اینترنت بر اساس پروتکل های مختلفی کار می کند. مهم ترین و فراگیرترین پروتکل اینترنت، پروتکل انتقال فرامتن (http (Hyper Text Transfer Protocol است که خود پایه شکل گیری وب گسترده جهانی (World wide web) یا همان www معروف است. محتواسازی اینترنت، بیشتر بر روی همین پروتکل صورت می گیرد. وب سایت ها، بیشترین حجم تولید، نگهداری و ارائه اطلاعات را بر عهده دارند.
در میانه دهه نود، گونه ای از وب سایت ها پدیدار شدند که به لحاظ نحوه استفاده، به روز رسانی، ارائه مطلب و کارکرد موضوعی و محتوایی، بسیار ساده تر از وب سایت های موجود مدیریت می شدند. این گونه وب سایت ها را «وبلاگ» نامیدند. وبلاگ ها، معمولاً یک نویسنده دارند؛ امّا در برخی وبلاگ ها، دو یا حتی چند نویسنده نیز حضور دارند که «وبلاگی گروهی» را مدیریت می کنند. نویسندگان وبلاگ ها، غالباً درباره موضوعات مورد علاقه خود، به صورت روزانه یا در بازه های زمانی کوتاه، مطلبی را به وبلاگ خود ارسال (Post) می کنند.
وبلاگ ها همچنین دارای ابزارهای بازخوردی، نظیر بخش دریافت نظرات خوانندگان (Comments) هستند که نویسندگان از طریق آنها، عکس العمل و نظرات بازدیدکنندگان وبلاگ خود را دریافت می کنند. علاوه بر این، وبلاگ ها ارجاعات متعددی به پایگاه ها و وبلاگ ها و صفحات اینترنتی دیگر دارند.
دکتر یونس شکرخواه، استاد علوم ارتباطات معتقد است که «وبلاگ ها به مثابه سایت هایی ساده و کاملاً شخصی، آمیزه ای هستند از خبرهایی درباره خودمان، خبرهایی درباره دیگران و اظهار نظرهایی درباره مسائل روز، در زمینه های گوناگون یا آمیزه ای از خاطرات روزمره افراد».(1)
دقیقاً مشخص نیست که نخستین بار چه کسی و در چه تاریخی وبلاگ نوشت؛ اما برخی مراجع، نخستین وبلاگ را متعلق به فردی به نام دیوونیز -یک برنامه نویس اینترنتی- و آغاز به کار آن را در سال 1994 می دانند.(2) موج گسترده وبلاگ نویسی، در سال 2000 و با راه اندازی پایگاه هایی چون BlogSpot Livejournal پدیدار شد و رفته رفته با ظهور نرم افزارهای «منبع باز»، مدیریت محتوای وبلاگ، نظیر Movable Type ، B2 و PressWord، متحول شد تا جایی که امروزه رتبه اول تولید محتوا بر روی اینترنت را وبلاگ ها به خود اختصاص داده اند.
تقریباً به صورت همزمان، این موج نیز به کاربران اینترنتی در ساحل نشسته ایرانی رسید. کاربرانی که در ماه های نخست ورود اینترنت به ایران، بیش از یک کاربر ساده و دریافت کننده صرف اطلاعات نبودند. نخستین وبلاگ نویس ایرانی، سلمان حریری است که شاید بتوان او را بی ادّعاترین و کم حاشیه ترین وبلاگ نویس ایرانی نام نهاد.
رشد و گسترش پدیده وبلاگ نویسی در ایران، مرهون نخستین گروه ارائه دهنده خدمات وبلاگ در ایران، یعنی گروه «پرشین بلاگ» است. اگر چه پایگاه های دیگری نیز طی سال های بعد، به جمع ارائه کنندگان خدمات رایگان وبلاگ در ایران پیوستند؛ لیکن پرشین بلاگ همچنان از نظر تعداد وبلاگ هایی که میزبانی می کند و درصد محتوای تولیدی، در جایگاه نخست قرار دارد.
