ره آورد نور

این قابلیت‌ها در معمول برنامه‌های نور ارائه شده و در شمار امکانات مشترک نرم‌افزارهای آن به شمار می‌روند.

جستجوی ساده و پیشرفته در متن و فهرست کتب، نمایش متن، دامنه تحقیق، فهرست درختی و گزینشی عناوین مباحث و سرفصل‌های کتب، محیط‌های مستقل کاربری، لغت‌نامه، یادداشت‌بردای، چاپ، حاشیه‌نویسی، رنگی کردن و رابط کاربری سه‌زبانه، از جمله امکانات مشترک برنامه‌های نور می‌باشند. شناخت این امکانات کارامد موجب می‌شود که کاربران در کمترین زمان ممکن بتوانند پژوهش خود را به گونه‌ای شایسته سامان دهند و از محتوای علمی و امکانات فنی برنامه‌های تولیدی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی کمال بهره را ببرند. در این نوشتار، با این قابلیت‌های مشترک آشنا می‌شوید.

با توجه به آمار گرفته‌شده از بخش امور کاربرانِ مرکز در بهمن‌ماه سال 88، بیشترین کاربران نور از نرم‌افزارهای ذیل استفاده می‌کنند و برنامه‌های زیر بالاترین تعداد فعال‌سازی را به خود اختصاص داده‌اند. از این رو، برای شفاف‌سازی مباحث،‌ مثال‌های ارائه شده را از میان برخی از این برنامه‌ها انتخاب کرده‌ایم: جامع تفاسیر نور، گنجینه روایات نور، نور 2 جامع الأحادیث، مثنوی معنوی، نور الجنان، شاهنامه فردوسی، موسوعه نهج البلاغه، جامع فقه اهل بیت، نور السیره2، درایه النور، معجم موضوعی بحار الانوار، نور الولایه و نور عرفان.

♦ قابلیت‌های مشترک نور

به طور کلی، امکانات مشترک نرم‌افزارهای نور عبارت‌اند از:

1.جستجو

قابلیت «جستجو» یکی از امکانات عمومی و مشترک برنامه‌های نور است که به دو صورت: «جستجو در متن» و «جستجو در فهرست» انجام می‌گیرد. با انتخاب این گزینه، توانایی‌های مختلفی به منظور جستجوی الفاظ و عبارات متن و فهرست کتب برنامه به روش‌های گوناگون برای کاربر فراهم می‌آید. انواع جستجوی پیشرفته در فهرست و متن با کمک عملگرهای جستجو (جستجوی ترکیبی) و امکان فهرست‌سازی از فهرست و متن کتاب‌ها با استفاده از علائم عمومی یا Wildcard؛ یعنی: علامت سؤال(؟) و ستاره (*) و همچنین انجام عملیات مختلف در فهرست‌های ایجاد شده، در این قسمت وجود دارد. دستیابی به متون مورد نظر از طریق شماره جلد و صفحه، و نیز بازسازی فهرست کلمات با تغییر دامنه جستجو، از دیگر قابلیت‌های این بخش به شمار می‌آید.

مثال: در جامع تفاسیر نور در بخش کتابخانه چنانچه در قسمت جستجو در متن برگه گروه 1 را فعال کنید و سپس مثلاً واژه «شهادت» را به همراه علامت ستاره (*) جستجو کنید، 43 کلمه فهرست می‌شوند که شامل واژه شهادت و کلماتی است که با کلمه شهادت شروع شده‌اند و بعد از آن نیز حروف دیگری آمده و کلمات جدیدی ساخته شده‌اند، مانند: شهادت، شهادت دهندگان، شهادتگاه، شهادت‌طلبی، شهادتین و شهادت گونه. در این حالت می‌توانید تمام یا برخی از این کلمات را انتخاب کنید و محدوده پژوهش خودتان را گسترش دهید و یا آن را به واژگان مورد نظر خویش محدود نمایید.

در این‌جا شما می‌توانید حتی روی این فهرست نیز پژوهش جدیدی انجام دهید و روند تحقیق خود در برگه 1 را تکمیل کنید. با انتخاب برگه گروه 2 و درج مثلاً کلمه «شهادتین» و افزودن علامت ستاره به بعد از آن، سه واژه: «شهادتین»، «شهادتین‌اند» و «شهادتین‌ست» فهرست می‌شود که مسیر محقق را برای انجام پژوهش دلخواه روی موضوع شهادتین هموارتر می‌سازد. البته کاربر همچنین می‌تواند به کمک امکانات موجود در برگه گروه 2 تحقیق جدید و مستقل از برگه 1 را نیز به سامان برساند.

