سریع و مستقلّ میان آنها؛
- * امکان انجام جست‌وجوی ساده و پیشرفته ترکیبی با استفاده از عملگرها؛
- * ارائه قابلیت جست‌وجوی برخطّ (Find) در کارپوشه‌های مختلف؛
- * امکان جست‌وجوی مطالب از طریق ریشه کلمات و الگوسازی؛
- * امکان تفکیک میان نتایج جست‌وجو بر اساس قرن و مذهب پدیدآورندگان و...؛
- * ارائه واژه‌یاب هوشمند دربردارنده پُرکاربردترین کتب معناشناسی، فروق، غریب الحدیث و کلمات قرآن؛
- * امکان نمایش و عدم نمایش سند روایات، اِعراب، سرصفحه، حواشی و تعلیقات در کارپوشه نمایش به دلخواه کاربر؛
- * امکان انتقال و عدم انتقال اِعراب، سرصفحه و پاورقی کتاب‌ها به پرونده word و یادداشت نور؛
- * ارائه قرآن کریم به همراه ترجمه با قابلیت جست‌وجو در آیات بر اساس: ریشه، مشتق و کلمات قرآن؛
- * امکان مشاهده تصویر اصلی منابع از طریق اتّصال مستقیم به پایگاه کتابخانه دیجیتال نور؛
- * امکان مطالعه تفصیلی در باره آیات موجود در کتب از طریق اتّصال مستقیم به پایگاه جامع قرآنی نور؛
- * ایجاد میز پژوهشی جدید و ویرایش آن و امکان جست‌وجو در میز پژوهشی مورد نظر؛
- * امکان یادداشت‌برداری (شامل: نمایه‌زنی، حاشیه‌نویسی، رنگی کردن متن) و نشانه‌گذاری در صفحات؛
- * انتخاب زبان برنامه به دلخواه کاربر، شامل: فارسی، عربی و انگلیسی؛
- * امکان تغییر اندازه صفحه نمایش در نمایشگرهای مختلف؛
- * امکان تغییر قلم (Font) و رنگ زمینه (background).
چشم‌انداز برنامه
دانشنامه علوی - نسخه ۳، به‌عنوان یک منبع جامع در عرصه معارف علوی، با هدف ارائه اندیشه‌های امیر مؤمنان علی (ع) و میراث علمی ایشان طراحی شده است. این نرم‌افزار با امکانات پیشرفته، دسترسی آسان به منابع علمی و پژوهشی را برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان فراهم می‌آورد.
این نرم‌افزار، بر ارتقاء محتوا و ساختار پژوهشی و فنّاوری تأکید دارد و با ارائه متون معتبر، شروح و تفاسیر، به بازخوانی آموزه‌های امیر مؤمنان (ع) در حوزه‌های: فقه، کلام، اخلاق و حکمرانی می‌پردازد. همچنین، با ابزارهای تحلیلی، امکان بررسی عمیق‌تر نهج‌البلاغه و سایر متون علوی را مهیا می‌سازد.
پرداختن به ابعاد مختلف شخصیت امیر مؤمنان (ع)، از جمله فضایل و مباحث ولایت، از دیگر اهداف این دانشنامه است. به این ترتیب، دانشنامه علوی نسخه ۳، به عنوان مرجع علمی معتبر برای پژوهش‌های اسلامی و ترویج معارف علوی شناخته خواهد شد.
به طور کلّی، مهمّ‌ترین اهداف تولید این نرم‌افزار و چشم‌اندازهای مرتبط با آن عبارت‌اند از:
- تسهیل دسترسی به منابع معتبر: فراهم کردن دسترسی آسان به متون و شروح نهج‌البلاغه و آثار مرتبط با امیر مؤمنان (ع).
- تحلیل و تبیین اندیشه‌های علوی: ارائه ابزارهای تحلیلی برای بررسی عمیق‌تر آموزه‌ها و سخنان امیر مؤمنان (ع) در پاسخ به نیازهای معاصر.
- توسعه فرهنگ و تمدّن اسلامی: ارتقاء آگاهی از شخصیت و اندیشه‌های امیر مؤمنان (ع) به‌عنوان الگوی کمال انسانی و اجتماعی.
