کلیدواژگان: نهج‌البلاغه، غررالحکم، امام علی(ع)، دانشنامه، درختواره، کتابخانه، فهرست موضوعی، حدیث، پژوهش.

درآمد

پیامی که آن شاه مردان دهد                  
                           به دل‌های مرده همه جان دهد
کلامُ علی کلامٌ علی                            
                               و ما قاله المرتضی مرتضی(1)

نهج‌البلاغه، مجموعه خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌هایی از امام علی(ع) است که توسط عالم نامدار شیعی، جناب محمّدبن‌حسین، معروف به سیدرضی یا شریف رضی (406-359ق) در قرن چهارم گردآوری شده است. وی این اثر را با توجّه به این نکته که نامه‌ها، خطبه‌ها و احادیثی که از نظر او بلاغت بیشتری را داشته‌اند، گردآوری کرده و ازاین‌رو، نام نهج‌البلاغه را بر آن نهاده است. در حقیقت، این کتاب تنها بخشی از تمام احادیث امام(ع) است و چه بسا خطبه‌ها، کلمات و نامه‌هایی بوده که در نهج‌البلاغه نیامده است؛ زیرا سید یا آنها را بلاغی ندانسته و یا به آنها دسترسی نداشته است. طبیعی است برای دستیابی به کلیه سخنان امام علی(ع) نیاز به مستدرکاتی است. تاکنون چند مستدرک نگاشته شده که کامل‌ترین آنها، «نهج السعادة فی مستدرک نهج‌البلاغه» است که توسط علّامه محمدباقر محمودی(2) گردآوری و در چهارده جلد توسط سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 1418ق چاپ شده است. همچنین، باید از کتاب «تمام نهج‌البلاغه» نیز یاد کنیم. این کتاب، از جمله مستدرکات «نهج‌البلاغة»، تألیف آیت‌الله سید صادق موسوى است که در آن متن سخنان امیرمؤمنان(ع) در «نهج‌البلاغة» از حالت مرسل بودن خارج شده و دیگر منابعى هم که شریف رضى متونى از آنها استخراج کرده است نیز سنددار شده‌اند. ساختار کتاب، مشتمل بر دو باب است و در هشت جلد تنظیم شده است. مؤلّف، در پاورقى‌ها در کنار ذکر منابع، سلسله سند تمام روایات را آورده است. مستدرک خطبه‌ها در چهار مجلد اوّل، کلمات، در مجلد پنجم، وصایا و ادعیه در مجلد ششم، نامه‌ها و وصایاى مکتوب، در مجلد هفتم آمده است. مجلد هشتم نیز که توسط شیخ محمد عساف تنظیم شده، به فهارس کتاب اختصاص دارد.(3)

