ره آورد نور

» با تشکر از جنابعالی که وقت خودتان را در اختیار ما قرار دادید، در ابتداء پایگاه نورحدیث را برای خوانندگان معرفی کنید.

◊ پایگاه نورحدیث، جدیدترین محصول از سلسله محصولات حدیثی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است. تقریباً از آغازین روزهای فعّالیّت مرکز، محور فعالیّت های ما کارهای حدیثی بود که به مرور زمان، بین آنها هم افزایی خوبی اتفاق افتاد و پیوسته با عناوین و اشکال مختلف در حال رشد بود؛ تا اینکه به آخرین حلقه خود، یعنی پایگاه نورحدیث رسید. البته پایگاه نورحدیث، یک تفاوت مهمّ با همه نرم افزارهای قبلی دارد. اگر به صورت شاخص بخواهیم بگوییم، با آخرین نرم افزاری حدیثی نور، یعنی جامع الأحادیث، یک تفاوت جدّی دارد و آن، این است که نرم افزار جامع الأحادیث دربردارنده مجموعه کتاب های حدیثی شیعه بود؛ یعنی ما کتاب های حدیثی شیعه را به همراه کتاب های ترجمه و شرح به طور یکجا جمع آوری کردیم؛ ولی اتفاقی که در پایگاه نورحدیث افتاده، این است که فهرست احادیث شیعه را استخراج کردیم؛ یعنی شما مطالب غیرحدیثی کتاب ها را در اینجا نمی بینید؛ به بیان دیگر، شما با جلد و صفحه سر و کار ندارید؛ بلکه اینجا با یک حدیث سر و کار دارید. به این ترتیب این امکان فراهم می‌شود که روابط بین احادیث و اطّلاعات پیرامون یک حدیث را راحت تر بتوانیم عرضه نماییم. پس، مهم ترین ویژگی پایگاه، حدیث محوری و خروج از آن قالب کتابخانه ای است.

باید به این نکته اشاره کنم که در نورحدیث، ارتباط حدیث با کتاب حفظ شده است؛ چون وقتی حدیث داخل یک کتاب آمده، جایگاهش در کتاب و آن چیزی که قبل یا بعد از آن آمده، همگی جزء ماهیت حدیث است. همیشه وقتی حدیثی را از یک کتاب جدا می کردیم آن را در کتاب بعدی نقل می کردیم و به همین جهت، دانشی را از دست می دادیم؛ چون دیگر آن جایگاه قبلی در دسترس ما نبود؛ ولی اتّفاقی که اینجا افتاده، این است که ما فهرست احادیث را آورده ایم؛ به علاوه اینکه رابطه حدیث با کتاب را قطع نکرده ایم؛ یعنی کاربر با یک کلیک می تواند وارد پایگاه کتابخانه دیجیتال نورلایب شود و آن حدیث را در درون کتاب مربوط به خودش نیز مشاهده کند؛ ولی در خود وبگاه حدیث، صرفاً با فهرست احادیث مواجه هستیم و چشم انداز آن این است که إن شاء الله فهرست جامعی از همه احادیث شیعه، أعم از اینکه در کتاب های حدیثی باشد یا در غیر کتاب های حدیثی، در این پایگاه فراهم کنیم.

» می توانیم بگوییم نرم افزار جامع الأحادیث، یکی از امور زیربنایی برای پایگاه نورحدیث بوده است؟

◊ در حقیقت، هر کدام از فعّالیّت های حدیثی که طی این بیست و چند ساله در مرکز انجام شده، بخشی از پایگاه نورحدیث را شکل داده است؛ به بیان دیگر، این پایگاه، برآمده از قریب به سی سال تلاش مرکز نور در حوزه حدیث است. در این سی سال، همیشه در هر کتاب حدیثی، بنای کارمان این بود که یک حدیث از کجا شروع می شود و به کجا ختم می گردد؛ یا اینکه چه قسمتی از آن، سند است و چه قسمتی، متن است. بحمدالله، با یک تلاش سه چهار ساله توانستیم، این پایگاه را تولید کنیم و اگر آن فعالیت های سابق در مرکز نبود، برای راه اندازی این پایگاه، زحمات خیلی بیشتری را باید متحمّل می شدیم.