2.نمایش متن

در این بخش، می‌توان به متن کامل تمام آثار موجود در برنامه دست پیدا کرد. انتخاب فهرست درختی و گزینشی و ارتباط دو سویه آن با متن را می‌توان از ویژگی‌های مهم بخش نمایش برشمرد. استفاده از رنگ‌های متمایز برای هر متن، انتخاب عنوان کتاب، جلد و صفحه و گسترده کردن صفحه متن و بزرگ‌نمایی آن، از ویژگی‌های بخش نمایش است. در قسمت نمایش همچنین می‌توان به مقایسه دو متن به صورت همزمان و محدود کردن دامنه کتب، ابواب و سرفصل‌ها اقدام نمود.

مثال: در برنامه جامع تفاسیر نور در صورت انتخاب قسمت نمایش و فعال کردن برگه «فهرست درختی» فهرستی از عناوین تمام کتب برنامه ارائه می‌شود که امکان انتخاب فصول و ابواب هر کتاب و دسترسی به متن مربوط به عنوان انتخابی نیز و جود دارد. چنانچه برگه «فهرست گزینشی» را فعال نمایید، بیش از نیم میلیون مورد از عناوین و سرفصل‌های کتب برنامه در این قسمت فهرست می‌شود. از ویژگی فهرست گزینشی می‌توان به امکان محدود کردن این فهرست بزرگ به موضوعات و واژگان دلخواه است؛ مثلاً با درج واژه «شهادت» در خط ورود بالای این فهرست،‌ فهرست گزینشی به 53 مورد از عناوین و سرفصل‌های کتب برنامه محدود می‌شود که مشتمل بر این کلمه‌اند. بدیهی است که در این حالت، راه تحقیق در موضوع مورد نظر پژوهش‌گر راحت‌تر می‌شود. برخی از این عناوین عبارت‌اند از: شهاد یحیی (برگزیده تفسیر نمونه)، نسخ در آیه شهادت (بیان در مسائل قرآن)، گفتاری در معنای شهادت (ترجمه المیزان)، شهادت و اعتماد (تفسیر هدایت)، باب تعدیل الشهود و من تقبل شهادته (فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام).

3. دامنه‌های متنوع

در تحقیقات رایانه ای، وسیع بودن عرصه پژوهش همیشه به سود محقق نیست و گاهی امر تحقیق را با دشواری‌هایی چند روبه‌رو می کند. از این ‌رو، وجود ابزاری کارآمد برای محدود کردن دامنه تحقیق لازم است. به همین منظور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برای آسان‌سازی امر پژوهش، گزینه‌ای را با عنوان «دامنه» در نرم‌افزار‌های خود گنجانده است. کاربر می‌تواند با انتخاب این گزینه، دامنه تحقیق خود را محدود سازد تا سریع‌تر به مطلب مورد نظر دست یابد.

این قابلیت که درباره آن در مقاله «شیوه‌های جستجو در نرم‌افزارهای نور» نیز سخن گفتیم، از امکانات مشترک برنامه‌های نور است که معمولاً شامل امکانات ذیل است:

امکان مرتب‌سازی کتب بر اساس نام الفبایی کتاب‌ها و نویسندگان، دسته‌بندی موضوعی کتب، مرتب‌سازی بر اساس زبان متون، قابلیت حذف کتب یا مجلدات دلخواه از یک یا چند کتاب، تنظیم ترتیب و اولویت‌بندی در نمایش فهرست کتب، محدودسازی دامنه نمایش کتب، محدود کردن دامنه جستجو در کتاب یا کتب مورد نظر.

علاوه بر دامنه نمایشی و دامنه جستجو، این قابلیت در برخی نرم‌افزارها تفاوت‌هایی از نظر تنوع با دیگر نرم‌افزارها دارد؛ مثلاً در نور الحکمه3 علاوه بر دامنه نمایشی و جستجو، دامنه موضوعی و کتابی نیز قابل دسترسی است. برای اطلاع بیشتر در این باره به مقاله «شیوه‌های جستجو در نرم‌افزارهای نور» چاپ شده در شماره 28 همین فصلنامه مراجعه کنید.

4. فهرست درختی

با انتخاب این گزینه، فهرست درختی کتب برنامه در اختیار کاربر قرار می‌گیرد. این فهرست در ابتدا تنها نام کتب را در بر دارد که با کلیک روی علامت کنار نام هر کتاب، عناوین ابواب و فصول آن کتاب، عرضه خواهد شد. ارائه این قابلیت در برنامه‌های نور به محقق امکان می‌دهد که به تمامی مباحث موجود در یک کتاب دسترسی داشته باشد.

