اهمیت استفاده از نرمافزارها در آموزش حجاج
حجّ از بزرگ‌ترين فريضه‌هاى الهى است كه در آن هر دو جنبه فردى و اجتماعى در قالب مناسک و اعمال ویژه به شكلى نمايان گنجانده شده است.
جمعي بودن سفر، مناسک اختصاصی حج، محدوديت زماني و مكاني جهت انجام آن، انجام اعمال در يك كشور خارجي و جابه‌جايي‌هاي متعدد در مدت محدود سفر از یک سو و اجرای مقررات و قوانين خاص کشور عربستان سعودي در موسم حج از سوی دیگر و همچنین اختلاف جزئی در مناسک حج بین فرق اسلامی، هر يك مشكلات مخصوص به خود را دارد که اگر زائران قبل از سفر با آن آشنا باشند و به شکل مجازی آن را درک کرده باشند، در ایام حج وقت آنان براي آموزش گرفته نشده و بهتر مي‌توانند از این عبادت معنوی و سفر روحانی بهرمند گردند و به خواست حضرت دوست حجّي قابل قبول به جاي آورند. و این امکان‌پذیر نیست. مگر با استفاده از فناوري‌های جدید و شبیه‌سازی اعمال و مناسک حج با استفاده از فضاي سه بعدی که می‌توان فقط آن را در رایانه و به شکلی مجازی تجربه کرد.
تأثیر حج بر گسترش نرمافزارها
از آغازين روزهاى دستيابى محققان اسلامى در دهه شصت به فناورى نوين اطلاعات، تهيه نرم‌افزار یا نرم‌افزارهايی که بتواند در امر آموزش حج مؤثر باشد و زائران کوی دوست را قبل از مشرف شدن به حرم خدا و خانه او و محل وحي و نزول ملائکه بر انبياي الهي(ع) آشنا نماید، آرزويى بود كه جمعى از فرهيختگان حوزه علميه قم را بر آن داشت تا با همراهى گروهى از متخصصان رايانه به تهيه نرم‌افزار آموزشی مناسک حج همت گمارند. بدين ترتيب، نرم‌افزارهاى متعددي در اين زمينه توليد گرديد كه هر كدام بر اساس هدف توليدكنندگان آن، به آموزش و معرفی حج پرداخته یا منابع تحقیقی در این باره را در اختیار علاقه‌مندان قرار دادند و سعی شد تا این نرمافزارها برای بيشتر حجاج با هر نوع سلیقه و امکانات مورد استفاده باشد. به همین منظور اين نرمافزارها طوری طراحی شدند که در رایانه‌های خانگی، لب‌تاب‌ها، رایانه‌های جیبی و حتی تلفن‌های همراه نیز قابل استفاده باشد که در این بخش بر اساس روش استفاده از اطلاعات به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:
1. نرمافزارهای مکان‌محور
این نوع نرم‌افزار با استفاده از اطلس‌ها به معرفی اماکن و مناسک مربوطه می‌پردازد و استفاده کننده قادر خواهد بود اطلاعات خود را بر مبناي مكان قرار داده و بر پایه نقشه‌های موجود، آن‌ها را بر روی موقعیت‌های جغرافیایی مورد نظر نشان دهد، و در واقع، همیشه اطلسی مرتبط با بانک اطلاعات مورد نیاز خود را همراه داشته باشد. از ویژگی‌های این نوع نرمافزارها می‌توان موارد زیر را بر شمرد:
- - نقشه دیجیتالی ساده و دقیق با وضوح رنگ شفاف؛
- - قابلیت بزرگ‌نمایی و برعکس روی نقشه؛
- - جستجوی آسان در نرم‌افزار؛
- - فهرست مکان‌های مورد نظر بر روی نقشه در طبقه‌بندی‌های مختلف مانند: مکان‌های انجام مناسک، هتل‌ها و اماکن زیارتی؛
- - اتصال اطلاعات فهرست‌ها بر روی نقشه و سپس انتخاب و مشاهده توضیحات جزئی‌تر از مکان مورد نظر.
نرم‌افزار «مکه و مدینه همراه»، یکی از این نوع نرمافزارها است که به صورت جاوا و بر روی بيشتر گوشی‌هايی که از جاوا پشتیبانی می‌کند، قابل نصب می‌باشد.
2. نرمافزارهای شبیه‌ساز
آموزش به شيوه شبيه‌سازي، يکي از شيوه‌هاي برتر و کارآمد در کسب مهارت‌هاي اجرايي است که امروزه تحول‌بخش شيوه‌هاي آموزشي در تمامي سطوح مي‌باشد. از سويي ديگر، ارزشيابي‌هاي تعاملي شبيه‌سازي شده نيز در خودآزمايي سطح آموزشي توأم با پاسخ‌هاي منطقي و هوشمندانه سيستم نيز از ديگر مزاياي استفاده از شبيه‌سازهاي رايانه‌اي است.
شرکت‌ها و مؤسسات فعال در این امر تلاش دارند به طور کاربردي استفاده از نرمافزارهاي شبيه‌ساز آموزشي و اطلاع‌رساني را با بهره‌گيري از فضاي سه‌بعدي تعامل‌پذير هوشمند در تمامي سطوح آموزش عمومي و تخصصي گسترش دهند. نسل جديد نرمافزارهاي آموزشي و اطلاع‌رساني در سطوح علمي و تخصصي به‌شدت در حال تحوّل است و بهره‌گيري از فضاي شبيه‌سازي در آن‌ها در حال شکل‌گيري است.
برخي شركت‌ها در تولید نرمافزارهای شبیه‌ساز در حوزه دین فعال بوده و نرم‌افزار شبيه‌ساز آموزشي اعمال حج يا «حج مجازي» را به بازار عرضه كرده‌اند.
نرم‌افزار حج مجازي مبتني بر بهره‌گيري از فضاي سه‌بعدي تعاملي و شبيه‌سازي موقعيت‌هاي مکاني حج و تحليل هوشمند اعمال شما در محيط مجازی است.
در این نوع شبیه‌ساز آموزشي شخص آموزش گيرنده در دو بخش آموزش و آزمون، کنترل يک کاراکتر مجازي را در محيط‌هاي شبيه‌سازي شده از مراحل چند گانه اعمال حج بر عهده مي‌گيرد؛ شما دقيقاً مانند يک بازي رايانه‌اي مراحل ابتدايي را به کمک يک راهنما با توضيحات کامل طي مي‌کنيد و در مرحله بعد به‌تنهايي تمام اعمال حج را به صورت تعاملي انجام مي‌دهيد.
سيستم به طور دقيق تمام اعمال درست و نادرست شما را ثبت و براي شما کارنامه صادر مي‌نمايد و يا با هشدارهاي به موقع اعمال اشتباه صورت گرفته را همراه با شيوه اصلاحي آن اعلام مي‌نمايد. شخص آموزش گيرنده بارها و بارها مي‌تواند در اين حج مجازي شرکت نمايد و در انجام اعمال حج مهارت لازم را کسب نمايد.
3. نرمافزارهای پژوهشی حج
هدف از توليد اين نرمافزارها در اختيار قرار دادن منابعي جامع براي تسهيل امر پژوهش به ويژه براي روحانيون و مديران كاروان‌هاي حج می‌باشد. اين نوع نرمافزارها در قالب كتابخانه ديجيتالي که شامل کتب مرجع و پژوهشی در امر حج است، توليد و عرضه می‌گردد.
نرم‌افزار «كتابخانه جامع حج» که به همت مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي و مشاركت بعثه مقام معظم رهبري در سازمان حج و زيارت توليد شد، از جمله نرمافزارهای شاخص در این زمينه است. این لوح فشرده با دارا بودن متن كتاب الحج، كتاب العمره و كتاب المزار برگرفته از 262 عنوان منبع روايي و فقهي شيعه و متن كامل بيش از 370 جلد از آثار توليدي حوزه نمايندگي ولي فقيه در امورحج و زيارت در موضوعات حج، زيارت و اماكن مقدسه و نيز متن 10 دوره لغت‌نامه عربي و فارسي در 62 جلد می‌تواند منبع خوبی برای پژوهشگران باشد.
قابليت مقايسه دو متن مختلف از يك يا دوكتاب با يكديگر، محدودكردن دامنه جستجو در كتاب‌هاي مورد نظر، جستجوهاي متنوع و پيشرفته در متن و فهرست كتب، يادداشت‌برداري، ذخيره، ويرايش و چاپ متن، از قابليت‌هاي ديگر اين نرم‌افزار به‌شمار مي‌رود.
4. نرمافزارهای چندرسانه‌اي
در این نرمافزارها همچنان که از نام آن پیدا است، از زوایای متفاوت به حج نگاه شده و نیم‌نگاهی نیز به نیازهای حجاج در ایام حج و تشرف آنان به حرمین شریفین شده است. این دسته از نرمافزارها بيشتر مشتمل بر آموزش حج عمره و تمتع، نماز، وضو، تیمم و غسل، عربستان، مکه و مدینه، مناجات، آوا و نما، کتابخانه و ترتیل آیات قرآن کریم است. هر یک از این نرمافزارها با توجه به هدف و سلیقه تولید کننده، امکان دستیابی به همه يا برخي از منابع ياد شده را فراهم مي‌نمايد كه از آن جمله مي‌توان به نرم‌افزار «حج سفر آسمانی» تولید مؤسسه رایانه‌ای نیکان کوثر اشاره كرد. محتوا و قابليت‌هاي اين برنامه به شرح ذيل است:
- - 120 دقیقه فیلم آموزش حج و راهنمای اماکن مذهبی مکه و مدینه؛
- - تصاوير زیبا ازمکه، مدینه، مراسم حج و شهرهای عربستان در قالب آلبومی با جلوه‌های ویژة؛
- - صوت قرآن، ترجمه فارسي آيات، دعا، تواشیح، اذان، مداحي و آداب حج؛
- - مجموعه گران‌بهای کتب حج، شعر و ادبیات حج؛
- - نقشه مکان‌یابی مکه، مدینه و عربستان؛
- - آموزش مناسک حج تمتع، آموزش مناسک عمره مفرده؛
- - به همراه آشنایی با ویژگی‌های کشور عربستان شامل: تاریخ، جغرافیای سیاسی، آب و هوا، آل سعود، فرهنگ، بهداشت و آموزش، شیعه در عربستان.
5. نرمافزارهای فقهی
گسترده بودن آداب، فرايض و مناسک حج همچون: احرام و تلبيه، طواف و نماز، سعى و هروله، وقوف در عرفات و مشعر و منا، رمى و قربانى و همچنین تفاوت نظر مراجع دینی در بعضی از اذکار و اعمال همراه مورد توجه حجاج و روحانیون حج بوده و خواهان توليد نرم‌افزاری که مسائل شرعی حج را که مشتمل بر نظریات تمام یا بيشتر مراجع معظم تقلید باشد، بوده‌اند. از اين رو، مؤسسات و مراکز مرتبط با مسائل حج در اولین قدم تهیه و تولید نرم‌افزاری را که در بردارنده احکام فقهی حج باشد، در دستور کار خود قرار دادهاند تا نرمافزارهای مناسبی را توليد كرده و در اختيار علاقه‌مندان قرار دهند كه به عنوان نمونه مي‌توان به نرم‌افزار «مناسک حج» از جمله نرمافزارهاي فقهي است که با همکاری سازمان حج و زیارت تولید شده و يا به نرم‌افزار «مناسک حج ده مرجع» اشاره كرد.