» پایگاه نورحدیث استفاده تخصّصی دارد یا اینکه عموم کاربران هم می توانند از آن استفاده کنند؟

◊ یک بحثی که همیشه در مرکز نور وجود داشته و جامع الأحادیث هم از آن مستثنی نیست، این است که هدف از تأسیس این مرکز، آسان سازی دسترسی پژوهشگران به منابع اسلامی است. طبیعتاً قریب به اتفاق محصولاتی که در مرکز تولید می شود، از جمله جامع الأحادیث، برای محقّقان و متخصّصان طراحی، تولید و عرضه می شود؛ امّا به طور طبیعی، نمی توانیم تولیدات نور را به استفاده متخصّصان منحصر کنیم.

هر کدام از این نگاه ها، اقتضائات خودش را دارد و ما ناچاریم بین عموم مردم و محقّقان، یکی از آنها را انتخاب کنیم و طبق اساسنامه و وظیفه ای که مرکز به عهده ما گذاشته شده، تولیدات ما، از جمله پایگاه نورحدیث، یک محصول تخصّصی برای حدیث پژوهان، محقّقان علوم اسلامی و دیگر رشته هایی است که به حدیث نیاز دارند؛ ولی این گفته، منافاتی با این ندارد که بگوییم تلاش خودمان را کرده ایم که عموم مردم هم وقتی به پایگاه مراجعه می کنند، بتوانند از این فضا استفاده لازم را ببرند؛ چنان که محصولات دیگر نور، مثل جامع الأحادیث رومیزی هم این گونه هستند؛ البته محصولی مانند گنجینه روایات نور، نسبت به جامع الأحادیث، عمومی تر است؛ یعنی برای عموم تولید شده است.

نمونه دیگر، جامع تفاسیر نور است که برای عموم تولید نشده است. چون اگر برای عموم تولید می شد، خیلی امکانات را باید می داشت و خیلی چیزها را نباید می داشت؛ أمّا به هر حال، عموم مردم هم دارند از قابلیت های عمومی و تقریباً مورد نیاز خویش در این نرم افزار تخصّصی قرآنی استفاده می کنند.

» بحث هوشمندسازی متون حدیثی، به چه نحوی در پایگاه پیاده سازی شده و این فناوری، در عمل، چه استفاده ای برای کاربران دارد؟

◊ پردازش هوشمند متون، از فنّاوری های نسبتاً جدید است. رویکرد آینده مرکز هم به این سمت و سوست که بعد از طی دوره دیجیتال سازی منابع اسلامی، حالا باید پردازش های ماشینی وسیعی را روی آنها انجام دهد که این مسئله، خودش به عنوان یک چشم انداز برای آینده فعّالیّت های مرکز به شمار می آید.

قسمتی از فنّاوری پردازش هوشمند را در بخش تولید اطّلاعات خود به کار گرفتیم که شاید این قسمت، خیلی برای کاربر محسوس نباشد؛ أمّا قسمت دیگر، کاملاً برای کاربر هم محسوس است. آن قسمتی که برای تولید اطّلاعات خود ماست، مثل روند برچسب گذاری و اعراب گذاری، به عقبه کارمان بر می گردد؛ یعنی بسیاری از کارهایی که قبلاً توسط کاربر یا محقّق انجام می شد، امروزه توسط ماشین به سامان می رسد که هم سرعت و هم دقت انجام کار را افزایش داده است.

بخش دیگر فنّاوری پردازش هوشمند متون، برای کاربران محسوس است؛ مانند قابلیت مشابه یابی که ما در جامع الأحادیث آن را پیاده سازی کردیم و در پایگاه نورحدیث هم با عنوان «احادیث مرتبط» آن را ارائه نموده ایم؛ با این تفاوت که در نسخه های قدیمی نرم افزار جامع الأحادیث، فقط مشابه یابی لفظی داریم، ولی در این پایگاه، مشابه یابی معنایی را هم داریم.