5. فهرست گزینشی

چنانچه این گزینه فعال باشد، فهرست عناوین ابواب و فصول تمامی کتبی که در دامنه نمایشی انتخاب شده‌اند، در اختیار محقق قرار می‌گیرد و با کلیک پیاپی روی هر یک از این عناوین، می‌توان متن مربوط به آن را در پنجره‌‌ رو‌به‌روی فهرست مشاهده کرد. ویژگی این بخش از نرم‌افزارهای نور این است که شما می‌توانید فهرست همه یا برخی از کتب را به موضوع دلخواه خویش محدود کنید. با درج مثلاً موضوع «وحدت» در خط ورود فهرست گزینشی نرم‌افزار نور الولایه، این فهرست که در وهله اول مشتمل بر بیش از 31000 مورد است، به 3 مورد تقلیل می‌یابد؛ یعنی این واژه سه مرتبه در فهرست فصول یا ابواب و عناوین کتب به کار رفته است.

6. مقایسه متون

در معمول نرم‌افزارهای نور امکان مقایسه دو متن از یک یا دو کتاب با یکدیگر برای کاربر فراهم آمده است. بدیهی است که این قابلیت کاربردی کمک شایانی به پژوهشگران در انجام تحقیقات تطبیقی بین مباحث و موضوعات گوناگون خواهد نمود. یکی دیگر از کاربردهای این قابلیت، توانایی انجام مقایسه میان متن اصلی و متن ترجمه شده است؛ به عنوان مثال، در نرم‌افزار گنجینه روایات نور شما می‌توانید متن حدیث مورد نظرتان را با ترجمه‌های متعدد آن مقایسه کنید و در نهایت، ترجمه دلخواه خود را انتخاب نمایید. از دیگر توانمندی‌های این بخش می‌توان به امکان اولویت‌بندی و مرتب‌سازی متون جهت مقایسه با همدیگر اشاره کرد.

7. محیط‌های مستقل کاربری

از جمله قابلیت‌های برنامه‌های نور، استفاده از «محیط‌های مستقل کاربری» است. پژوهشگران می‌توانند برای پاسخگویی به نیازمندی‌های خود به طور همزمان در چند محیط مستقل کاربری به پژوهش بپردازند. محیط‌های مستقل کاربری با قابلیت ذخیره و نگاهداری تمامی اطلاعات، فرایند تحقیق را سهولت می‌بخشند و کاربر در این بخش می‌تواند وضعیت تحقیق خویش را در هر محیط به طور جداگانه به ثبت برساند. همچنین این بخش قادر است پاسخگوی تحقیق چند کاربر باشد. برخی از برنامه‌هایی که از این محیط‌های پژوهشی بهره می‌برند، عبارت‌اند از: نور الأنوار 2/2، جامع الأحادیث 5/2، نور الفقاهه 3، نور الحکمه 3، معجم موضوعی بحار الأنوار و نور السیره 2.

8.لغت‌نامه

«لغت‌نامه» نیز یکی دیگر از امکانات مشترک برنامه‌های نور است که به منظور فهم آسان واژه‌ها و دستیابی به معانی عبارات در اختیار محققان و کاربران قرار گرفته است. یکی از نیازهای اساسی هنگام پژوهش، استفاده از لغت‌نامه‌ها یا فرهنگ‌نامه‌ها است. این بخش به گونه‌ای طراحی شده که به‌راحتی می‌توان از طریق ریشه یا مشتق به معانی و ریشه هر لغت دست یافت و در صورت نیاز، متن کامل لغت‌نامه را نیز مطالعه کرد. سه کتاب: مجمع البحرین، لسان العرب و کتاب العین از جمله لغت‌نامه‌های معتبری است که می‌توان در بیشتر نرم‌افزارهای نور به آن‌ها دسترسی داشت. در بعضی برنامه‌ها بسته به موضوع آن نرم‌افزار برخی فرهنگ لغات یا اصطلاحات تخصصی نیز ارائه شده است، نرم‌افزارهایی چون: کتابخانه کلام اسلامی، نور الحکمه3، کتابخانه اصول فقه، جامع فقه اهل بیت(ع) و نور الفقاهه3.

9.فهرست‌سازی

یکی از قابلیت‌های پیشرفته برنامه‌های نور، ویژگی فهرست‌سازی توسط علائم عمومی یا Wildcard ؛ یعنی: علامت سؤال(؟) و ستاره (*) است. با استفاده از این امکان می‌توان فهرست‌های پویا و متنوعی از کلمات به شکل‌های مختلف تهیه نمود و به کاوش در یک کلمه یا تمام کلمه‌های یک فهرست اقدام کرد. علاوه بر این، می‌توان این فهرست‌ها را با یکدیگر ترکیب نمود و جستجوهای گوناگونی در آن‌ها انجام داد. در قسمت جستجو توضیحاتی را درباره این امکان مشترک بیان نمودیم.

