کلیدواژگان: رابط کاربر، کاربرمحوری، کاربردپذیری، فناوری زدگی، دسترس پذیری.
اهمیت رابط کاربر
یک پایگاه اینترنتی از دو بخش کلی تشکیل می‌یابد: بخشی که به مدیریت آن مربوط است و بخش دیگر که کاربر با آن سروکار دارد. آنچه کاربران به وسیله آن با پایگاه تعامل دارند، محیط یا رابط کاربر (1) نام دارد. این محیط میان ماشین و کاربر وسطه قرار میگیرد تا کاربر را به محتوای پایگاه یا نرمافزار رهنمون شود. رابط کاربر، تنها بخشی از یک پایگاه یا نرمافزار است که کاربر آن را میبیند و از طریق آن میتواند با یک نظام ساده یا پیچیده ارتباط برقرار کند. برخی صاحبنظران رابط کاربر را مهم‌ترین عامل موفقیت یا شکست نظام رایانه‌ای میدانند. برخی دیگر نيز رابط کاربری ضعیف را سبب بروز اشتباه، ایجاد عصبانیت، سردرگمی و افزایش فشار روانی کاربران می‌شود.
رابط کاربر، اطلاعات موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی و نظامهای رایانه‌ای را قابل استفاده و دسترسپذیر می‌کند و به کاربر نشان میدهد که یک پایگاه چه ساختاری دارد و اطلاعات آن چگونه به هم مرتبطاند (رحمتالله فتاحی و محمد زرهساز، 1385)
رابط کاربری بر ذهن کاربران تأثیر بسیار میگذارد و طراحان پایگاه یا نرمافزارهای کاربردی از طریق آن اندیشه خود را به استفادهکنندگانشان منتقل می‌کنند. همین تأثیر سبب می‌شود کاربر پایگاه‌های اطلاعاتی را به‌درستی بشناسد و از آن به شایستگی استفاده کند. همچنین رابط کاربری متناسب با محتوا در جذب و نگهداری بیشتر کاربران نیز تأثیر بسیار دارد.
با توجه به اهمیت رابط کاربر در یک پایگاه اطلاعاتی، دقت در طراحی بهینه که کاربر به‌سادگی و به گونه مؤثر از آن بهره مي‌برد، بسیار اهمیت می‌یابد.
یک پایگاه برای این‌که بتواند رابط کاربری متناسب با توانایی و علایق کاربران خود را طراحی کند، باید جامعه کاربران خويش را بشناسد. شناخت کاربر از اصول نخستین در مهندسی کاربر است. (همان، ص 253)
اقسام کاربران پایگاهها
کاربران یک پایگاه از چند دید قابل تقسیم‌اند:
- - سن: نوع رابط کاربر، طراحی، رنگ و چینش گزینه‌ها برای پایگاههایی که مخاطبان آن نوجوانان و جواناناند، متفاوت از پایگاههایی خواهد بود که کاربران آن بزرگسالاناند.
- - جنس: سلایق و رفتارهای کاربران زن، متفاوت از کاربران مرد خواهد بود و از این رو، رابط کاربر برای هر یک از این مخاطبان باید متفاوت باشد.
- - قابلیت های جسمی: رابط کاربر پایگاههایی که کاربران فاقد عضو یا اعضاییاند، یا توانایی جسمانی آن‌ها کم است، باید متناسب با توانایی آن‌ها باشد.
- - زمینه های قومی یا فرهنگی: تفاوتهای فرهنگی استفادهکنندگان یک پایگاه، باید در طراحی عناصر و ویژگیهای رابط کاربر در نظر گرفته شود تا کاربران رضایت داشته باشد.
- - تحصیلات: نمادها، استعارهها و قواعد سجاوندی در طراحی رابط کاربر، ارتباط بسیاري با شناخت میزان و نوع تحصیلات کاربران پایگاه دارد.
هر دسته از این کاربران، رابط کاربری متناسب با آن سن را می‌طلبد. افزون بر آن، متغیرهای دیگر در شناخت کاربر نقش دارد؛ به این معنا که کاربران در هر یک از دستههای پیش‌گفته که باشند، عاملي مهم و اساسی در چگونگی استفاده از پایگاه‌های اینترنتی، سواد اطلاعاتی کاربران یا دانشآنها در استفاده از رابط کابر است.