چالشی که ما در احادیث با آن مواجه بوده و هستیم، این است که روایات اسلامی ما در کتاب های مختلف نقل شده است و در واقع، یک حدیث، در چندین کتاب به شکل های مختلف آمده که در مواردی ناشی از اشتباه توسط راویان است. این مسئله، کم و بیش در دوره های گوناگون حدیثی اتفاق افتاده که در علوم حدیث، از آن با عنوان «تصحیف» یاد می شود. روشن است که پیدا کردن دستی این تصحیف ها، کار خیلی مشکلی است؛ أمّا با آمدن رایانه و قابلیت جستجوی لفظی، این کار تا حدّی قابل توجّهی تسهیل شد؛ ولی صد در صد پاسخگوی کار محقّقان نبود؛ چون جست و جوی لفظی، مشکلات خاصّ خودش را داشت و مثلاً وقتی می خواستید حدیثی را جست وجو کنید، باید کلمات آن را به شکل های مختلف کاوش می کردید؛ زیرا ممکن بود همان کلمه ای که شما می خواهید، در متنی که در آن، تصحیف اتفاق افتاده، نباشد و نتیجه دیگری را نمایش بدهد؛ ولی با آمدن قابلیت «مشابه یابی» که ره آورد فنّاوری پردازش هوشمند متون است، کار ما خیلی ساده شد؛ یعنی با قابلیت مشابه یابی تقریباَ می توانید اطمینان پیدا کنید که بخش قریب به اتفاق نسخه های این حدیث یا حتّی احادیث مشابهی را که کلمات مورد نظرتان در آنها وجود دارد، پیدا کرده اید و با خیال راحت به تحقیق مطلوب خویش بپردازید.

قابلیت جدیدی که افزون بر نرم افزار جامع الأحادیث، در پایگاه نورحدیث شاهد هستیم، بحث مشابه یابی معنایی است. وقتی شما به قسمت «احادیث مرتبط» مراجعه کنید، بخشی از احادیث مرتبط، مشابه های لفظی است و بخش دیگر، مشابه های معنایی است. بعضی وقت ها، هیچ کلمه مشترکی با عبارت مورد نظر ما وجود ندارد. در اینجا تکنولوژی هایی وجود دارد که این امکان را فراهم آورده تا ماشین حدس بزند چه عبارت هایی مرتبط با عبارت ماست. در علوم حدیث، دو مفهوم داریم که کار را برای پژوهشگر سخت می کند؛ یکی بحث نقل به معناست؛ یعنی بعضی وقت ها یک روایت با عبارات دیگری نقل شده است و دوم، بحث خانواده حدیث است؛ یعنی حدیث دیگری که به لحاظ محتوایی، مرتبط با این حدیث است. در نتیجه گیری از این حدیث، باید این موارد مدّ نظر قرار بگیرد.

روشن است که به شکل دستی، یافتن این مفاهیم مرتبط، کار بسیار سخت و طاقت فرسایی است. واقعیت، این است که پردازش های ماشینی اولاً نتایجی را به ما می دهد که ما به صورت دستی یا نمی توانیم آنها را به دست بیاوریم یا خیلی برایمان دشوار است. پس، ابزارهای ماشینی، کار ما را تسهیل می کند. ثانیا،ً جستجوی ماشینی حجمی از نتایج نادرست را هم با خودش به همراه دارد. بنابراین، این ماشین باید به مرور زمان بهینه شود تا به پاسخ های صحیح و مرتبط، محدود گردد.

» یکی از نیازهای مهمّ محقّقان، دسترسی به ترجمه، شرح و یا اطّلاعات پیرامونی حدیث است. در این باره چه کاری در پایگاه نورحدیث انجام شده است؟

◊ ما در پایگاه نورحدیث، پرونده ای از اطّلاعات پیرامونی یک حدیث را کنار آن ارائه می کنیم. این پرونده، شامل چند چیز است؛ یکی از آنها، ترجمه است؛ یعنی ترجمه های موجود این حدیث را کنار آن قرار داده ایم. البته در حال حاضر، فقط ترجمه فارسی احادیث ارائه شده؛ ولی در پایگاه، ظرفیت افزودن ترجمه احادیث به زبان های دیگر نیز فراهم است. دوم، شرح حدیث است و ما بسیاری از شرح هایی که درباره یک حدیث وجود داشته، را گردآوری نموده، ذیل آن آورده ایم.

إتفاق خیلی خوب دیگری که افتاده، این است که ما إطلاعات رجالی پیرامون احادیث را نیز عرضه کرده ایم. از حدود چهارصد هزار حدیثی که از کتاب های روایی گردآوری نموده ایم، تا کنون اطّلاعات رجالی حدود صدهزار حدیث در پایگاه ثبت شده و اسناد آن بازسازی گردیده و راویان آن شناسایی شده و اطلاعات مربوط به آن راویان، از کتاب های رجالی پایه استخراج شده و کنار آن قرار گرفته است. بنابراین، محقّقان هنگام مراجعه به یک روایت در پایگاه، می توانند خودشان بخشی از مسیر بررسی رجالی را به راحتی و به سرعت طی کنند.

