ره آورد نور

جایگاه (1)ICT در توسعه جوامع

امروزه توسعه جوامع، یکی از ضروریات زندگی بشر محسوب می شود که حوزه های علمیه از آن مستثنا نیست؛ بلکه در جوامع علمی - فرهنگی به خصوص حوزه دین، نیاز بیشتری احساس می شود تا در راستای اهداف خود بتواند با فراسوی دنیای خویش به دور از موانع و چالش های حاصل از ساختارها و افکار سنتی ارتباط وسیع، سریع، عمیق و آسان تری برقرار کند و مخاطبان خود را به سطح بین الملل گسترش داده، اطلاع رسانی(2) کاملی را به انجام رساند.

فرهنگ دینی شیعه و علوم حوزوی، خاصه دانش هایی نظیر فقه، اصول، تفسیر، عقائد، تاریخ، سیره و حتی علم رجال به شدّت وابسته به احادیث و سخنان گهربار پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه بزرگوار(ع) می باشد. بدیهی است که برای درستی انتساب این سخنان ایشان ناچار از بررسی سندی احادیث می باشیم.

برای رسیدن به این هدف ناگزیریم که روش های سنتی را کنار گذاشته و روش های نوین را جایگزین آنها کنیم تا در کمترین زمان بتوانیم به نتایج پژوهشی بیشتری دست یابیم.

یکی از پهنه هایی که رایانه می تواند در آن کارساز و راه گشا باشد، مباحث رجالی است؛ زیرا علم رجال دارای قواعد و دستورات معینی است که به وسیله آن می توان وثاقت و ضعف راوی را به دست آورد و این چنین، با جرح و تعدیل راوی و کنار گذاشتن راویان یک سند، صحت یا ضعف سند استنباط می شود(2).

موضوع بازیابی و شناخت احادیث مشابه در کتب روایی و تهیه متونی خالی از روایات شبیه به هم، از دیرباز مورد توجه عالمان و اندیشمندان اسلامی بوده است و تا به حال اقدامات شایسته ای در این مسیر صورت گرفته و کارهای پراکنده ای نیز در حال انجام است.

برای روشن سازی زوایای مختلف این بحث، نشریه ره آورد نور گفتگویی را که با جناب آقای «سقایی» معاونت فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به انجام رسانده، در معرض مطالعه خوانندگان و علاقه مندان محترم قرار می دهد و افق های جدیدی را فراسوی متولیان این موضوع می گشاید. ایشان در بحث خود به الگوریتم ها یا همان منطق پردازش داده ها در این زمینه پرداختند و فرض های مختلفی را برای برنامه نویسی رایانه ای به منظور شناسایی احادیث مشابه ارائه دادند.

در سایه پیشرفت های شگرف و روزافزون در عرصه فنّاوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) تغییرات چشم گیری در ساز و کارهای تولید علم و دانش به وجود آمده است و چشم انداز جدیدی را پیش روی پژوهش های علمی در تمامی عرصه ها از جمله علوم انسانی و اسلامی گشوده است. دستیابی آسان به منابع گسترده اینترنتی با امکانات جستجو و بازیابی اطلاعات به روش های مختلف، بانک های بزرگ اطلاعاتی، توسعه ابزارهای ارتباط دو جانبه در اینترنت همچون: پست الکترونیکی، اطاق گفتگو و Orkut موجب شده است که مدیران پژوهشی در راستای استفاده بهینه از این فضای جدید طرح پژوهشگاه مجازی research institute Vittual را در دستور کار خود قرار دهند و از آن به مثابه ابزاری برای توسعه تحقیقات علمی سود جویند.

اخلاق فنّاوری اطلاعات (IT Ethics) یکی از مباحثی است که در اخلاق کاربردی (Applied Ethics) مطرح می شود. اخلاق کاربردی از زیر شاخه ها یا پیوست های رشته فلسفه اخلاق است که به مباحثی می پردازد که به ارزش های عملی رفتار انسان ها در حوزه هایی خاص مربوط می شود. از بین دیگر موضوعاتی که امروز در ذیل اخلاق کاربردی از آنها بحث می شود می توان به عناوین ذیل اشاره کرد: اخلاق پزشکی، اخلاق زیست محیطی، اخلاق روزنامه نگاری، اخلاق تجارت و مانند آن. البته گاهی در اخلاق کاربردی از ارزش گذاری و نوع خاصی از افعال انسانی مانند سقط جنین و آسان مرگی نیز بحث می شود. اخلاق فنّاوری و اطلاعات یکی از جدیدترین مباحثی است که در اخلاق کاربردی مطرح شده و به تازگی در طرح تکفا کار گروهی خاصی بدان اختصاص یافته است. به کمک دیگر اعضایی که درصدد آن که اخلاق انجمن در حوزه علمیه قم را تأسیس کنند بر آن شدیم که طی مدت یک سال این بحث جدید را از نگاهی فلسفی- اجتماعی و نیز از نگاهی درون دینی مطرح نماییم و فضای جدیدی را در باب مباحث نوظهور در حوزه اخلاق بگشاییم. از این رو، این مقاله بر آن است که توصیفی اجمالی از این عنوان به دست دهد تا خوانندگان با این مسئله آشنایی بیشتری پیدا کنند و زمینه بحث های عمیق در آن فراهم آید. با توجه به استقبال وسیعی که جامعه ما خاصه قشر جوان از اینترنت و ارتباطات شبکه ای داشته است و تأثیرات عمیق و گسترده ای که فضای رایانه ای بر وجوه مختلف جامعه ما دارد، بجا و لازم است تا مسائل اخلاقی درباره فنّاوری اطلاعات مورد کنکاش قرار گیرد و دیدگاه اسلامی ما در باب موضوعات جدیدی که حول این محور پدید آمده است، روشن گردد.

نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی با همکاری شرکت تعاونی مراکز اطلاع رسانی علوم اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از تاریخ 13 تا 18 خرداد ماه 83 در محل دائمی نمایشگاه های استان قم برپا شد. در این نمایشگاه که 53 مؤسسه و مرکز تولید کننده نرم افزار علوم اسلامی از استان های: قم، تهران، اصفهان و خراسان حضور داشتند، با استقبال گسترده گروه های مختلف مردم، به خصوص علاقه مندان به مباحث رایانه ای علوم اسلامی مواجه گردید.

از دیرباز آگاهی از واژه ها و اصطلاحات هر علم برای کسانی که می خواستند آن را فرا گیرند و یا به دیگران منتقل نمایند، اهمیت ویژه ای داشته است و تدوین فرهنگ نامه ها و دائرة المعارف ها در راستای تأمین همین مهم بوده است.

ولی استخراج مجموعه واژگان در هر علم و کشف روابط میان واژه های کلیدی که بدنه یک دانش را تشکیل می دهند و نیز سازماندهی میان واژگان، از امور اساسی و کلیدی است که کمتر به آن توجه کرده ایم. امروزه مسئله سازماندهی اطلاعات علوم و معارف بر پایه واژگان موضوعی، نیازمند نظام اطلاعاتی تحلیل شده و به هم پیوسته ای است که قابلیت ذخیره و بازیابی و همچنین قدرت توزیع اطلاعات مورد نیاز را دارا باشد.

پیوستن اطلاعات علوم و معارف اسلامی به مجموعه های اطلاعات تحلیل شده در سطح ملی و جهانی در شکل نظام های روشمند، اصولی، ساختاری و قابل انعطاف امری ضروری و جدّی است.

نمایه نامه موضوعی صحیفه سجادیه توسط مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران در دو جلد و مجموعاً 1377 صفحه فراهم آمده است. از آنجا که در این اثر ارزشمند برای نخستین بار صحیفه سجادیه نمایه زنی و موضوع بندی شده است، گزارشی از آن، جهت آشنایی خوانندگان ارائه می گردد.

در عصر موسوم به «عصر اطلاعات(1)» سرعت و میزان تولید اطلاعات به اندازه ای است که گفته می شود فقط در آمریکا روزانه شش تا هفت هزار مقاله علمی چاپ می شود و اطلاعات موجود در جهان در هر پنج سال و نیم به میزان دو برابر افزایش می یابد.(2)

اینترنت به عنوان بزرگ ترین مولود جامعه اطلاعاتی نقش چشمگیری در این روند رو به رشد داشته و دارد. بنابر تحقیقی که در سال 2002م انجام گرفته است، هر روز 3/7 میلیون صفحه وب به این شبکه جهانی افزوده می شود(3) که به یقین امروزه این رقم بیش از ده میلیون می باشد.

در این نوشتار برآنیم تا نیم نگاهی به کارکردهای مختلف، و عمدتاً مثبت اینترنت و جایگاه جامعه ما در این شبکه داشته باشیم تا تصویر روشن تری از اینترنت برای خوانندگان محترم ترسیم شود.

اطلاع رسانی در مقوله دین و معارف اسلامی از اموری است که از دیرباز ذهن متصدیان این امر را به خود مشغول نموده و در این راستا، استفاده از ابزار کارآمد و محتوای خوب و مفید، بیش از هر چیز دیگری مورد توجه قرار گرفته است.

اگرچه حوزه علمیه که از جمله متصدیان تولید علوم اسلامی و اطلاع رسانی در عرصه دین به شمار می آید، در زمان های گذشته با استفاده از ابزارهای ساده و در محدوده خاص به تبیلغ احکام و معارف الهی پرداخته است، اما امروزه وسعت علوم و فنون مختلف و ارتباط نزدیک میان جوامع و ادیان گوناگون، بهره مندی از شیوه های نوین اطلاع رسانی را گوشزد می نماید و عصر حاضر که به «عصر اطلاعات» موسوم گشته، ضرورت همراهی و یا جایگزینی ابزارهای جدید با ابزارهای سنّتی را یادآور می شود.

یکی از ابزارهای اطلاع رسانی در جهان امروز، وبلاگ نویسی در اینترنت می باشد که در میان اقشار مختلف اشاعه یافته و از سوی دیگر، پدیده ای بسیار مفید برای مبلغان دین به شما می رود. در این مقاله ضمن تعریف و تبیین اهمیت این شیوه فراگیر و جدید، به راهکارهایی چند در خصوص ضرورت ترویج این ابزار در حوزه دین می پردازیم.

بسیاری از فیلسوفانی که مطالبی در باره اینترنت نوشته اند، این بحث را به میان کشیده اند که ارتباط افراد از طریق اینترنت به شیوه های مختلف نسبت به انواع ارتباطهای معمول و روزمره که با حضور جسمی افراد همراه است، حالتی تقلیل یافته دارد؛ برای مثال، «هیوبرت دریفوس» در کتابش به نام «در باب اینترنت» استدلال می کند:

رشد استفاده از رایانه در ایران و به کارگیری آن در فرایندهای مختلف آموزش، صنعت، نشر و پژوهش، مسائل حقوقی نوظهوری را در پی داشته است. این مسائل ضرورتاً باید در دستگاه فقهی و حقوقی ایران تحلیل و قوانین مناسب با آنها تصویب گردد.

یکی از این مباحث، حقوق مالکیت فکری است که متأسفانه کمتر مورد کنکاش فقهی قرار گرفته است. حجة الاسلام سید حسن شبیری که از فضلای آشنا با مباحث علمی رایانه است، در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «مسئولیت حقوقی ناشی از نرم افزارهای معیوب» تلاش نموده است که این مسئله را با تکیه بر مبانی استدلالی فقهی به ویژه فقه شیعه بررسی نمایند. در این نوشتار گزیده ای از پایان نامه ایشان را با هم می خوانیم.

با توجه به ضرورت فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، شاهد آن هستیم که در چند سال اخیر بسیاری از دفاتر، مراکز و سازمان های مربوط به حوزه علمیه در راستای پیشبرد اهداف توسعه اقدام به ایجاد و تولید سایت ها، شبکه های اینترانتی و یا نرم افزار و سخت افزار نموده اند، که در سال های آتی نیز سرعت بیشتری به خود می گیرد. اگر چه تاکنون امکانات، نیروها و سرمایه های هنگفتی هزینه شده؛ اما هنوز اهداف کوتاه مدت و بلندمدت به صورت کلان و خُرد در راستای توسعه تعریف نشده است.
در بین سطوح تصمیم گیری به ویژه در توسعه عملیاتی حوزه دین، فرهنگ و علم این اتفاق نظر وجود دارد که جهت دسترسی به توان بالای فنّاوری اطلاعات و ارتباطات؛ به نتیجه رساندن سرمایه گذاری های انجام شده؛ ایجاد بستر مناسب جهت جلب اعتماد صاحبان سرمایه، مراجع، مدیران عالی رتبه و از طرف دیگر کاربران اعمّ از قشر حوزوی، دانشگاهی و عموم مخاطبان، باید پس از اصلاح دیدگاه نسبت به ICT و شناخت تمام توان و امکانات آن، از روش های مدیریتی متمرکز و یا راهبری متمرکز بر امکانات، نیروها و سرمایه ها استفاده نمود تا چنین فعالیت هایی به صورت منسجم، مطمئن و پایدار صورت بگیرد.

روش های یکپارچه سازی و نهادینه کردن آن، ما را قادر می سازد تا بر ضعف ها و ناکارآمد بودن وضعیت فعلی فایق آمده تا بتوایم علاوه بر برنامه ریزی استراتژیک و کلان حوزوی گروه های بزرگ و کوچک مربوط به حوزه و حوزویان را امر تسهیل روابط، ارتقاء کیفیت محصولات ارائه شده سوق داده و در نتیجه به احیای رسالت حوزوی و مخاطب سازی در عرصه جهانی مخصوصاً محافل علمی دنیا دست یابیم. از این رو، ضرورت ایجاب می کند جهت نیل به آن توانمندی به بررسی مشکلات توسعه در حوزه، تبیین وظایف دولت، و نقش حوزه در این خصوص و مسائل پیرامون آن بپردازیم و سعی شود تا راهکارهای اساسی آن معرفی گردد.

با وجود نیازهای نوشونده و مسئولیت آور در روزگار جدید، همچنان اولویت نخست، حفظ پیوند میان اصیل قدیم و نیاز نوین روز است. بی گمان گسست از سنت قویم قدیم، جدایی از آینده و ماندگاری در زمانه ای است که هر چیزی را از میدان روزگار بیرون می راند و نیست و نابود می سازد. کسی که در حال نتواند میان سنت ها و تجددها پیوند منطقی و استوار برقرار نماید، در آینده نیز نمی تواند در عرصه جهانی ماندگار باشد؛ چرا که در جهان متحول و متغیر، پدیده ای باقی می ماند که بتواند سنت ها را با نیازها و الزامات اجتماعی و تحولات عصر خو پیوند زند. برآیند این پیوند حضور و کارکردی مثبت است که ماندگاری مطلوب را برای آینده ضمانت می کند.

اعراب گذاری متون عربی کار با سابقه ای است و پیشینه آن به صدر اسلام باز می گردد. مشهور این است که اصول نقطه گذاری واعراب قرآن را ابوالاسود دوئلی به دستور امام علی ابن ابیطالب پایه گذاری کرده است. با وجود اینکه عربی، زبان مادری عربها بوده است، ولی آنان بر درست نویسی و درست خوانی متن قرآن کریم اهتمام ویژه ای داشته اند و ائمه دین هم بر این مسئله تأکید می نموده اند؛ چنان که وقتی کسی قرآن را نزد امیر مؤمنان(ع) به غلط خواند، حضرت به ابوالاسود دوئلی دستور داد تا اصول نحو عرب را تدوین نماید، که با راهنمایی آن حضرت(ع) و به کوشش ابوالاسود پایه بنیادین و اصول نحو عرب شکل گرفت.

گفته می شود نخستین نظام اعراب گذاری که در نظر گرفته شد، عبارت از این بود که فتحه (زبر) با گذاردن یک نقطه بالای حرف، و کسره (زیر) باگذاردن یک نقطه زیر حرف، و ضمه (پیش) با گذاردن یک نقطه در داخل شکل حروف نشان داده و روی حرف ساکن نیز دو نقطه می گذاشتند. این اقدام اوّلین گام در پیدایش علم نحو و ادبیات عرب محسوب میشود.

فنّاوری اطلاعات به عنوان یکی از فنّاوری های نوین بشری به سرعت در حال تأثیرگذاری بر روی الگوهای زندگی، روش تحقیق، شیوه های آموزش، مدیریت اطلاعات و سایر زمینه های زندگی انسان است. در نوشتار حاضر حجة الاسلام و المسلمین دکتر شهریاری مدیر عامل مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به بررسی تأثیر فنّاوری اطلاعات بر نظام آموزش حوزه و پژوهش های اسلامی پرداخته است.

توجه شما را به این مقاله ارزشمند که در مراسم افتتاحیه نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی عرضه شده، است جلب می کنیم:

اشاره

مانوئل کاستلر نویسنده کتاب «در باره عصر اطلاعات» معتقد است اگر در گذشته از طریق بازوی کار و کار مکانیکی در کارخانه ها موتورها حرکت داشتند، امروزه این کارها از طریق اطلاعاتی که به وسیله اینترنت مبادله می شود انجام می گیرد و دنیا هم اینک از راه اطلاعات مسیر پیشرفت را طی می کند. در سال 1992م ال گور معاون کلینتون برای نخستین بار اصطلاح بزرگراه های اطلاعاتی را به کار برد و برنامه ملی ایجاد بزرگراه های اطلاعاتی و زیرساخت های اطلاعاتی را مطرح کرد. به دنبال آن در سال 1994م در اوّلین کنفرانس اتحادیه بین المللی ارتباطات از راه ITU یک سیاست پنج اصلی در این راستا مطرح شد. این پنج اصل عبارت اند از:

جامعه اطلاعاتی چیست؟

در واژه نامه ارتباطات آورده اند: «جامعه اطلاعاتی به جامعه ای گفته می شود که در آن بیشترین سهم تولید ناخالص ملی، از کالاها و خدمات مربوط به اطلاعات و اطلاع رسانی حاصل می شود.»

با گسترش اینترنت و فنّاوری نوین، تبادل اطلاعات به صورت نیازی دائمی درآمده است. بر همین مبنا، دنیا در حال گذر از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی است. کارشناسان پیش بینی کرده اند که در سال 2005م اوّلین کشورها وارد جامعه اطلاعاتی می شوند. در آینده ای نه چندان دور، علم و دانش سرمایه هر کشوری خواهد بود. بنابراین، کشورها سعی می کنند خود را برای ورود به این جامعه آماده کنند. ضمن اینکه جهانی شدن نیز این امر را تشدید می کند. ظهور و گسترش «اینترنت»، در ایجاد شرایط گذر از «جامعه صنعتی» به «جامعه اطلاعاتی» اثر شایسته ای داشته است. «اینترنت» که اکنون به قول برخی از محققان ارتباطی، ستون فقرات ارتباطات اطلاعاتی سراسری کره زمین و به عبارت دیگر، «شبکه مادر شبکه های اطلاع رسانی» جهان شناخته می شود، معرف ساختار تحول یافته شبکه اطلاعاتی وزارت دفاع آمریکاست.

«سیستم عامل ملّی»، نامی است که شورای عالی انفورماتیک کشور بر روی سیستم عامل «لینوکس» گذاشته است؛ پروژه (سیستم عامل ملّی) که شورای عالی انفورماتیک ایران به رهبری ICT پیشرفته دانشگاه صنعتی شریف در سال 1379 کلید زده شد. به گفته مجید صیدی مدیر پروژه فارسی سازی لینوکس برای تدوین سیستم عامل ملی، 4 میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده است و قرار است تا پایان سال 1384 جایگزین سیستم عامل «ویندوز» شود.

حال با توجه به اینکه 97% از رایانه های شخصی و غیر شخصی در سراسر کشور به سیستم عامل ویندوز مجهز است و به دلیل زبان ساده و سرعت بالا توانسته جای خود را در میان کاربران ایرانی باز کند، ضرورت تغییر سیستم از ویندوز به لینوکس با صرف مبالغ هنگفت و زمان طولانی چیست؟ آیا سیستم لینوکس می تواند پاسخگوی نیازهای کاربران ایرانی باشد؟

اشاره

هر کس برای جستجوی مقالات و مطالب مورد نیاز خود در اقیانوس اطلاعات اینترنت، به موتورهای جستجو نیازمند است. این موتورها به دو گروه عمومی و تخصصی تقسیم می شوند. بیشتر ما جستجوگرهای عمومی را می شناسیم که مشهورترین آنها «گوگل» و «آلتاویستا» است. اما جستجوگرهای تخصصی، موتورهایی هستند که در حیطه یک موضوع خاص جستجو می کنند. آنها پایگاه های مربوط به موضوع خود را در وب شناسایی و به پایگاه داده خویش اضافه می کنند. فرآیند تحقیق در این گونه موتورها مانند جستجوگرهای عمومی و معروف با وارد کردن واژه در کادر جستجو انجام می گیرد. در برخی از آنها علاوه بر جستجوی کلید واژه، جستجو از طریق فهرست راهنما و دسته بندی موضوعی اطلاعات نیز امکان پذیر است. البته گروهی، جستجو در یک موضوع خاص را تنها از طریق دسته بندی موضوعی و فهرست راهنما انجام می دهند.