کاربران از نظر سواد اطلاعاتی
کاربران از نظر سواد اطلاعاتی به موارد ذيل قابل تقسیم‌اند:
- - کاربران مبتدی: کاربران درباره مفاهیم مربوط به رابط یا حوزه کاری نظام مورد نظر، اطلاعات اندکی دارند و ممکن است در استفاده از نظام دچار سردرگمی شوند. برای غلبه بر این مشکل رابط کاربر باید تمهیداتی در آموزشهای پیوسته و صفحات راهنمای خود در نظر بگیرد. واژگان باید برای کاربرن آشنا و در سراسر نظام به صورت یکدست باشد. تعداد عملیات مربوط به رابط کاربر نیز باید کاسته شود به گونهای که کاربران مبتدی و کمسابقه توانایی انجام کارکردهای ساده را به دست آورند. به این ترتیب ار سردرگمی‌ای گروه از کاربران کاسته شده، اعتماد به نفس آن‌ها افزایش می‌یابد و نیروی تقویت‌کننده مثبتی برای استفاده مجدد از نظام در آن‌ها پدید می آید.
- - کاربران گاهبه گاهی و مطلع: این گروه از کاربران آگاهی کاملی از وظایف نظام رایانه‌ای دارند ولی به شکل تصادفی و گاه به گاه از نظام استفاده می‌کنند. آن‌ها دارای دانش وسیع درباره مفاهیم حوزه کاربری نظام و رابط آن مشکل داشته و این کار برای آن‌ها بسیار دشوار است. طراحی منوهای ساختاریافته واژگان یکدست و رابط شفاف از بار ذهنی این کاربران می‌کاهد. همجنین ایجاد توالی‌های درست و یکدست در عملیات ارائه پیام‌ها و راهنمایی‌های مؤثر و معنادار به این کاربران در بازشناسی چگونگی تکمیل صحیح کارکردهای خود کمک می‌کند.
- - کاربران متخصص و ماهر: این گروه از کاربران با مفاهیم رابط و حوزه کاری آشنایی کامل دارند و در پی انجام سریع کار خودند. آن‌ها خواستار سرعت بالای پاسخ‌دهی، ارائه بازخوردهای موجز و غیر منحرفکننده و امکان انجام آسان عملیات و در پی میانبرهایی در رابط کاربری برای انجام سریع کار خودند. (همان، ص 254)
همچنين، طراحان پایگاه ها باید از نظر نوع و سواد اطلاعاتی شناخت کافی از کاربران خود داشته باشند؛ اما یک پایگاه بسته به نوع محتوا ممکن است کاربرانی از انواع و سواد اطلاعاتی گوناگون داشته باشند. از این رو، رابط کاربری این دست پایگاه ها باید لایه ای و سطحبندی شده باشد تا گروهها مختلف کاربران با توجه به وضعیت خود به‌سادگی از آن استفاده کنند.
انواع محتواي پايگاه
جز کاربر، محتوای یک پایگاه نیز در شکل و ساختار رابط کاربر مؤثر است. محتواها در پایگاهها به چند گونه وجود دارد:
- - محتواهای چندرسانه‌ای: این گونه از محتواها شامل: صوت، تصویر، فیلم، گرافیک، نقشه و... است.
- - محتواهای متنی: از نمونه‌های این دست از محتواها می‌توان به: کتاب، مقاله، نسخه خطی، پروانه ثبت اختراع و... اشاره كرد.
- - ترکیبی از متن و چندرسانه: یک پایگاه ممکن است ترکیبی از: متن، تصویر، فیلم، صوت و... باشد.
هر یک از محتواهای پیش‌گفته، رابط کاربریِ متناسب با خود را می‌طلبد؛ برای نمونه، یک پایگاه که محتوای متنی عرضه می‌کند، گزینه‌ها، برنامه‌ها و ابزارهای خاصی را نیاز دارد که با یک محتوای صوتی متفاوت است.