در نخستین جشنواره دانشجویان وبلاگ نویس ایران که اردیبهشت ماه در همدان برگزار شد، مهندس جهانگرد، نماینده ویژه رئیس جمهور وقت در فناوری اطلاعات و رییس طرح ملّی تکفا، آخرین آمار وبلاگ های ایرانی را قریب به 500 هزار وبلاگ عنوان کرد که حدود 100 هزار از آنها فعال بوده و به طور مرتب به روز رسانی می شوند. مهندس جهانگرد در ادامه افزود: به لحاظ حجم محتوای ذخیره شده بر روی اینترنت، هم اکنون زبان فارسی در رتبه چهارم زبان های رایج جهانی قرار دارد.
کارکردهای وبلاگ
چنان که گفته شد، وبلاگ را به دفترچه خاطرات شخصی تشبیه کرده اند؛ اما آنچه امروز در فعالیت وبلاگ ها مشاهده می شود، چیزی فراتر از ثبت خاطرات و روزنوشت های شخصی است. در دنیای امروز برخی وبلاگ ها، به گزینه اول برای کسب خبر برای بخشی از مردم جهان تبدیل شده اند.
وبلاگ ها به این دلیل که در مقایسه با بنگاه های عظیم خبری و اطلاعاتی دنیا، وابستگی سیاسی و اقتصادی ندارند، به اعتقاد بسیاری مردم، خبر را به گونه ای که هست، مخابره می کنند و به همین دلیل توانسته اند که اعتماد مخاطبان خود را جلب کنند.
رویکرد وبلاگ ها، با توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جوامع مختلف، با هم متفاوت است. حتی ویژگی هایی نظیر سن و جنسیت نیز در این امر مؤثر است؛ برای مثال رویکرد وبلاگ ها در کشورهایی که به زبان پرتغالی - دومین زبان پس از انگلیسی در دنیای وبلاگ ها- تکلّم می کنند، به مسائل سیاسی بیشتر است؛ چرا که بسیاری از این کشورها در مناطقی چون آمریکای مرکزی و جنوبی قرار دارند و سال هاست که سیاست زدگی و سرکوب دموکراسی، شاخصه اصلی این کشورهاست یا در ایران که از کشورهای جوان دنیا به شمار می رود، وبلاگ هایی با رویکرد عاطفی و احساسی، در رتبه نخست قرار دارند که این هر دو از شاخصه های سنّ جوانی است. همچنین بر اساس برخی آمارها، تعداد وبلاگ های آقایان، حدود سه برابر وبلاگ خانم هاست؛ اما مخاطب و خواننده وبلاگ خانم ها، تقریباً دو برابر وبلاگ آقایان است.
وبلاگ از آن جهت که در مقایسه با وب سایت از پویایی بیشتری برخوردار است، مورد توجّه کسانی قرار گرفته که دوست دارند، آثار مختلف نوشتاری، دیداری و گفتاری خود را به صورت مرتّب به مخاطب عرضه کنند؛ برای مثال برای یک عکاس، درج عکس های جدید در سایت، نیازمند طرّاحی صفحه ای جدید یا دست بردن در طراحی صفحات قبلی است. امّا در وبلاگ به این دلیل که قالب ها به صورت پویا طرّاحی شده و از طریق رابط کاربر سیستم مدیریت آن، تنها محتوا است که در قالب گنجانده می شود، این امر به سادگی چند کلیک ساده صورت می گیرد.
این مسئله را می توان برای نویسندگان حوزه های مختلف و کسانی که محتوای صوتی تولید می کنند نیز تعمیم داد. به همین دلیل، برخی طرّاحان حتّی در طرّاحی و برنامه نویسی وب سایت نیز از نرم افزارهای مدیریت محتوا، برای ایجاد سیستم بایگانی و به روز رسانی کارآمد استفاده می کنند.