گزینه دیگری که کنار هر حدیث قرار گرفته و جالب و کاربردی است، «حدیث در کتب» است. دوستان ما با استفاده از تکنولوژی متن کاوی، هر حدیث را با مجموعه ای مشتمل بر حدود سی هزار جلد از کتاب های علوم اسلامی که در پایگاه کتابخانه دیجیتال نورلایب داریم، مشابه یابی کردند و آنها را پیدا نمودند. قابلیت مشابه یابی، کمک بزرگی به ما می کند؛ چون یک عبارت ممکن است در کتاب های مختلف به شکل های گوناگون نقل شده باشد. از این رو، می توان گفت ما در این حوزه، نوعی دانش فقه الحدیثی را که در کتاب های ما پراکنده بود، یکجا جمع آوردیم. گاهی شما یک روایت را در کتب حدیثی می یابید که هیچ گونه اظهار نظری درباره آن نشده است؛ ولی در کتاب های دیگر که کمتر مورد توجّه هستند و جزء منابع اصلی به شمار نمی روند، برای آنها شرح یا توضیحی ارائه شده است که به وسیله قابلیت «حدیث در کتب» می توان مطّلع شد؛ مثلاً اینکه فلان حدیث در شش کتاب از منابع دست دوم هم نقل شده و بزرگان راجع به آن توضیحاتی داده اند. این موضوع را می توان به عنوان یکی از دستاوردهای خوب متن کاوی حساب کرد که به دانش محقّقان حدیث بسیار کمک می کند.

غیر از این مواردی که عرض کردم، امکانات دیگری هم هست؛ مثل «گروه بندی حدیث» که دید وسیعی را در خصوص یک حدیث به محقّق می دهد و او می تواند بهتر به استنباط احکام و معارف و بررسی روایات بپردازد.

» در واقع، نوعی میز پژوهشی برای هر روایت ایجاد شده که پژوهشگران می تواند در راستای تحقیق خود از آن استفاده کنند.

◊ بله؛ به نوعی می توان چنین گفت که همه نیازهای محققان و حدیث پژوهان پیرامون یک حدیث در یکجا عرضه شده و در دسترس قرار گرفته است.

» یکی از دغدغه های محقّقان، اِعراب صحیح روایات است. در زمینه اِعراب گذاری متون کتب حدیثی چه کاری انجام شده است؟

◊ بله؛ همین طور است. یکی از کارهای ارزشمندی که در مرکز انجام شده و اختصاصی به نورحدیث ندارد و در واقع، حاصل فعالیت بیش از دو دهه محقّقان مرکز است، بحث اِعراب گذاری احادیث اسلامی است که در پایگاه نورحدیث به کامل ترین شکل خود بروز و ظهور پیدا کرده است.

متون روایی ما، معمولاً بدون اِعراب است؛ چون مخاطب این متون، افراد متخصّص هستند و نیاز چندانی به اعراب واژگان ندارند. از سوی دیگر، کتاب هایی هم که دارای اعراب هستند، اشکالاتی در کارشان هست. با توجه به مشکلات و ظرافت هایی که در إعراب گذاری شاهد آن هستیم، کار دقت بسیاری را می طلبد. به طور طبیعی، کارهایی نیز که تا به حال انجام شده، بیشتر فردی بوده و البته نباید انتظار داشت که بدون ایراد و اشکال باشد. اتفاق خوبی که در مرکز افتاد، این بود که یک تیم متخصّص، سال ها بر روی مقوله إعراب گذاری احادیث متمرکز شدند و مشغول سامان دادن این کار مهم گردیدند. بحمدالله، قریب به اتفاق همه روایات شیعی که در این پایگاه گردآوری شده اند، دارای اعراب هستند و این موضوع، به نظر بنده کمک بسیار بزرگی برای محقّقان و حدیث پژوهانی است که در آغاز این راه قرار دارند.