مفهوم فناوری‌زدگی در طراحی رابط کاربر
دانش درباره محیط رابط و حوزه تعامل انسان با رایانه، مستلزم مطالعه در حوزههای گوناگونی چون: زبانشناسی، روانشناسی، اطلاعرسانی و جامعه شناسی است؛ مفاهیمي که در نظام آموزشی دانشگاهی برای علوم رایانه مورد غفلت قرار گرفته است. (همان، ص 258)
شاید از همین رو است که بسیاری از گردانندگان پایگاه‌های اینترنتی، با وجود دانش برنامه‌نویسی و توان فنی، نمی‌توانند رابط کاربری کارآمد، زیبا و کاربرپسند طراحی کنند. در بسیاری از این دست پایگاهها، استفاده بسیار از فناوری‌های تازه در پایگاهها به مقصود جلب و جذب کاربر به کار گرفته می‌شود؛ بی‌خبر از این‌که چنین ابزارهایی، در نمونه‌های بسیار، نه‌تنها کمکی به کاربر در دستیابی به محتوای پایگاه نمی‌کند، بلکه برای او جذاب نیز نیستند. این کار پایگاهها را شاید بتوان «فناوری‌زدگی» خواند.
از این نمونه می‌توان به کاربرد فناوری‌های جديد وب مانند: جی‌کوری (2)، اسلایدشو، (3) و ای‌جکس (4) به گونه نابه‌جا است؛ مثلاً چهار بخش «بلوک» از پایگاه راسخون (5)، از عکس‌های متحرک ـ به شکل اسلایدشو ـ استفاده می‌کند که شاید برای کاربران آزاردهنده باشد.
راه‌کارهای طراحی رابط کاربر
با توجه به آنچه در پیش گفته شد، در ذیل به بیان ویژگی‌هایی که یک پایگاه اینترنتی باید داشته باشد، اشاره می‌کنیم و پس از تبیین هر ویژگی، وجود یا عدم آن را در برخی پایگاه‌های برخط اسلامی می‌سنجیم.
به گونه کلی، شاید بتوان نمونه‌های ذیل را از جمله مهم‌ترين مسائلی دانست که بايد در طراحی رابط کاربر به آن توجه کرد:
1. سادگی: برای کاربر، سادگی استفاده از نظام اهمیت فراوان دارد. اگر کاربر محیط را پیچیده و گمراه‌کننده ببیند، از آن صرفنظر می‌کند.
با وجود پیشرفتهای گوناگونی که در فناوری اطلاعات و در نتیجه در طراحی نرمافزارهای پایگاه‌های اطلاعاتی حاصل شده است، همچنان ویژگی «ساده بودنِ» محیط رابط، مورد توجه بيشتر کاربران است. در بسیاری از پایگاهها مشاهده می‌شود که محیط رابط دارای عناصر و گزینه‌هایی است که بیش از نیاز کاربران است و همین امر سبب پر بودن صفحات محیط رابط شده است. در حقیقت، تعداد عناصر و گزینه‌هایی که در هر صفحه از محیط رابط مشاهده می‌شود و نیز چگونگی آرایش آن عناصر در کنار هم، باید بر اساس اصل سادگی و کاربرپسند بودن تعیین شود. به این منظور، طراح پایگاه باید خود را در جای کاربر در نظر گیرد و درباره هر عنصر، ضرورت یا عدم ضرورت لحاظ کردن آن در محیط رابط، ارائه گزینه‌ها و اطلاعات اضافی و چگونگي قرار گرفتن آن‌ها در روی صفحه قضاوت کند.
بنابراین، از مهم‌ترین جنبه‌های سادگی محیط کاربر آن است که صفحه پایگاه بیهوده پر و شلوغ نباشد. صفحه ایدهآل باید ظاهری منظم، آراسته و خلوت داشته باشد و از قواعد طراحی بصری مناسب تبعیت کند. این قواعد عبارت‌اند از: تعادل، تقارن، صرفهجویی در فضا و توالی درست. (رحمتالله فتاحی و محمد زرهساز، 1385، ص 258)
از اين نظر، اگر بخواهیم پايگاه‌های تبیان (6)، راسخون و حوزه (7) را به منزله سه نمونه از مهم‌ترین پایگاه‌های اسلامی بسنجیم، ملاحظه خواهیم کرد که پایگاه راسخون، در قیاس با حوزه و تبیان صفحه خلوت‌تری دارد. یکی از ویژگی‌هایی که در این پایگاه به آن توجه شده، امکان پنهان کردن گزینه‌های غیر ضروري است. پایگاه حوزه نیز در قیاس با تبیان، دسته‌بندی ساده‌تری دارد.