مطالعات علمی و اجتماعی درباره وبلاگ
در دنیای ارتباطات، وبلاگ را یک پدیده محسوب می کنید. چند سالی است که در برخی مراکز پژوهشی دنیا، بر روی برخی جنبه های وبلاگ نویسی تحقیق و مطالعه می شود. گروه هایی از جامعه شناسان، روان شناسان و متخصّصان علوم ارتباطات و حتی سرویس های اطلاعاتی امنیتی دنیا، در مورد پدیده وبلاگ مطالعه می کنند.
جامعه شناسان معتقدند که ظهور وبلاگ، مقدّمه ای برای ظهور جوامعی با خصوصیات مختلف بر روی فضای سایبر است. حلقه های گسترده ای که وبلاگ نویسان از طریق ارجاعات، لینک ها و دسته بندی هایی که در میان خود ایجاد کرده اند، تشکیل داده اند کم کم، جزیره هایی کوچک و بزرگ، متّحد و جدا افتاده و با اقلیم خاص خود، در دنیای مجازی ایجاد کرده اند.
مطالعه بر روی این دسته بندی ها و تعیین ویژگی های آنان، امروز به یکی از جالب ترین و اصلی ترین فعالیت های جامعه شناسان تبدیل شده است.
روان شناسان بیشتر جنبه های شخصیتی وبلاگ نویسان و ایجاد محتوا با توجه به آن را مطالعه می کنند. همچنین برخورد و عکس العمل خوانندگان را نیز در نظر می گیرند. به اعتقاد آنان، وبلاگ عرصه ای است که وبلاگ نویسان در آن چهره و باطن واقعی خود را به نمایش می گذارند. در وبلاگ »فنومن» واقعی افراد به نمایش در می آید؛ از این روست که بسیاری برای آنکه شخصیت واقعی ایشان، با نمودارهای روزمره از خود، در نگاه دیگران در تعارض قرار نگیرد در وبلاگ از نام های مستعار استفاده می کنند تا مورد شناسایی قرار نگیرند.
متخصّصان علوم ارتباطات نیز، وبلاگ را رسانه ای تازه، با ویژگی های منحصر به فرد می دانند. رسانه ای که انحصار را در انتقال مفاهیم می شکند و گستره توزیع اطلاعات را جهانی می کند؛ سرعت انتقال را افزایش داده، گاه از رسانه های بزرگ جلوتر می زند. نمونه این امر، بروز اتفاقات تروریستی لندن طی ماه های گذشته است که وبلاگ ها زودتر از خبرگزاری های رسمی، آن را پوشش داده، عکس ها و فیلم هایی را که توسط دوربین های آماتوری و گوشی های تلفن همراه ثبت شده بود، ارائه کردند. تا جایی که خبرگزاری های بزرگ، نظیر CNNمجبور شدند، برای نمایش عکس ها و فیلم ها، از صحنه های وقوع انفجارات، هزینه های گزافی برای خرید حق پخش به وبلاگ نویسان پرداخت کنند.
از دیدگاه امنیتی نیز، دستگاه های اطلاعاتی، تمایل فراوانی دارند تا از مجموع مطالعات جامعه شناسی، روان شناسی و ارتباطات، به نفع خود سود برده، از روابط میان افراد و علایق آنها آگاه شوند پس از حملات تروریستی به مرکز جهانی تجارت در نیویورک، تقریباً همه دستگاه ها و سرویس های جاسوسی و امنیتی دنیا، به شناسایی ارتباطات میان افراد و علایق و خصوصیات آنها علاقه مند شدند. از این رو برخی بر این باورند که ابزارهایی که برای مدیریت وبلاگ استفاده می شود، تأمین کننده این خواست سرویس های اطلاعاتی دنیاست. برخی هم اعتقاد دارند که سیستم های مدیریت لینک که در میان وبلاگ نویسان محبوبیت فوق العاده ای دارد، نظیر سرویسی که سایت بلاگ رولینگ ارائه می دهد، در جهت همین فعالیت های جاسوسی ایجاد شده اند. حتی مسئله شناسایی افراد و ارتباطات میان آنها، آن قدر برای این سرویس ها اهمیت دارد که برخی دیگر، فعالیت پایگاه هایی نظیر اورکات را در همین راستا می دانند.