این کتاب، گنجینه بزرگ معارف اسلام، عالی‎ترین درس براى تعلیم و تربیت انسان‎ها، بهترین سرمایه خودسازى و تهذیب نفس و مؤثّرترین برنامه براى ساختن جامعه‏‌اى سالم و پاک و سربلند است. این کتاب ارزشمند، دریایى از علم و دانش است که با مهم‎ّترین مسائل زندگى انسان در تمام ابعاد معنوى و مادّى سروکار دارد و همانند منبع اصلی‎ا‎ش، قرآن مجید، با وجود کهنه و فرسوده شدن مکتب‎هاى فکرى و سیاسى و اخلاقى، با گذشت زمان، بیانات و تحلیل‎ها و منطقش چنان تازه و شاداب است که گویى همین امروز و براى امروز و فردا، از زبان مولا امیرمؤمنان على(ع) تراوش کرده است. بیراه نیست که آیت‌الله جوادی آملی از امام علی(ع) به امیر بیان تعبیر می‌کند. ازاین‌رو، بزرگان درباره آن فرمودند: سخنان امام در نهج‌البلاغه، دون کلام الخالق و فوق کلام المخلوقین(4)، پایین‌تر از سخن خالق و بالاتر از سخن مخلوق(5) است. محتوای این کتاب، مصداق قول ثقیل است؛ چنان‌که خدا در قرآن فرمود: «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیک قَوْلاً ثَقِیلاً؛ (مزمل: 5) به‌یقین، ما به‌زودى گفتارى سنگین [چون آیات قرآن] به تو القاء خواهیم کرد.» چرا کلام سنگین نباشد، درحالی‌که داستان خطبه متّقین در این کتاب، تابعی نامور و عابد و عارفی وارسته، همچون همام(6) را چنان دگرگون کرد که تاب و توان از کف داد و مرغ جانش به بوستان ملکوت اعلی پرکشید.(7) اثر حاضر، در میان مسلمانان شیعه و سنّی، از اهمّیّت چشمگیری برخوردار است. به دلیل اینکه متشکّل از سخنان بلیغ امام است و نزد شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد و پس از قرآن، مهم‌ترین کتاب برشمرده می‌شود. این کتاب، به لحاظ فصاحت و بلاغت فوق‌العاده‌ای که دارد، در میان دانشمندان اسلامی و ادیبان عربی مورد توجّه واقع شده و بدین جهت، شروحی بر آن نگاشته‌اند. در طول تاریخ اسلام، فعّالیّت‎های گسترده‎ای درباره نهج‌البلاغه انجام شده و علماء عالی‎قدر، چه در گذشته و چه در عصر ما، براى تبیین و تفسیر و کشف گنجینه‌‏هاى آن کوشیده‏‌اند و خدمات پُرارزشى انجام داده‏‌اند. گروه حدیث معاونت پژوهش مرکز نور، خود را موظّف می‌داند مهم‌ّترین و ارزشمندترین آثار مکتوب مرتبط با این اثر بی‌بدیل را طیّ یک پژوهش ارزشمند دیجیتالی، در برنامه دانشنامه علوی2 به نهج‌پژوهان تقدیم کند تا گامی هرچند کوتاه در گسترش و اشاعه دریای بیکران معارف و حقایق کتابی که اخ القرآن است، برداشته باشد. پیش از این، در سال‌های دور، نسخه یکم آن را ارائه کرده بودیم. اینک نسخه دوم ارائه می‌شود. امید بود که کاری سترگ و پژوهشی ژرف تقدیم نموده باشیم؛ امّا متأسفانه، آن‌گونه‌که توقّع داشتیم، جامه عمل نپوشید و برنامه گرچه با کتابخانه‌ای بزرگ و پژوهشی درخور آماده شد، ولی از نظر رابط‌کاربری دارای ضعف و کمبودهایی است که إن شاء الله تعالی آرزومندیم به‌زودی آن را ارتقاء داده و جبران نماییم تا نسخه سوم را بدون کمبود و ضعف به حدیث‌پژوهان تقدیم کنیم.

مهم‌ترین دلیل ضعف برنامه، استفاده از زبان برنامه‌نویسی دلفی (Delphi) بود که مرکز برای نخستین‌بار آن را در این برنامه آزمایش کرد و روشن گردید که تجربه مفید و خوبی نیست.

ضرورت و هدف تولید نسخه دوم نرم افزار دانشنامه علوی

ازآنجاکه فعّالیّت بی‎وقفه محقّقان حوزه و دانشگاه به تولید روزافزون منابع ارزشمندی پیرامون نهج‌البلاغه منجر می‎شود و با توجّه به اینکه از یک طرف، غوص در دریای بی‎کران نهج‌البلاغه ضرورتی اجتناب‎ناپذیر برای اهل تحقیق است و از طرف دیگر، این تعمّق و دقّت باید با تکنولوژی روز انجام پذیرد و دسترسی به گوهرهای ناب این اقیانوس معارف را برای محقّقان آسان‎تر سازد، تصمیم برآن شد که نسخه دوم نرم‎افزار دانشنامه علوی، با قابلیت‎ها و منابع بیشتر و امکانات فنّی به‎روزتر، در اختیار کاربران محترم قرار گیرد.

پیشینه برنامه دانشنامه علوی

نسخه اوّل نرم‎افزار دانشنامه علوی، در سال 1380 توسط گروه حدیث معاونت پژوهش مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به‎ صورت سه‎زبانه تولید و عرضه شد و به‎ طور گسترده مورد استفاده جامعه حدیث‌پژوهان در سراسر دنیا قرار گرفت. اینک نسخه دوم نرم‎افزار با دو ساختار دانشنامه و کتابخانه به صورت مستقلّ طراحی و تولید می‌شود.