» از جمله مقوله های مرتبط با حوزه هوشمندسازی، برچسب گذاری متون است. منظور از برچسب گذاری چیست؟ و چه مشکلی را از محقّق یا کاربر حلّ می کند؟

◊ برچسب گذاری، یعنی اینکه ما قسمتی از متن را به سبب ویژگی خاصّی که به آن نسبت می دهیم، معیّن کنیم؛ مثلاً فرض کنید در یک صفحه از کتاب مشخص می کنیم که این متن از کجا تا کجا حدیث است؟ چه مقداری از آن سند است؟ چه مقداری از آن متن است؟ قائل این حدیث کیست؟ معصومی که این روایت از او صادر شده کیست؟ اسامی راویانی که در سند این حدیث آمده، چه کسانی هستند؟ و یا اشارات موجود در متن حدیث همچون: آیه قرآن، داستان تاریخی، زمان و مکان خاصّ، اینها همگی برچسب گذاری می شود. یکی از زحماتی که طی چندین سال در مرکز کشیده شده و متأسفانه هنوز موفق به عرضه آن در نرم افزارهای قبلی خود نشده ایم و در نرم افزار جامع الأحادیث و پایگاه نورحدیث بخش خیلی کوچکی از آن عرضه شده، برچسب گذاری هایی است که محقّقان ما به صورت دستی روی کتاب ها زده اند. وقتی وارد پروژه نورحدیث شدیم، درصدی از کتاب های حدیثی به صورت دستی برچسب خوردند؛ أمّا در ادامه کار، به کمک هوش مصنوعی، سرعت و دقت برچسب گذاری ما بسیار افزایش یافت.

یکی از آورده های برچسب گذاری در نورحدیث که تقریباً در حوزه نرم افزارهای حدیث منحصر به فرد است، مشاهده روایاتی است که مربوط به یک معصوم خاصّ است؛ برای مثال، شما می گویید من می خواهم در روایت امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و یا امام رضا(ع) جست و جو کنم. یا اینکه می خواهم روایات امام رضا(ع) را در کتاب کافی ببینیم. این قابلیت، به شما کمک می کند که دایره روایات را به معصوم یا کتابی که مورد نظر شماست، محدود کنید و أحادیث مرتبط با آن را مشاهده نمایید. در همین راستا، می توان مسندهای مربوط به معصوم خاصّ را مشاهده کرد و یا روایات صادر شده از یک یا چند معصوم را به طور مستقل ملاحظه نمود.

از مواردی که امیدواریم به زودی به پایگاه اضافه شود، برچسب گذاری آیات است. خیلی از محقّقان حوزه تفسیر علاقه دارند، مثلاً یک آیه خاصّ را در روایات ببینند یا روایاتی را که مشتمل بر آیات هستند، به طور جداگانه داشته باشند. این موضوع، چون فرمت گذاری شده و امکان استخراج آن برای ما فراهم است، إن شاء الله به زودی به پایگاه اضافه خواهد شد. همچنین، بقیه برچسب ها و نمایه هایی که ایجاد شده، مثل: اعلام اماکن و اشخاص یا اقوام و ادیان و مباحثی از این قبیل که در دست تکمیل، توسعه و هماهنگ سازی است، به مرور زمان به پایگاه افزوده می شود که یاری رسان محقّقان در مسیر پژوهش خواهد بود.

» گزینه «گروه بندی حدیث» در پایگاه، چه کاربردی دارد؟

◊ همان طور که قبلاً عرض کردم، یکی از مشکلات ما در حوزه حدیث، احادیثی است که نسخه های مختلفی دارند. به وسیله قابلیت مشابه یابی، کار پیداکردن آنها را برای کاربر تسهیل کرده ایم؛ ولی مشکل دیگری که با آن مواجه هستیم، این است که وقتی کلمه یا عبارتی را در متون حدیثی جستجو می کنیم، تعداد فراوانی از پاسخ ها به نمایش درمی آید که در واقع این پاسخ ها، خیلی زیاد نیستند و شماری از آنها تکراری می باشند. وقتی شما گزینه «گروه بندی» را انتخاب کنید، پایگاه نورحدیث، نسخه های مختلف یک حدیث را که در کتاب های حدیثی آمده، کنار هم قرار می دهد؛ یعنی به جای اینکه مثلاً چهل نتیجه را که مشتمل بر پاسخ های تکراری است، به صورت پشت سرِ هم و آمیخته نشان بدهد، چهار نتیجه کلی را نشان می دهد؛ به طوری که هر نتیجه، شامل چندین پاسخ در داخل خود است که بر اساس ترتیب زمانی مصادر مرتب شده اند؛ یعنی بیان می کند که این روایت، مثلاً در چهار کتاب: کافی، تهذیب، محاسن و وسائل الشیعه آمده است؛ به بیان دیگر، در این حالت، شما را به مشاهده فهرست غیرتکراری احادیث نزدیک می کند.

تعبیری در علوم حدیث وجود دارد، تحت عنوان «تخریج». تخریج، یعنی اینکه فلان حدیث را در منابع روایی پیدا کنیم و بگوییم چند بار و در چه منابع حدیثی نقل شده است.

وقتی هنگام جست وجو گزینه «گروه بندی» را انتخاب می کنید، در واقع، می خواهید بدانید این حدیث، چند بار، در کجا و بر اساس چه ترتیب زمانی تکرار شده است و می توانیم بفهمیم که اوّلین بار یا آخرین بار در چه کتابی آمده و کدام کتاب ها این حدیث را از منبعی خاصّ نقل کرده اند. بدیهی است که اینها، اطّلاعات بسیار مفید و ارزنده ای است.

آورده دیگری که «گروه بندی» دارد، این است که کلیه اطّلاعات پیرامون نسخه های مختلف یک حدیث کنار هم جمع می شود و شما راجع به این حدیث، به طیف وسیعی از اطلاعات دسترسی پیدا می کنید. مثلا حدیثی از "محاسن" که در "فقیه" آمده و اگر چه در کتاب "محاسن" شرح نشده ولی میتوان شرح های آن را در ذیل نسخه "فقیه" مشاهده نمود.

» جستجوی اِلاستیک چه مزیتی نسبت به دیگر جست‌وجوها دارد؟

◊ دو نکته مهم در جست و جوی إلاستیک مطرح کرد؛ یکی بحث انعطاف است و دیگری بحث ترتیب بندی جدید. اگر شما با نرم افزارهای گذشته نور کار کرده باشید، ویژگی برجسته ای را در آنها می بینید و آن، این است که فرآیند جستجوی لفظی در این محصولات، بسیار دقیق است؛ یعنی چنانچه در درج کلمه یا عبارت مورد جست‌وجوی خود، کمی اشتباه کنید، جواب مطلوبی برای شما نمی آید؛ مثل اینکه اصل واژه، تای دونقطه یا الف و لام داشته باشد و شما آن را درج نکنید. در این حالت، چه بسا به پاسخ مورد نظر خود دست نخواهید یافت و یا گاهی نیز جواب های گمراه کننده ای عرضه می شود؛ چون موتور جست‌وجوی ما خیلی حساس و دقیق عمل می کند؛ ولی در سال های اخیر همگام با توسعه جهانی موتورهای جستجو سعی شد، انعطافی در روند جست‌وجو ایجاد شود و اگر کاربر یا محقّق کلمه را به طور دقیق و کامل هم وارد نکرد، پاسخ های مرتبط و مطلوب ارائه شود. در جست‌وجوی إلاستیک، انتظار این است که واژگان مورد کاوش کاربران را مدیریّت و بازیابی کنیم و عبارات و کلمات نزدیک و مرتبط با مورد جستجوی محقّق را حدس بزنیم و آنها را مرتّب کنیم و در نتایج خود، بهترین پاسخ ها را نشان دهیم.

البته برخی پژوهش ها، نیازمند آن است که همه جواب ها در دسترس محقّق قرار بگیرد و ترتیب آنها نیز چندان اهمّیّت ندارد؛ ولی در عمده موارد، پژوهشگران به دنبال یک یا دو نتیجه مهم تر هستند و این هدف، در پرتو جست‌وجوهای هوشمند و منعطف، نسبت به گذشته، بسیار تسهیل شده است و ما به مرور زمان، آن را در پایگاه نورحدیث توسعه می دهیم.

بنابراین، در جست و جوی هوشمند، ما از جست و جوی منطقی و خشک لفظی که قبلاً داشتیم، بیرون می آییم و کاربر با انعطاف و وسعت بیشتر به کاوش در متون حدیثی می پردازد و ماشین نتایج مرتبط با کلمه یا عبارت مورد نظر را به محقق پیشنهاد می دهد و دایره پژوهش را گسترده می سازد؛ مشابه آنچه در جستجوگرهایی مثل گوگل شاهد آن هستیم؛ البته شاید در حال حاضر، نتوانیم ادعاء کنیم به قوت و قدرت گوگل هستیم، ولی به این سمت و سو حرکت می کنیم که جستجوهای موجود در محصولات نور را به اوج هوشمندی و دقت برسانیم.

» آیا کاربران پایگاه، می توانند در توسعه و بهینه سازی بهتر نورحدیث نقش داشته باشند؟

◊ طبیعتاً نظر و انتقاد سازنده، مثل هر سامانه دیگری پذیرفته است و ما بسیار از آن استقبال می کنیم و تأکید داریم که کاربران با نظر مفید و خوب خودشان، ما را در مسیر تکمیل و بهبود پایگاه یاری کنند.

امروز فضای وب این حقیقت را پذیرفته که کاربران، سهم قابل توجّهی در تولید دانش دارند؛ یعنی اینترنت، از عرضه یک سویه خارج شده است. بر همین اساس، در پایگاه این امکان را فراهم کردیم که کاربران بتوانند ترجمه مورد نظر خودشان را از احادیث ارائه کنند و خودشان بر احادیث شرح بزنند یا راجع به ترجمه ها و شروح دیگران اظهار نظر کنند، به هر حدیثی نمایه بزنند و برای خودشان برچسب گذاری کنند. قابلیت ترجمه و شرح که مدّتی فعّال بود، به سبب یکسری از تغییرات فنّی، در حال بهبود است و إن شاء الله به زودی مجدداً فعّال خواهد شد. امیدواریم در مجموع، با همیاری کاربران و محقّقان عزیز، تولید اطّلاعات مطلوبی در پایگاه اتّفاق بیفتد. البته ممکن است خود پایگاه هم اظهار نظر خاصّی داشته باشد؛ ولی این مسئله، منافاتی با دریافت و ثبت نظرات مرتبط با فضای کاری پایگاه نخواهد داشت.

» آیا چشم انداز یا ایده خاصّی برای آینده پایگاه نورحدیث در نظر دارید؟

◊ نکته ای که باید در اینجا به آن اشاره کنم، کارهای موضوعی مرکز است. در مراسم رونمایی پایگاه نورحدیث هم بنده عرض کردم که امیدواریم این فرایند را هم بتوانیم در پایگاه پیاده سازی نماییم. تصوّر من این است که علماء و بزرگانِ ما در هر دوره ای، متناسب با امکانات و نیازهای روز، جامع حدیثی آن دوره را تدوین کرده اند؛ مثلاً کتاب شریف الکافی متناسب با نیاز جامعه شیعی و امکاناتی که در اختیار مرحوم کلینی بود، شکل گرفت. ایشان یک جامع حدیثی به اسم "الکافی" نوشت که ویژگی هایی با خود دارد؛ مانند نوع: دسترسی، سند، متن و اشاره به نسخه های مختلف. هر کدام از اینها، بحث های مفصّلی دارد که مجال طرح آنها نیست؛ ولی به طور کلّی، باید گفت که کتاب الکافی، در سال سیصد و بیست و هشت هجری الکافی شده است؛ در حالی که اگر این کتاب در زمان مرحوم مجلسی نوشته می شد، دیگر الکافی نمی شد و شکل دیگری می داشت. نمونه دیگر، بحار الأنوار است. در سال 1111هجری که علّامه مجلسی کتاب بحار را نوشت، برای آن دوره این کتاب را نوشت. اینها اتّفاقاتی است که در این دوره ها می افتد.

امروزه و در دوره خودمان نیز نیازمند تدوین یک جامع حدیثی هستیم. به نظر بنده، مهمّ ترین و برجسته ترین جامع حدیثی که امروز می توانیم بنویسیم و در حقیقت، نقش خودمان را در سیر تاریخی حدیث ایفا کنیم، یک جامع حدیثی برخط مثل نورحدیث است که بزرگ ترین جامع حدیثی امروز به شمار می رود؛ یعنی ما امروز در جامع حدیثی نورحدیث، کارهایی را می توانیم انجام دهیم که شما در یک جامعه حدیثی مکتوب، امکان آن را ندارید.

همیشه محقّقان ما ناچار بودند که در جوامع حدیثی به خیلی از تفاوت ها اشاره نکنند؛ چون اصلاً کتاب ظرفیت این حجم از بیان تفاوت ها را ندارد؛ ولی در پایگاه نورحدیث می توانید این کار را انجام دهید؛ به بیان دیگر، پژوهشگران و عالمان ما همیشه مجبور بودند در بیان مطالب فقه الحدیثی یا ترجمه و شرح، به حداقل اکتفاء کنند؛ أمّا اینجا شما تا بی نهایت می توانید ظرفیت ایجاد کنید. همچنین، در جوامع حدیثی سنّتی، معمولاً یک دسته بندی خاصّی بر کتاب حاکم بوده است؛ ولی در این پایگاه، شما می توانید فهرستی از احادیث با دسته بندی های گوناگون را در اختیار داشته باشید و هر کسی فهرست مورد نظر خودش را تهیه نماید؛ مثلاً فهرست احادیث مربوط به حوزه روان شناسی، فهرست مرتبط با طبّ، فهرست روایات مربوط به اخلاق و امثال آن.

ما امروزه در آستانه رونمایی از یک جامع حدیثی بزرگ هستیم که از قابلیت هایی بسیار فراتر از امکاناتی که در دوره های گذشته برای جوامع حدیثی متصوّر بود، برخوردار است. بنابراین، پایگاه نورحدیث را باید یک وبگاه تخصّصی دانست که پاسخگوی نیاز محقّقان علوم و معارف اسلامی و حدیث پژوهان در عرصه های مختلف خواهد بود و میزان و درصد این پاسخگویی نیز، پیوسته در دست تکمیل و روزآمدسازی است. ما باید ظرفیت پایگاه را به عنوان جامع حدیثی بزرگ شیعی، روز به روز بالا ببریم.

» به نوعی می شود گفت پایگاه نورحدیث، یک جامع حدیثی مادر است که از آن، جوامع حدیثی دیگر متولّد می شود.

◊ بله؛ همین طور است. در گذشته ما ناچار بودیم جوامع حدیثی مثل وسائل الشیعه و بحار الأنوار را از هم جدا کنیم؛ امّا در فضای دیجیتال، این گونه محدودیت ها برداشته شده و کاربران می توانند یک جامع حدیثی شامل و کامل داشته باشند که می تواند مثلاً یک درگاه فقهی، یک درگاه پزشکی و یا یک درگاه روان شناسی داشته باشد؛ یعنی می توانیم درگاه های مختلفی را روی یک بانک واحد ایجاد کنیم و کارمان را در حوزه های متفاوت علوم و معارف گسترش دهیم.

ویژگی جامع حدیثی نورحدیث، سیّال بودن آن است؛ یعنی شما در گذشته وقتی وسائل را می نوشتید، می گفتید تمام شد و اگر نسخه دوّمی از وسائل به دست ما برسد، می گویید این تحریر جدیدتری از نسخه اوّلیه "وسائل" است؛ ولی در این جامع حدیثی برخط، هیچ گونه محدودیتی وجود ندارد و هر آن می توان آن را به روزرسانی کرد و احادیث جدیدتری را به آن افزود؛ یعنی همیشه باب این جامع حدیثی باز است و همچنان برای تکمیل و بهینه سازی، باز خواهد ماند. بنابراین، پایگاه نورحدیث به نوعی با زمان پیش می رود و اساساً ویژگی رسانه های برخط و دیجیتالی، این است که زنده و پویا و همیشه در حال تکمیل هستند.

» اگر نکته خاصّی باقی مانده، بیان بفرمایید.

◊ در پایان عرایض به دو نکته اشاره می کنم. یکی اینکه باید تأکید کنم این محصول (نورحدیث)، مختصّ ماست و فنّاوری به کار رفته در آن نیز بومی سازی شده و دارای ویژگی های منحصر به فردی است. به هر حال، این مرکز برای توسعه پژوهش های مرتبط با علوم اسلامی و انسانی، از فنّاوری های روز دنیا بهره برده و می برد؛ أمّا همواره می کوشد آن را بومی سازی نماید و در راستای اهداف خویش از آن استفاده کند.

نکته دیگر اینکه دسترسی به وبگاه نورحدیث برای همگان رایگان است و فقط نیازمند ثبت نام و ایجاد حساب کاربری است. البته اگر کسی قبلاً در یکی از پایگاه های نور مثل نورلایب یا نورمگز، ثبت نام کرده باشد، با همان نام کاربری و رمز عبور می تواند از امکانات نورحدیث هم استفاده نماید و دیگر نیازی به ثبت نام جدید در پایگاه ندارد.

» از اینکه وقت خود را در اختیار ما قرار دادید، بسیار سپاسگزاریم.

◊ بنده هم به نو به خودم از زحمات شما و همکارانتان در فصلنامه ره آورد نور که نقش خوبی در انعکاس دستاوردهای نور ایفا می کنند و همین طور از همه همکارانم و کسانی که در به ثمر نشستن این پایگاه بزرگ حدیثی تلاش کرده اند، تشکر می کنم.