2. زیباشناختی: توجه به اصل زیباشناختی در این محیط، ضروری است که شامل کل ساختار یک محیط رابط می‌شود. زیبایی و جذابیت، یکی از عناصری است که انسان می‌کوشد تا در محیط زندگی و ابزارهای مورد استفاده خود ایجاد کند. فناوری اطلاعات، نه تنها از ارزش این ویژگی نکاسته است، بلکه با ارائه روشها و ابزارهای مناسب، امکان عملی ساختن چنین خواستی را به‌راحتی فراهم کرده است. محیط رابط پایگاهها باید از این ویژگی استفاده کند تا فضایی که کاربر در آن به انجام عملیات جستجو و بازیابی اطلاعات میپردازد، زیباتر و جذابتر شود. زیبا و جذاب بودن محیط رابط، موجب افزایش علاقه کاربر در مراجعه بعدی وی به پایگاه می‌شود.
رنگ، از عناصر مهم در محیط طراحی است؛ زیرا حس زیباشناختی و مکانیابی را منعکس می‌کند. استفاده از رنگ‌های متنوع نباید گیجکننده و منحرفکننده باشد. کارشناسان توصیه می‌کنند که در هر صفحه نمایش، رنگها محدود به چهار مورد شود و در کل نباید بیشتر از هفت رنگ به کار گرفته شود. برخی دیگر از کارشناسان، حداكثر با چهار رنگ در صفحه موافق‌اند؛ اما میگویند حد متعادل، به‌كارگيري دو یا سه رنگ است. اين عده از كارشناسان برای کل رابط، بیشتر از چهار یا پنج رنگ پیشنهاد نمیکنند، که این تعداد نیز باید در طیف وسیعی جا داده شوند. ضمن اين‌كه همه رنگها برابر نیستند؛ چشم به رنگهایی که در وسط طیف نوری هستند، مانند زرد و سبز، حساستر است تا رنگهایی که در انتهای طیف قرار دارند، مانند آبی و قرمز. قرمز، زرد، سبز، آبی و قهوهای برای استفاده، رنگهایی مناسب‌اند. همچنین باید از به‌كارگيري رنگهایی که افراد کور رنگ آن‌ها را تشخیص نمیدهند، خودداری کرد. به همین دلیل، برخی پایگاه‌های اطلاعاتی امکان انتخاب رنگها را بر عهده کاربران میگذارند. (رحمتالله فتاحی و محمد زرهساز، 1385، ص 259)
از میان پایگاه‌های اسلامی یادشده، تبیان از دید رنگ، ساده‌تر و چشم‌نواز‌تر می‌نماید. اما وجود گزینه‌های تصویری، در همه نقاط پایگاه و نیز زیاد بودن بنرهای تبلیغاتی متحرک از زیبایی آن کاسته است. پایگاه راسخون گرچه گزینه‌های خلوت‌تری در قیاس با پایگاه تبیان دارد، اما با توجه به این‌که مخاطباني عمومی و نیز جوان دارد، از رنگ‌های سرد استفاده کرده که مناسب نمی‌نماید. پایگاه حوزه نیز در انتخاب رنگ، مخاطبان و محتوا را در نظر نگرفته است. همچنین در پایگاه حوزه، به دلیل آن‌که غالب محتوای عرضه‌شده متن است، استفاده از تصاویر در دسته‌بندی‌های موضوعی، افزون بر کاستن از زیبایی نمای آن، مناسب به نظر نمی‌رسد.