دسته بندی وبلاگ ها
در مجموعه وبلاگ ها، هر چه بخواهید می توانید بیابید؛ از اخبار روزانه گرفته تا یادداشت های یک بیمار سرطانی در آخرین روزهای زندگی، از خاطرات و دل تنگی های دانشجویی که در شهر یا کشوری دور درس می خواند و از خانواده و دوستان خود جدا افتاده و به این طریق، سعی می کند که بر دل تنگی و تنهایی خود غلبه کند تا تفسیرهای یک علاقه مند به فوتبال از بازی های لیگ برتر.
وبلاگ هایی را می توانید ببینید که نویسندگان در آن، فرصت مغتنمی برای بحث های علمی خود یافته اند؛ حتی کودکان و نوجوانان نه و ده ساله ای را سراغ دارم که وبلاگ می نویسند! پیرمرد هشتاد و پنج ساله ای را هم!
به طور معمول، دسته بندی های رایج موضوعی برای وبلاگ ها، شامل اخبار، جامعه، مذهب، سرگرمی، سیاست، فرهنگ، هنر، ادبیات، آموزش و تحقیقات، رایانه و اینترنت، ورزش، عاطفی، زندگی و شخصی است؛ چنان که پیش تر بیان شد، با لحاظ کردن برخی ویژگی های اجماعی، فرهنگی و سیاسی، تعدّد وبلاگ ها در موضوعات ذکر شده، در کشورهای مختلف با هم تفاوت دارد.
در ایران، حدود صد هزار وبلاگ فعّال وجود دارد. اگر چه آمارهایی که منتشر می شود، به هیچ عنوان دقیق و واقعی نیستند؛ لیکن با در نظر گرفتن مجموع آمارهایی که پایگاه های ارائه خدمات وبلاگ منتشر می کنند، می توان آماری تقریبی به دست آورد؛ برای مثال، سایت پرشین بلاگ حدود سیصد هزار وبلاگ ثبت شده دارد که از این میزان حدود هفتاد هزار وبلاگ فعّال هستند.
همچنین بر اساس آمار منتشر شده توسط این سرویس دهنده، 77 درصد محتوای فارسی روی اینترنت، متعلق به وبلاگ هایی است که از خدمات این سایت استفاده می کنند. علاوه بر این بیشترین وبلاگ ها بر روی این سرویس دهنده، در دو گروه زندگی و رایانه است. 83 درصد وبلاگ ها متعلّق به آقایان و 17 درصد متعلق به خانم هاست. نسبت یادداشت های خانم ها 27/5 درصد کلّ یادادشت ها است؛ امّا نظراتی که برای یادداشت های آنها ثبت می شود، 61 درصد کلّ نظرات است (3).
امّا وبلاگ هایی که با عنوان «دینی» مشخّص شده و فعّال هستند، در آخرین آماری که این سرویس دهنده بر روی سایت خود منتشر کرده، 2577 وبلاگ است. با در نظر گرفتن اینکه وبلاگ های دیگری نیز از این دسته بر روی سرویس دهنده های دیگر موجودند یا از فضا و نام دامنه شخصی استفاده می کنند، می توان تعداد این وبلاگ ها را در حدود 2500 تا 4000 وبلاگ تخمین زد.
پی نوشت ها:
* مدیر پایگاه رواق www.revagh.com
1. مجلّه دنیای کامپیوتر و ارتباطات، ویژه نامه وبلاگ، زمستان 1382.
2. مقاله وبلاگ، ابزاری برای تولید محتوا؛ زینب گلزاری، کتاب مقالات دومین همایش آموزش الکترونیکی، دی ماه 1383، دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی.
3. روزنامه هموطن، سلام؛ اخبار داخلی، فناوری اطلاعات، جمعه 20 آذر 1383.