10.یادداشت‌برداری

در تمام صفحات برنامه‌های نور، امکان ذخیره‌سازی متن و ویرایش آن در قسمت یادداشت وجود دارد. همچنین پژوهشگر می‌تواند از امکان انتقال متن از صفحه یادداشت به محیط Ms-word و بر عکس بهره‌مند شود. قسمت یادداشت به کاربر امکان می‌دهد که به ویرایش مطالب و ذخیره آن‌ها با فرمت‌های گوناگون همچون: Zarnegar و Word بپردازد. در این قسمت، امکانات متنوعی جهت ساماندهی حاصل تحقیق در دسترس کاربر قرار دارد.

11.پژوهش فعال

در معمول نرم‌افزارهای نور، قابلیت «پژوهش فعال» به منظور ارتباط آسان‌تر با دیگر بخش‌های برنامه ارائه شده است. در صورتی که کاربر هنگام ملاحظه متن نیازمند مراجعه به قسمت‌های دیگر همچون: نمایش، جستجو، شرح، قرآن، لغت‌نامه یا کتابنامه باشد، می‌تواند از این قابلیت استفاده کند. با راست‌کلیک روی متن نمایشی به این امکان دسترسی خواهید داشت. گزینه‌های موجود در این قسمت، در نرم‌افزارهای مختلف بسته به بخش‌های موجود در آن، اندکی متفاوت است.

12.کتاب‌شناسی

به کمک این گزینه که یکی دیگر از امکانات مشترکِ برنامه‌های نور است، می‌توان درباره کتاب‌های موجود در برنامه‌ و شرح حال نویسندگان آن‌ها اطلاعات مفیدی به دست آورد. در قسمت «کتاب‌شناسی یا کتاب‌نامه» نام کتب موجود در برنامه قابل مشاهده بوده، امکان دسترسی به توضیحات کافی در مورد هر کتاب و مؤلف آن برای کاربر فراهم است. در ضمن می‌توان در مورد نسخه‌شناسی هر یک از کتب نیز اطلاعات را به دست آورد.

13.چاپ

کاربر می‌تواند در صورت نیاز از گزینه «چاپ» استفاده کرده، از قابلیت‌های متعدد آن جهت چاپ متون موجود در نرم‌افزارهای نور و یادداشت‌های خود بهره ببرد.

14.راهنما

با انتخاب گزینه «راهنما» که در همه نرم‌افزارهای نور فعال است، می‌توان توضیحات مفیدی را در خصوص آشنایی بیشتر با قسمت‌های مورد نظر برنامه به دست آورد.

15. امکانات پژوهشی

امکانات متنوع پژوهشی، از کارآمدترین بخش‌های نرم‌افزارهای نور است که کاربر می‌تواند با بهره‌مندی از آن به طور چشمگیری پژوهش خویش را سرعت و سامان بخشد. این قابلیت‌ها عبارت‌اند از:

• ـ نمایه‌ گذاری بر متن: «نمایه‌گذاری بر متن» یکی از روش‌های نوین در بازیابی اطلاعات است که پژوهشگر می‌تواند با استفاده از این قابلیت متون مختلف را مطالعه و محتوای اصلی آن را در چند عبارت یا کلمه خلاصه کند و در انتها با حذف موارد مشابه و کنار هم چیدن نمایه‌ها، نکات جدیدی را به دست آورده، به نتیجه‌گیری از آن‌ها بپردازد.
• ـ حاشیه‌نویسی: قابلیت «حاشیه‌نویسی» در نرم‌افزارهای نور موجب تسهیل در امر تحقیق شده است. کاربر می‌تواند با استفاده از این قابلیت، نکته، نظر یا مطلب مورد نظر خود را به طور اختصار یا تفصیل در قسمت حاشیه‌نویسی یادداشت کند تا در مراحل بعدی پژوهش به آن‌ها مراجعه نماید و تحقیق خود را عمق یا وسعت بخشد.
• ـ رنگی کردن: «رنگی کردن» یکی دیگر از امکانات مشترک نرم‌افزارهای نور جهت بازیابی اطلاعات در متن است. با این گزینه می‌توان با رنگی کردن متن مورد نظر خود و متمایز ساختن آن با دیگر قسمت‌های متن و در نظر گرفتن عنوانی خاص برای قسمت رنگی‌شده، هنگام رجوع مجدد به متن، سریع‌تر به مطالب دلخواه دست یافت.
• ـ علامت گذاری: با استفاده از گزینه «علامت گذاری» می‌توان بخش‌های مهم متن را علامت گذاری و در صورت نیاز به آن‌ها مراجعه کرد. محقق با این روش به‌آسانی می‌تواند قسمتی از متن را مشخص نموده، در صورت لزوم آن را با قسمت‌های دیگر مقایسه کند.

16. امکانات جانبی

امکانات جانبی برنامه‌های نور شامل: صفحه کلید، قلم، تحقیقات و زبان می‌شود. در این بخش جهت سهولت در استفاده از نرم‌افزارها، هفت نوع صفحه کلید رایج گنجانده شده است. در این قسمت همچنین امکان انتخاب هفت نوع قلم نمایش برای کاربر وجود دارد که می‌تواند قلم‌های موجود در متون را به دلخواه تنظیم نماید. محقق در قسمت «تحقیقات» نیز می‌تواند برای ضبط پژوهش‌های خود مسیری را مشخص کند و به حذف نمایه‌ها، حاشیه‌ها، رنگ متن‌ها و علامت‌های موجود در کتب اقدام نماید. در قسمت «زبان» امکان تغییر زبان برنامه به: فارسی، عربی یا انگلیسی فراهم آمده است که با انتخاب زبان دلخواه تمامی گزینه‌های برنامه، به جز متن کتب، به زبان مورد نظر تغییر می‌یابد.

17. رابط کاربری

رابط کاربری یا User Interface، بخش راهنما (Help) و قسمت «درباره برنامه» (About) شماری از تولیدات نور به سه زبان: ‌انگلیسی، عربی یا فارسی قابل تنظیم است تا کاربران مختلف، راحت‌تر از برنامه استفاده کنند. البته در صورت تغییر زبان برنامه به مورد دلخواه، زبان متون موجود در برنامه هیچ‌گونه تغییری نخواهد کرد و به همان صورت اصلی باقی خواهد ماند. برخی از نرم‌افزارهایی که رابط کاربری آن‌ها به سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی ارائه شده، عبارت‌اند از: نور الأنوار 2/2، نور الجنان، موسوعه نهج البلاغه، شاهنامه فردوسی، جامع تفاسیر 1/2، جامع الأحادیث 5/2، دانشنامه نبوی، نور الولایه، درایه النور 2/1، نور السیره 2، کتابخانه حکمت اسلامی، نور الحکمه 3، معجم موضوعی بحار الأنوار، جامع فقه اهل البیت 2/1، کتابخانه اصول فقه، تراث و جغرافیای جهان اسلام.

♦ امکانات مشترک نور در یک نگاه

• ـ دستیابی به متن از راه‌های گوناگون؛
• ـ جستجوی ساده و پیشرفته در متن و فهرست کتب؛
• ـ محدود کردن دامنه تحقیق به کتب دلخواه؛
• ـ دسترسی به متن از طریق فهرست درختی و گزینشی؛
• ـ مقایسه همزمان دو متن از یک یا دو کتاب با یکدیگر؛
• ـ قابلیت محیط‌های مستقل کاربری به منظور انجام پژوهش‌های جداگانه در برنامه؛
• ـ ارتباط متن با لغت‌نامه با امکان جستجو در ریشه و مشتق کلمات؛
• ـ تهیه فهرست‌های متنوع و پویا از کلمات جهت توسعه حوزه پژوهش؛
• ـ انتقال متن به صفحه یادداشت با امکان ذخیره‌سازی؛
• ـ ویرایش متن انتقال داده شده به صفحه یادداشت و چاپ آن؛
• ـ امکان انتقال مستقیم متن انتخابی برنامه به محیط MS-Word؛
• ـ ارتباط با بخش‌های مختلف برنامه از طریق پژوهش فعال؛
• ـ ارائه اطلاعات مفید در باره کتب و مؤلفان آن‌ها؛
• ـ دسترسی به توضیحات کافی در مورد چگونگی عملکرد بخش‌های مختلف برنامه از طریق گزینه راهنما؛
• ـ قابلیت‌های پژوهشی مانند: حاشیه نویسی، نمایه زنی، رنگی کردن و علامت گذاری؛
• ـ ارائه امکانات جانبی شامل: صفحه کلید، قلم، تحقیقات، زبان؛
• ـ ارائه رابط کاربری، بخش راهنما و قسمت «درباره برنامه» برخی از تولیدات نور به سه زبان: ‌انگلیسی، عربی یا فارسی.