3. سرعت پاسخگویی: زمان، گنج گران‌قیمتی است. تأخیر در پاسخگویی سبب می‌شود که بسیاری از کاربران آزرده‌خاطر یا خشمگین شوند. زمانهای طولانی یا غیر قابل پیشبینی برای پاسخگویی، سبب نارضایتی كاربران می‌شود. زمان پاسخگویی رایانه‌ای، عبارت است از زمان مورد نظر از آغاز یک فعالیت توسط کاربران ـ که معمولاً با فشار دادن دکمه ورود و یا دکمه ماوس صورت میپذیرد ـ تا ارائه نتایج در صفحه نمایش یا چاپگر توسط رایانه. با نمایش نتایج روی صفحه نمایش، مرحله بعدی برای کاربر، یعنی زمان تفکر آغاز می‌شود که عبارت است از زمانی که کاربران پیش از مرحله بعدی فکر می‌کنند. در این مدل ساده، کاربران جستجویی را آغاز کرده، منتظر پاسخگویی رایانه میشوند و نتایج را مشاهده کرده‌اند، تفکر می‌کنند و مرحله دیگری را آغاز می‌کنند. (همان، ص 263)
بنابراین، طراح باید امکاناتی را فراهم کند که کاربر با یک انتخاب به هدف خود برسد. همچنین طراح باید از کمترین لایهها استفاده کند و از پیوندهای کور، نمادهای تصویری گمراه کننده و دو پهلو اجتناب ورزد؛ برای نمونه، پایگاه حوزه در قیاس با تبیان و راسخون گزینه‌های در دسترس‌تری دارد و کاربر با تعداد انتخاب گزینه‌های کمتر، به مطلوب خود می‌رسد؛ اما در پایگاه راسخون، کاربر با تعداد انتخاب‌های بیشتر به محتوای دلخواه دست می‌یابد. شاید پایگاه تبیان در قیاس با راسخون، از این نظر مناسب‌تر باشد.
4. قابلیت استفاده (8): شاید بتوان گفت هدف هر کاربر، استفاده از اطلاعات ذخیره‌شده است. به همین دلیل، این قابلیت اهمیت بسياري در عملکرد موفق پایگاه دارد. قابلیت استفاده، یعنی آن‌که کاربر بتواند از امکاناتی که در پایگاه برای جستجو، بازیابی و نمایش اطلاعات وجود دارد، بيشترين استفاده را ببرد و در این مسير، با مشکلاتی که کار با پایگاه و دسترسی به اطلاعات را با سختی و کندی مواجه کند، روبه‌رو نشود.
برخی گزینه‌های عرضه‌شده در راسخون، برای کاربر استفاده چندانی ندارد و مي‌توان گفت كه اضافی است؛ برای نمونه، بخش جدید‌ترین یا تصاویر هفته، با توجه به نمایش بایگانی‌ها در گزینه‌های دیگر، به نظر مناسب و قابل استفاده نمی‌رسد.
5. قابلیت یادگیری: رابط کاربر باید به گونهای ساده باشد که کاربر بتواند به‌سرعت آن را فرا بگیرد و از آن استفاده کند.
6. مؤثر بودن: رابط کاربری باید دارای گزینه‌هایی باشد که بیشترین توجیه برای بودنش وجود داشته باشد. یکی از بهترین توجیهات در وجود یا عدم يك گزینه، مؤثر بودن آن گزینه است. توانایی کاربر برای استفاده از پايگاه با سطح بالایی از تولید را مؤثر بودن آن رابط کاربر می‌توان دانست.
7. قابلیت در یاد ماندن: رابط کاربر باید به گونهای باشد که کاربر بتواند پس از مدتی که از آن استفاده نمی‌کند، به‌سادگی شیوه استفاده از آن در خاطرش باشد.
خطاهای رایج در طراحی رابط کاربر
باتوجه به آنچه پیش‌تر گفته شد، در ادامه به چند نمونه از خطاهایی که در رابط کاربری پایگاهها وجود دارد، اشاره می‌شود:
- به کار بردن قالب ها: اين امر، باعث اشکال در چاپ صفحه و سردرگم شدن کاربر در کنترل صفحه میگردد.
- تصاویر متحرک: سبب حواس‌پرتی و عدم تمرکز روی موضوعات اصلی دیگر و افزایش حجم صفحات و شلوغی آن‌ها میگردد.
- صفحات بدون بازگشت: موجب عدم دسترسی به صفحههای قبلی میگردد.