البته در برنامه جامع الأحادیث نیز نهج‌البلاغه همراه با سه ترجمه و یک شرح بدون پژوهش ارائه شده است. این نیز به نوعی پیشینه برنامه به ‌شمار می‌آید. گفتنی است که در بیرون از مرکز نور، پیشنه‌ای به این گستردگی و جامعیت وجود ندارد.

معرّفی برنامه دانشنامه علوی

دانشنامه علوی2، از سه بخش مهم: کتابخانه، دانشنامه و گالری تشکیل شده است. نخست کتابخانه و امکانات و قابلیت‌ها و آمار منابع آن را بیان می‌کنیم. سپس، به دانشنامه، پژوهش‌ها، شیوه کاربرد آن و استفاده از آن می‌پردازیم و در پایان، گزارشی از گالری آن ارائه می‌شود. رابط‌کاربری آن، سه‌زبانه (فارسی، عربی و انگلیسی) است.

قرآن نور، پژوه‌نگار، لغت‌نامه، کتاب‌شناسی، زبان و درباره برنامه، از دیگر قابلیت‌های برنامه دانشنامه علوی2 است.

الف. کتابخانه

در این نسخه، تلاش کرده‌ایم کتابخانه‌ای تخصّصی در مورد نهج‌البلاغه و غررالحکم آماده سازیم. تا جایی که امکان داشت، از ترجمه‌ها، شروح و کتب مرتبط با نهج‌البلاغه و غررالحکم استفاده کردیم تا کاربر نیازی به کتاب چاپی نداشته باشد.

173 عنوان کتاب در قالب 389 جلد، شامل ترجمه‎ها، شروح و مصادر نهج‌البلاغه با قابلیت‎های روز کتابخانه استاندارد مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در دسترس کاربران محترم قرار گرفته است.

برخی از منابع کتابخانه بدین شرح است:

51 عنوان ترجمه (41 عنوان نثر و 10عنوان منظوم)، 32 عنوان شرح، 14 عنوان فرهنگ موضوعی، 6 عنوان نسخه نهج‌البلاغه (بنیاد نهج‌البلاغه، فیض الاسلام، محمّد عبده، ابن ابی الحدید، قیس بهجت عطّار و صبحی صالح)، ترجمه‌های انگلیسی، اردو، اندونزیایی، اسپانیولی، ترکی و فرانسوی، 11 عنوان اسناد، مستدرکات نهج‌البلاغه.

قابلیت نمایش، دامنه محتوایی منابع، موضوع، نویسنده، زبان، نسخه‌شناسی، کتاب‌شناسی، مؤلّف‌شناسی و جست‌وجو نیز از دیگر امکانات این بخش است.

ب. دانشنامه

مهم‌ّترین بخش برنامه، قسمت دانشنامه است. در این بخش، پژوهش‌هایی که در گروه حدیث مرکز نور در زمینه نهج‌البلاغه و غررالحکم و دررالکلم انجام شده، در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. دانشنامه، دارای دو بخش نهج‌البلاغه و غررالحکم است. نخست بخش غررالحکم و سپس، قسمت نهج‌البلاغه را که مفصّل‌تر است، توضیح می‌دهیم.

1. غررالحکم و دررالکلم

نظر به اینکه کتاب شریف «غررالحکم و دررالکلم» بخش قابل توجّهی از کلمات أمیر مؤمنان(ع) را در خود جای داده و شرح و ترجمه‌های ارزشمندی از این کتاب ارائه شده است در این نسخه از نرم افزار، متن این کتاب به همراه شرح و چندین ترجمه و فهرست نمایه‌ها و موضوعات آن در قالب یک دانشنامه مختصر و مستقلّ ـ در کنار دانشنامه نهج‌البلاغه ـ در اختیار کاربران محترم قرار گرفته است.

غررالحکم و دررالکلم، تألیف عبدالواحدبن‌محمّد آمدى تمیمى (510ـ550ق)، از علماء قرن ششم هجرى است که توسط سید مهدى رجایى تصحیح شده است.

کتاب، با مقدّمه‌اى به قلم مصحّح کتاب آغاز شده است. شرح حال مؤلّف، اعتقادات و تألیفات او، شیوه تصحیح کتاب با استفاده از نسخ متعدّد خطّى و چاپى و مصادر مورد استفاده در شرح حال مؤلّف، بخش‌هاى مختلف مقدّمه را تشکیل مى‌دهند.

کتاب، فاقد پانوشت و حواشى است. در انتهاء اثر، احادیث ساقط‌شده از کتاب، اختلاف نسخ و فهرست مطالب ذکر شده است.

به لحاظ اهمّیّت موضوع اثر و دشواری استفاده و یافتن احادیث در آن، چندین فهرست موضوعی برای آن نگارش شده است که در این بخش، از آنها استفاده شده است. مهم‌ّترین آنها عبارت‌اند از:

1. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحدبن‌محمّد تمیمی آمدی. محقّق و مصحّح: مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات، 1366ش. این کتاب، شامل متن کتاب همراه با فهرست موضوعی به دو زبان فارسی و عربی است.
2. غررالحکم و دررالکلم آمدی به صورت موضوعی با شرح و ترجمه فارسی. محقّق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378ش.
3. گفتار امیرالمؤمنین علی(ع). عبدالواحدبن‌محمّد آمدی. محقّق: سید حسین شیخ الإسلامی تویسرکانی، قم، انصاریان، 1378ش.

 در این نسخه، علاوه بر ارائه ترجمه‎های نهج‌البلاغه و غررالحکم به ‎صورت مقایسه‎ای که خود امکان جدیدتری نسبت به نسخه قبل است، در همه فضاهای نمایش متن، امکان مشاهده ترجمه دلخواه به‎ شکل زیرنویس فراهم گردیده است. این کتاب، به زبان‌های گوناگون ترجمه شده و بزرگانی دست به ترجمه فارسی آن زده‌اند. در این بخش، از ترجمه کامل: مهدی انصاری قمی، سید هاشم رسولی محلاتی، سید حسین شیخ الإسلامی و مصطفی درایتی و نیز ترجمه منتخب: میرمحمود دعوتی، احمد سپهر خراسانی و داریوش شاهین استفاده شده است. نیز شرح غررالحکم تألیف آقا جمال‌الدین خوانساری در این بخش آمده است. این شرح، از بهترین شروح فارسى کتاب شریف غررالحکم و غررالکلم، به قلم محقّق خوانسارى است. مقدّمه و تصحیح استاد محدث ارموى، بر ارزش اثر افزوده است.

بخش غرر، شامل سه قسمت: نمایش، جست‌وجو و موضوع است.

در بخش نمایش، برگه ترجمه و شرح وجود دارد. در برگه ترجمه، هفت عنوان ترجمه موجود در برنامه ارائه می‌شود. در برگه شرح، شرح مذبور نمایش داده می‌شود.

در قسمت جست‌وجو، امکان کاوش واژگان بر اساس ریشه و کلمه در دسترس است.

مهم‌ترین بخش در اینجا، موضوع است. در کارتابل موضوع، دو فهرست موضوعی ارائه شده است؛ یکی، نمایه‌های موضوعی (1966 موضوع) سه فهرست موضوعی مذکور به صورت الفبائی، و دیگری، فهرست موضوعی با ساختار درختی آنها.

منابع این دو فهرست موضوعی، تصنیف غررالحکم مصطفی درایتی، غررالحکم با ترجمه و فهرست موضوعی هاشم رسولی محلاتی و گفتار امیرالمؤمنین علی(ع) سید حسین شیخ الإسلامی تویسرکانی است.

ادغام فهرست موضوعی درختی سه منبع مزبور، قابلیتی لازم و ضروری است که شاید در نسخه بعدی ارائه شود.(8)

2. نهج البلاغه

مهم‌ّترین و مفصّل‌ترین بخش دانشنامه را نهج‌البلاغه تشکیل می‌دهد. یکی از نیازهای مهم اغلب پژوهشگران نهج‌البلاغه و کاربران برنامه دانشنامه علوی، دسترسی موضوعی به مطالب گهربار این کتاب شریف است. به همین جهت، در این نسخه، توجّه ویژه‎ای به فرهنگ‎نامه‎های موضوعی موجود نهج‌البلاغه شده و در سه شکل گزینه پژوهشی، فهرست قابل جست‌وجو و درختواره ارائه گردیده است. علاوه بر فهرست‎های نسخه قبل، مثل: آیات، احادیث، اشعار و...، فهرست عناوین و مدخل‎های علوم معانی، بیان، بدیع و نحو نیز ارائه گردیده و ارتباط هر کدام از این مدخل‎ها با جملات نهج‌البلاغه مدّ نظر قرار گرفته که تأثیر بسزایی در سرعت بررسی این علوم در نهج‌البلاغه دارد. در اینجا به صورت فهرست‌وار به پژوهش‌های متنوّع آن اشاره می‌شود.

متن نهج‌البلاغه بر اساس شش نسخه ارائه شده است. این نسخ عبارت‌اند از: بنیاد نهج‌البلاغه، صبحی صالح، فیض الاسلام، محمّد عبده، ابن ابی‌الحدید و نسخه خطّی. مقایسه نسخه‌ها در بخش نمایش، از ویژگی این برنامه است.
32

عنوان شرح، 37 عنوان ترجمه به هفت زبان (28 عنوان فارسی و 6 عنوان سایر زبان‌ها همچون: انگلیسی، اردو، اندونزیایی، اسپانیایی، ترکی و فرانسوی)، 3 عنوان کلمات قصار، 12 عنوان منظوم و 4 فایل صوتی شامل متن نهج‌البلاغه بنیاد، فیض الاسلام، صبحی صالح و ترجمه محمد دشتی، زینت‌بخش این قسمت می‌باشد.

نمایش، جست‌وجو، فهرست و موضوع، بخش‌های اصلی نهج‌البلاغه را تشکیل می‌دهند.

در بخش نمایش متن نهج‌البلاغه، قابلیت‌های از قبیل: امکان مقایسه نهج‌البلاغه بر اساس شش نسخه، ارائه ترجمه‌ها، شروح، ترجمه و شرح منظوم و قرائت صوتی متن نهج‌البلاغه (بنیاد، فیض، صبحی) و ترجمه دشتی، قابل دسترسی است.

نیز پژوهش‌های لغت، موضوعات، معانی، بیان، بدیع، اعراب (تجزیه صرفی و ترکیب نحوی)، اعلام، امثال و مصادر متن در اختیار کاربران قرار دارد.

ـ موضوعات

با انتخاب متن، موضوعات مربوط به آن در پنجره مخصوص با ذکر منبع ارائه شده است.

ـ علوم بلاغی (معانی، بیان و بدیع)

تمامی نکات علم معانی، بیان و بدیع با استناد به متون ادبی شناسایی و مشخّص شده است. نظر به اینکه فصاحت و بلاغت، از خصوصیات ذاتی و علل اصلی تألیف کتاب شریف نهج‌البلاغه است و بعضی از شارحان با توجّه به این نکته، توجّه ویژه‎ای به جنبه‎های بلاغی کلمات گهربار امیرمؤمنان(ع) کرده‌اند ‌و سعی در کشف لطایف وجهه بلاغی این کتاب شریف داشته‎اند. گفتنی است که مباحث علوم بلاغت در طول قرن‎ها که از تدوین آنها می‎گذرد، همواره با نظمی نسبتاً ثابت عرضه شده‎اند. حال در این نسخه، با استفاده از قابلیت‎های یک برنامه کامپیوتری، از این ظرفیت بالقوّه استفاده شده و توضیحات مربوط به علوم معانی، بیان و بدیع که از شروح نهج‌البلاغه استخراج شده است، به کاربر ارائه گردیده است. در کنار این کار، اصطلاح‎نامه علوم بلاغی به‎تفکیک، هم به‎عنوان یکی از گزینه‎های پژوهشی بر روی متن و هم در فهرست‎ها، در اختیار قرار گرفته است.

ـ علوم ادبی یا اِعراب و لغت

با توجّه به اینکه مع‎الأسف کار فراگیری در زمینه تجزیه و ترکیب متن نهج‌البلاغه تا به ‎حال صورت نگرفته است، در این نسخه از دانشنامه علوی، سعی شده با استفاده از شرح‎هایی که به این مقوله اهتمام بیشتری داشته‎اند، تجزیه و ترکیب بخشی از عبارات این کتاب شریف استخراج گردیده و مثل علوم بلاغی، هم به‎ صورت گزینه پژوهشی و هم در قالب اصطلاح‎نامه معجم قواعد صرف و نحو، ارائه گردد. کلیه واژه‌های متن که نیاز به معنای لغوی داشته‌اند، رنگی شده‌اند و معنای واژه، به‌اجمال به صورت پنجره توضیحی (hint) نمایش داده می‌شود.

ـ اَعلام و اَمثال

شناسایی اَعلام در متن کهن و مقدّس، از پژوهش‌های کلیدی به ‌شمار می‌آید که در فهم و درک متن، ارزش بالایی دارند. نهج‌البلاغه نیز به لحاظ ارزشمندی آن، تلاش شده در آن، کلیه اَعلام و اَمثال موجود در متن برچسب‌گذاری شود تا هم برجسته گردد و هم راهنمای پژوهشگران قرار گیرد.

ـ مصادر

استخراج مصدر و منبع و تخریج احادیث، از مراحل مهم متن‌شناسی برای متون مهم است. خوش‌بختانه این کار، به‌خوبی در نهج‌البلاغه انجام شد و کلیه مصادر آن (301 عنوان) تا جایی که در توان دیتایی مرکز و امکان‌پذیر بود، استخراج گردید.

فهرست

نمایه‌های موضوعی یا فهرست‌های پایان کتاب، جایگاه ممتازی در استفاده بهینه از آن را خواهد داشت. پژوهش‌های صورت‌گرفته که در بخش نمایش معرّفی و ارائه گردیده، به انضمام چند مورد دیگر تکمیل شده و با قابلیت انتقال از آنها به متن، در برگه فهرست عرضه شده است. این فهرست‌ها، عبارت‌اند از: آیات، احادیث، ادعیه، اشعار، اَمثال، اَعلام، معانی، بیان، بدیع، اِعراب و مصادر.

به لحاظ ویژگی خاص اَعلام، در اینجا گروه‌بندی شده ارائه شده است. عناوین موجود در قسمت گروه‌بندی، عبارت است از: اشخاص، جای‌ها، حیوانات، زمان‌ها، ستارگان، کتاب‌ها، گروه‌ها، گیاهان و معادن.

قابلیت ویژه‌ای که در ارائه پژوهش‌ها در بخش فهرست نسبت به نمایش است، عبارت از این است که با انتخاب هر یک از فهرست‌ها، فهرست مدخل‌های آن در ذیل صفحه ارائه می‌شود. این کار، سبب شده که دسترسی به متون برچسب‌گذاری‌شده آسان‌تر باشد.

موضوع

در بخش موضوع، مانند غررالحکم، منابع مذکور به دو صورت نمایه‌های موضوعی و درختواره‌ای ارائه شده است. ارائه 21347 موضوع از ده منبع، به غنای برنامه ارزش بالایی داده است.

منابع بخش موضوع، عبارت‌اند از:

1. تصنیف نهج‌البلاغه، امام علی(ع). محقّق: لبیب بیضون، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1375ش.
2. الدلیل علی موضوعات نهج‌البلاغه. علی انصاریان، قم، یاسر، 1357ش.
3. فرهنگ معارف نهج‌البلاغه. محمّد دشتی، هاشم حسینی، سعید جمشیدی و ابوالقاسم طاهری، قم، مؤسّسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، 1376ش.
4. فرهنگ موضوعات کلّی نهج‌البلاغه. محمّد دشتی، قم، مؤسّسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، بی‌تا.
5. المعجم الموضوعی لنهج‌البلاغه. اویس کریم محمّد، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1366ش.
6. المعجم لموضوعات نهج‌البلاغه. کاظم ارفع، تهران، فیض کاشانی، 1379ش.
7. نهج‌البلاغه موضوعی. محمّدبن‌حسین سید رضی، محقّق: عباس عزیزی، قم، صلاة، 1380ش.
8. نهج‌البلاغه. محمّدبن‌حسین سید رضی، محقّق: صبحی صالح، قم، مؤسسه دار الهجره، 1414ق.
9. نهج‌البلاغه. محمّدبن‌حسین سید رضی، محقّق: عزیزالله عطاردی قوچانی، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، 1372ش.
10. الهادی الی موضوعات نهج‌البلاغه. علی مشکینی اردبیلی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1363ش.

 فهرست تفصیلی، آغاز منابع مذکور به‌تفکیک و به عنوان درختواره ارائه شده است. این فهرست‌ها لازم بود که ادغام و هماهنگ‌سازی شوند تا کاربران از آن استفادۀ بهتری ببرند.

ج. نگارخانه

یکی از جلوه‎های زیبای این نسخه، ارائه عکس‎ها و فیلم‎های مرتبط با جملات حضرت است که جنبه‎های تاریخی کلام حضرت را، به‌خصوص در فیلم‎ها، ملموس‎تر می‎سازد. در این قسمت، 57 بخش چنددقیقه‎ای از سریال امام علی(ع) و 1267 تصویر مربوط به کلام حضرت، به‎ صورت نگارخانه مستقلّ و نیز بر روی متن، ارائه شده است.

چشم‌اندازه برنامه دانشنامه علوی

با توجّه به فراگیری روزافزون استفاده از اینترنت و فضای وبی و مجازی و نیز محسوس بودن جای خالی پایگاهی جامع و کامل، مشتمل بر معارف علوی و حقایق نهج‌البلاغه، مرکز نور تصمیم گرفته است همچون: پایگاه جامع قرآن، پایگاه جامع تاریخ و پایگاه جامع لغت که بزرگ‌ترین پایگاه در زمینه‌های تفسیر، علوم قرآن، تاریخ، سیره، جغرافیا و واژه‌شناسی هستند، با به‌کارگیری کلیه امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و مبتنی بر داده‌های محتوایی و پژوهشی و فنّاورانه خود، بزرگ‌ترین پایگاه جامع معارف علوی و حقایق نهج‌البلاغه را با عنوان پایگاه جامع امیرالمؤمنین(ع) راه‌اندازی نماید.

آغازبه‌کار این پایگاه در سال 1398 بوده و به حول و قوه الهی امید است تا پایان سال 1400 به بهره‌برداری برسد و در اختیار کاربران، پژوهشگران عرصه حدیث، فرهیختگان روایی، دانشمندان جهان اسلام، از شیعه و سنّی، و نیز عموم علاقه‌مندان به معارف و حقایق علوی بگیرد.

نتیجه

کتاب شریف نهج‌البلاغه به لحاظ فعلی و فاعلی، جایگاه ممتازی در جهان اسلام، به‌ویژه در جهان تشیع و ادبیات عربی دارد. ارائه آن همراه با شروح و ترجمه‌ها و درباره‌ها با ساختار دیجیتالی، ضرورت دارد. در کنار منابع کتابخانه، ارائه پژوهش‌های مرتبط و درخور آن نیز اجتناب‌ناپذیر است. گروه حدیث معاونت پژوهش مرکز نور، همواره در اندیشه ارائه نسخه دیجیتالی نهج‌البلاغه به صورت جامع و کامل بوده است. تاکنون توفیق دو نسخه از آن را در کارنامه علمی خود داشته است. البته متأسّفانه تجربه نامناسبی سبب شد تا نسخه دانشنامه علوی2 با کمبودهای پژوهشی و نقاط ضعف قابلیت‌های فنّی تولید شود و این کار به هیچ وجه، شایسته مرکز نور نیست. آشفتگی تحلیل پژوهشی برنامه و ضعف زبان برنامه‌نویسی دلفی (Delphi)، از مهم‌ترین مشکلات برنامه به ‌شمار می‌آید. شایسته است که این نسخه متوقّف شود و برای تولید نسخه 2،1 به صورت فوری اقدام گردد.

پی‌نوشت‌ها:

*مدیر گروه قرآن و اخلاق و دعا - مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
1. خوانساری، شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، ج3، ص1.
2. آقای محمودی در مقدّمه می‌گوید: «وأیضا قد ظفرنا فی هذه المدّة على مصادر وثیقة لأکثر ما رواه السید الرضی ـ رفع اللّه مقامه ـ فی نهج البلاغة، وأخرجنا أسانید کثیرة وشواهد وفیرة، لجلّ ما فیه عن کتب الفریقین: الشیعة والسنّة، وإن أنسا اللّه تعالى فی عمری، ومتّعنی بما حبانی وأمدّنی بما أعطانی من التوفیق، وأظفرنی بمخطوطات القدماء من الفریقین، لأفتحنّ لأرباب الأدب والبلاغة أبوابا، ولأکشفنّ عن وجه السّعادة نقاباً.» (محمودی، نهج السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، ج1، ص15)
3. موسوی، تمام نهج‌البلاغه، ج1، ص38.
4. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج1، ص24.
5. به نظر نگارنده، مخلوق در اینجا، شامل غیرانسان نیز می‌شود؛ یعنی شامل جن و فرشته نیز هست.
6. مرحوم قمى(قدّس سرّه) مى‌نویسد: «همام‌بن‌شریح، از عبّاد و زهاد و اصحاب امیرالمؤمنین(علیه السلام) است و همان است که از آن حضرت پرسش کرد که آن جناب اوصاف متّقین را ذکر نماید، حضرت در جواب تثاقل فرمود... . در نسب همام، اختلاف است. ابن ابى‌الحدید و بعضى شرّاح خطبه، گفته‌اند که او، همام‌بن‌شریح‌بن‌یزید است و از بعضى روایات استفاده مى‌شود که او، همام‌بن‌عبادة‌بن‌خثیم، پسر برادر ربیع‌بن‌خثیم است.» (بابایی آملی، فرهنگ اعلام نهج‌البلاغه، ص574)
7. «و من خطبة له(علیه‌ السلام) [یصف فیها المتّقین] رُوی أَنَّ صاحِباً لأَمیرِ المؤمنینَ(علیه‌السلام) یقالُ له: هَمَّامٌ، کان رَجُلاً عابِداً، فقالَ لهُ: یا أَمیرَ المؤمنینَ، صِفْ لِی الْمُتَّقِینَ حَتَّى کأَنِّی أَنظُرُ إِلَیهِم. فَتثاقَلَ عَن جوابِهِ، ثمّ قال(علیه‌السلام) لَهُ: یا هَمَّامُ، اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فَ‍إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ. فلم یقنعْ هَمَّامٌ بِذَلِک القولِ حَتَّى عَزَمَ علیه... قال: فصَعِقَ هَمَّامٌ رحمه‌الله صعقةً کانت نفسُهُ فیها. فقال أمیر المؤمنین(علیه‌السلام): أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کنْتُ أَخَافُهَا عَلَیهِ. ثُمَّ قال: هَکذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا؟ فقال له قائل: فما بالک أَنتَ یا أمیر المؤمنین‌؟ فقال(علیه‌السلام): وَیحَک، إِنَّ لِکلِّ أَجَلٍ وَقْتاً لاَ یعْدُوهُ، وَ سَبَباً لاَ یتَجَاوَزُهُ، فَمَهْلاً، لاَ تَعُدْ لِمِثْلِهَا، فَإِنَّمَا نَفَثَ الشَّیطَانُ عَلَى لِسَانِک.» (نهج‌البلاغه، خ193، ص405-410)
8. روشن است که ادغام فهرست موضوعی درختی، مستلزم هماهنگ کردن فهرست‌ها و در نتیجه، تغییر برخی از عناوین فهرست‌هاست. در این صورت، فهرست ارائه‌شده صرف نظر از زمان و هزینه، فهرست موضوعی مشترک میان منابع و مرکز خواهد بود.

منابع