- صفحات طوماری یا لغزنده بزرگ: سبب می‌شود که کاربران صفحات را کامل تماشا نکنند و برخی مطالب از نگاه کاربر دور بیفتد.
- ناسازگاری با مرورگرهای دیگر: در اين حالت، تماشای درست و کامل صفحه روی رایانه و مرورگرهای مختلف مشکل میگردد.
- اطلاعات قدیمی در صفحه: این اطلاعات بدون کاربر بوده و سبب شلوغی رابط کاربر میشوند و اعتبار یک پایگاه را می‌کاهد.
- رنگ های غیر معمول برای پیوندها: نامأنوس بودن رنگها و ناآشنایی کاربر با آن، سبب حواس‌پرتی کاربر می‌شود.
- زمان بارگذاری طولانی: اين امر به تلف شدن وقت کاربر و انصراف کاربر از مشاهده مجدد صفحه می‌انجامد. (یمین فیروز، 1382، ص 167-168)
نتیجه
يكي از مهم‌ترین عوامل در رسیدن پایگاهها به اهداف خود، طراحی رابط کاربری کارآمد و متناسب با محتوا و کاربر است که همسنگ خودِ محتوای عرضه‌شده، ارزشمند و با اهمیت است. برای رسیدن به این مقصود، مدیران پایگاهها باید به ویژگی‌ها و نیازهای جامعه استفادهکننده، شناخت حوزه کاری و عناصر و ویژگیهای مطرح در رابط کاربر توجه داشته باشند؛ در غیر این صورت، پايگاه‌هایی طراحی می‌شود که کارآیی لازم را برای برآورده ساختن نیازها و توقعات کاربران نداشته و مورد توجه متخصصان و كارشناسان اين حوزه نیز قرار نخواهد گرفت. از این رو، توصیه می‌شود که طراحان برنامه‌های رایانه‌ای، از جمله پايگاه‌هاي اينترنتي، ویژگی‌ها، نیازها و توقعات گروه استفاده كننده را شناسایی کرده و ویژگی‌ها و عناصر رابط کاربر را با توجه به این یافتهها طراحی نمايند. این طراحان باید حوزه کاری مورد نظر را شناسایی نموده و با استفاده از الگویی خاص، نقشه عملیاتی آن حوزه را رسم و رابط کاربر را با توجه به آن طراحی کنند. همچنین، شناخت اهمیت و کارکرد عناصر و ویژگی‌هایی چون: صفحه نمایش اطلاعات، زبان، پیامهای نرمافزار، امکانات کمک و راهنمایی، سرعت پاسخگویی، قابلیت استفاده، سادگی و کاربرپسند بودن، موقعیتنمایی، امکان تعامل مستقیم میان کاربر و پایگاه، و نيز ویژگی زیباشناختی، به طراحان کمک می‌کند تا پايگاه‌هایی پدید آورند که با کارآیی بالا مورد استقبال گسترده کاربران قرار گیرد. دانش‌هايي مانند: جامعهشناسی، روانشناسی، کتابداری و اطلاعرسانی میتواند در طراحی محیط رابط موفق مورد استفاده قرار گیرد؛ زیرا این علوم سالها است که موضوع انسان و شیوه تعامل او را به منزله یکی از مسائل اساسی مورد توجه و مطالعه قرار دادهاند. موفقیت طراحان پایگاه‌های رایانه‌ای، در گرو استفاده از دانش دیگر حوزههای بشری است. (رحمتالله فتاحی و محمد زرهساز، 1385، ص 267)
بر اساس آنچه در این نوشته گفته شد، وجود عناصری با کارکرد نامشخص و بی‌اثر در متن، از کاربردپذیری رابط کاربری می‌کاهد و در نتیجه، کاربر را از پایگاه می‌تاراند. از این رو، پایگاه‌های اسلامی برای جلب و جذب کاربران هدف خود مناسب است که به جای استفاده از فناوری‌های به‌ظاهر زيبا، اما کم‌تأثیر در رسیدن کاربر به هدف، بیش از پيش به اصول کاربردپذیری و کاربرپسند بودن رابط کاربر خود توجه کنند.
پی نوشت ها:
منابع:
