کلیدواژگان: شبکه ملّی اطّلاعات، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، راهبردهای محتوا، مالکیت معنوی، محتوای مجاز، سطح دسترسی.

مقدمه

در تعریف اینترنت آمده است: اینترنت، سامانه‌ای جهانی از شبکه‌های رایانه‌ای به‌هم‌پیوسته ‌است که از پروتکلِ «مجموعه پروتکل اینترنت» برای ارتباط با یکدیگر استفاده می‌کنند؛ به عبارت دیگر، اینترنت، شبکه شبکه‌هاست که از میلیون‌ها شبکه خصوصی، عمومی، دانشگاهی، تجاری و دولتی در اندازه‌های محلّی و کوچک تا جهانی و بسیار بزرگ تشکیل شده ‌است که با آرایه وسیعی از فنّاوری‌های الکترونیکی و نوری به هم متّصل شده‌اند (ویکی‏پدیا، 2020).

اینترانت، شبکه‌ای رایانه‌ای است که از زبان مشترک ارتباطی شبکه جهانی اینترنت برای تبادل داده‌ها استفاده می‌کند و تمام خدمات اینترنت، از جمله: پست الکترونیکی، تار جهان‌گستر، انتقال فایل (FTP)، گروه‌های خبری و تله کنفرانس را در شبکه‌ای اختصاصی برای استفاده‌کنندگان مشخّص آن شبکه ارائه می‌دهد و لزوماَ به اینترنت متّصل نیست. این شبکه، یک سازمان را به هم متّصل می‌کند (همان).

امروزه، از اصطلاح «فضای مجازی» به جای اینترنت و فضای وب استفاده می‏‌کنند. این اصطلاح، بسیار چالشی و محلّ مناقشات بسیار است و از وضع این اصطلاح برای فضای اینترنت و نیز مسائل مرتبط با آن، مطالب گوناگونی از سوی متخصّصان مطرح می‏‌شود. کلمه فضای مجازی برای اوّلین‌بار در سال 1968 در اثری هنری به همین نام توسط هنرمند دانمارکی، سوزان اوسینگ، ظاهر شد. فضای مجازی، متشکل از سخت‏‌افزارها و نرم‏‌افزارهای گوناگون در حوزه ارتباطات و اطّلاعات و سامانه‏‌هایی برای کنترل است و مباحثی از جمله تعامل انسان با ماشین در آن مطرح می‏‌شود.

فضای مجازی، فنّاوری دیجیتال گسترده و به‌هم‌پیوسته را توصیف می‏ کند. برخی دیگر از کارشناسان، فضای مجازی را فقط یک محیط مفهومی می‏ دانند که در آن ارتباط از طریق شبکه‏ های رایانه‏ ای اتّفاق می‏ افتد. این کلمه، در دهه 1990 رواج پیدا کرد که استفاده از اینترنت، شبکه و ارتباطات دیجیتال، همه به طرز چشمگیری در حال رشد بود و اصطلاح فضای مجازی توانست بیانگر ایده‌ها و پدیده‌های جدیدی باشد که در حال ظهور بودند (همان).

امروزه، فضای مجازی در همه شئون زندگی انسان رسوخ کرده است؛ به‌گونه‏‌ای‌که در موارد بسیار و برای بخش بزرگی از جامعه انسانی، زندگی بدون آن امکان استمرار ندارد. در چنین شرایطی که نمی‏‌توان از فضای مجازی صرف نظر کرد، بهترین گزینه در استفاده از آن، بهره‏‌گیری از فرصت‏‌ها و پرهیز از تهدیدهای آن است (همان).

اینترنت و فنّاوری‏‌های مرتبط با آن، به گونه‏‌ای شکل‏ گرفتند و گسترش یافتند که در ابتداء آن، مسئله امنیّت ملّی در آن برای کشورها مطرح نبود و افراد بسیار در پی از میان برداشتن مرزها در این فضا بودند و شبکه جهانی اینترنت را فضایی بدون مرز تلقّی می‏ کردند؛ امّا به‌زودی معلوم شد که این طرز فکر، زمینه سلطه جهانی قدرت‏‌های بزرگ را بر کشورهای دیگر فراهم می‏‌کند تا مقاصد خود را از آن طریق پیش ببرند. شبکه ملّی اطّلاعات، از جمله راه‏‌حل‏‌هایی است که در کشور ما برای حلّ این معضل مطرح شده است. شبکه ملّی اطّلاعات را نمی‏‌توان معادل فضای مجازی دانست؛ ولی این دو، کاملاً از یکدیگر بیگانه هم نیستند؛ زیرا موفقیت شبکه ملّی اطّلاعات، مبتنی بر تأثیر آن بر دیگر لایه‌های فضای مجازی است.

تعریف شبکه ملّی اطّلاعات

شبکه ملّی اطّلاعات، به بیان بسیار ساده، بدین معناست که وبگاه مراکز داده و خدمات داخلی همچون: بانک‌ها، مؤسسات مالی و نهادهای دولتی بر روی سِرورهای داخل کشور قرار بگیرند؛ به‌گونه‏‌ای‌که بدون نیاز به اینترنت جهانی و سِرورهای خارج از کشور، بتوانند به کار خود ادامه دهند. اصطلاح شبکه ملّی اطّلاعات را نخستین‌بار ال‏گور، سناتور وقت ایالات متحده در سال 1991 مطرح کرد. هدف او از طرح این شبکه، پردازش باکیفیت اطّلاعات بود و شامل گستره وسیعی از کارکردهای تعاملی، خدمات متناسب با کاربر و پایگاه‏‌های داده چندرسانه‏‌ای بود. این طرح، در کشورهای دیگر نیز اجراء شده است (نصرت‏‌آبادی و غیره، 1398: 11).

در کشور ما نیز در سال 1384 شمسی در وزارت ارتباطات و فنّاوری اطّلاعات، طرح شبکه ملّی اینترنت یا اینترنت ملّی مطرح شد و مطالعاتی در آن حوزه صورت گرفت. در سال 1389 با عنوان «شبکه ملّی اطّلاعات» در قانون برنامه پنجم توسعه گنجانده شد. بر پایه تعریف مصوب در تبصره 2 ماده 46 قانون برنامه پنجم توسعه و مصوب شورای عالی فضای مجازی، «شبکه ملّی اطّلاعات کشور، شبکه‏‌ای مبتنی بر قرارداد (پروتکل) اینترنت آی.‏پی به همراه سوئیچ‏‌ها و مسیریاب‏‌ها و مراکز داده‏‌ای است؛ به‌صورتی‌که درخواست‏‌های دسترسی داخلی و اخذ اطّلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می‏‌شوند، به هیچ وجه از طریق خارج از کشور مسیریابی نشود و امکان ایجاد شبکه‏‌های اینترانت و خصوصی و امن داخلی در آن فراهم شود» (شورای عالی فضای مجازی، 1395).

پیشینه شبکه ملّی اطّلاعات

چنان‌که‌ پیش‏تر بیان شد، زیرساخت ملّی اطّلاعات، نخستین بار در سال ۱۹۹۱ در ایالات متحده آمریکا مطرح شد و هدف از آن، استمرار رهبری آمریکا در پردازش باکیفیت بالای اطّلاعات بود؛ امّا پس از آن، کشور‌هایی مانند: کره جنوبی، چین و انگلستان نیز شبکه‌ای داخلی را برای برقراری ارتباطات داخلی کشورشان راه‌اندازی کردند و پس از افشاگری در زمینه جاسوسی سازمان‌های اطّلاعاتی آمریکا و انگلیس از اطّلاعات صنعتی و نقض حریم خصوصی شهروندان، دیگر کشور‌ها مانند برزیل و آلمان نیز بر آن شدند تا تدابیری برای حفاظت از اطّلاعات شهروندان خود در نظر بگیرند؛ برای مثال، دولت ژاپن از سال ۲۰۰۰ میلادی، مقدّمات شبکه‌ای ملّی را بر مبنای شبکه ارتباط از راه دور بسیار قویّ با پهنای باند ایجاد کرد و هم‌اکنون ژاپنی‌ها از داشتن سریع‌ترین خدمات پهنای باند جهان و با صرف کمترین هزینه برای آن، بسیار راضی هستند.

شبکه ملّی در کشور‌هایی مانند کره جنوبی و استرالیا نیز باعث ایجاد زندگی الکترونیک و متّصل کاربران با تأکید بر اقتصاد خلّاق و دانش‌بنیان شده است؛ به‌طوری‌که هم‌اکنون ۸۰ درصد پهنای باند در کره جنوبی، به گردش اطّلاعات داخلی اختصاص یافته است. شبکه ملّی پهن باند استرالیا نیز با پوشش ۹۳ درصدی، حداقل ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه سرعت دارد.

در آلمان نیز طرحی با عنوان توسعه جامعه اطّلاعاتی با تأکید بر دولت الکترونیک یکپارچه، از سال ۲۰۰۶ در حال توسعه است که هدف آن، ایجاد زیرساختی امن و مبتنی بر فنّاوری اطّلاعات در سطح ملّی و منطقه‌ای و مرکزی برای مدیریت سرویس‌هاست. مرکل، صدر اعظم آلمان، در دیدار خود با رئیس‌جمهور فرانسه، پیشنهادِ ساخت شبکه ارتباطی اختصاصی اروپایی را برای جلوگیری از جاسوسی آمریکا مورد بحث قرار داده است. به گفته وی، با ایجاد این شبکه، ایمیل‌ها و سایر اطّلاعات اروپا از مسیر آمریکا عبور نخواهد کرد.

قانون ملّی شدن اینترنت روسیه نیز چند روز گذشته اجرائی شد که طبق این قانون، دولت این کشور در صورت اضطرار و وجود حمله سایبری، می‌تواند سرویس اینترنت این کشور را از جهان جدا کند. اینترنت ملّی روسیه، برای محافظت از اینترنت این کشور در صورت حملات سایبری یا تهدید‌های خارجی طراحی شده است (بخشی‎پور، 1398).

ضرورت و اهمیت شبکه ملّی اطّلاعات

شاید برجسته‌ترین بیانی که می‏ توان از مسئولان نظام جمهوری اسلامی درباره اهمیت و ضرورت شبکه ملّی اطّلاعات یافت، بیان مقام معظم رهبری در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام در خرداد 1394 باشد. ایشان فرموده‏ اند:

«در مسئله‌ فضای مجازی، آنچه از همه مهم‌تر است، مسئله‌ شبکه‌ ملّی اطّلاعات است. متأسفانه، در این زمینه کوتاهی شده؛ کاری که باید انجام بگیرد، انجام نگرفته؛ این [طور] نمی‏‌شود. اینکه ما ـ به عنوان اینکه نباید جلوی فضای مجازی را گرفت ـ در این زمینه‌ها کوتاهی کنیم، این مسئله‌ای را حلّ نمی‌کند و منطق درستی هم نیست. خب، امروز فضای مجازی، مخصوص ما که نیست؛ همه‌ دنیا امروز درگیرند با فضای مجازی؛ کشورهایی که شبکه‌ ملّی اطّلاعات درست کرده‌اند و [فضای مجازی را] کنترل کرده‌اند به نفع خودشان و به نفع ارزش‌های مورد نظر خودشان، یکی دو تا نیستند. بهترینِ کشورها، قوی‌ترینِ کشورها، در این زمینه‌ها خطّ قرمز دارند؛ راه نمی‌دهند؛ خیلی از بخش‌های فضای مجازی اعزام‌شده‌ از سوی آمریکا و دستگاه‌های پشت سر و پشت صحنه‌ این قضیه را راه نمی‌دهند؛ کنترل می‏‌کنند... کاری کنید که از منافع و سودها و بهره‌های فضای مجازی همه بتوانند استفاده کنند، سرعت اینترنت را افزایش هم بدهید؛ این کارهایی که باید انجام بگیرد، انجام بگیرد؛ امّا در آن چیزهایی که به ضرر کشور شما، به ضرر جوان شما و به ضرر افکار عمومی شما نیست. این چیزِ خیلی مهمی است؛ این کار باید انجام بگیرد. بنابراین، مسئله‌ شبکه‌ ملّی اطّلاعات هم خیلی مهم است» (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، 1396).

اهداف شبکه ملّی اطّلاعات

هدف از اجراء طرح شبکه ملّی اطّلاعات، عبارت است از:

• • کاهش هزینه‌های خرید پهنای باند؛
• • افزایش امنیت اطّلاعات ملّی؛
• • توسعه تجهیزاتی و اطّلاعاتی؛
• • تبدیل شدن به هاب و شاه‌راه انتقال اطّلاعات منطقه؛
• • توسعه نرم‌افزاری؛
• • بسط خدمات دولت الکترونیک؛
• • توسعه صنعت فنّاوری اطّلاعات؛
• • گسترش سواد اطّلاعاتی؛
• • افزایش بهره‎وری در حوزه‎های: اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (وزارت ارتباطات و فناوری اطّلاعات، بی‌تا).

مزایای شبکه ملّی اطّلاعات

• • کاهش هزینه های اینترنت جهانی؛
• • افزایش امنیّت برای مواردی مثل تراکنش‌های بانکی یا کاربردهای دولتی و سازمانی؛
• • افزایش پایداری ارتباطات مهم داخلی؛
• • کاهش خطرات حمله‌های مخرب از سطح جهان روی خدمات دولتی و امنیتی؛
• • امکان اتّصال ایمن با سرعت بالا و هزینه کم واحدهای مختلف یک سازمان یا یک شرکت در نقاط مختلف کشور.

بر اساس اصولی که در مدل اقتصادی شبکه ملّی اطّلاعات تعریف شده، این شبکه باید در کنار کیفیت برقراری ترافیک، بستر مورد نیاز مردم را برای دستیابی به: خدمات دولت، سلامت، تجارت و آموزش الکترونیک، با تعرفه ارزان مناسب برای آحاد جامعه فراهم کند.

تعرفه خدمات در شبکه ملّی اطّلاعات با تأکید بر تأثیرگذاری تعرفه، تنوّع و کیفیت خدمات بومی، به گونه‌ای تعریف شده که رقابت‌پذیری اقتصادی این خدمات نسبت به خدمات شبکه‌های خارجی و نیز کاهش هزینه‌ها برای ارائه خدمات بهتر فراهم گردد.

در این راستا، مدل اقتصادی استفاده از شبکه ملّی اطّلاعات، بر مبنای مصوبه کمیسیون تنظیم مقرّرات ارتباطات سال ۹۵ به صورت نیم‌بهاء تعیین شده که در مدیریت هزینه‌های اینترنت، به نفع مردم است.

تقسیم فضای مجازی به لایه‌های قابل تفکیک

بر پایه مصوبه شورای عالی فضای مجازی، شبکه ملّی اطّلاعات، زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور است. فضای مجازی، الگویی چندلایه است که بستر آن، زیرساخت ارتباطی است که شبکه ملّی اطّلاعات آن را محقّق خواهد کرد:

• - بستر (لایه فیزیکی، لایه زیرساختی، لایه ارتباطی)؛
• - خدمات (لایه منطقی، لایه نحوی)؛
• - محتوا (لایه اطّلاعات، لایه معنایی)؛
• - کاربر (لایه مردم).

ساختارها و لایه‏ های مهم در شبکه ملّی اطّلاعات

شبکه ملّی اطّلاعات، سه پیش‌نیاز اساسی و مهم دارد که به شرح ذیل است:

• - بستر و زیرساخت انتقال اطّلاعات (شبکه ملّی فیبر نوری)؛
• - بستر و زیرساخت ذخیره اطّلاعات (مراکز داده ملّی)؛
• - بستر و زیرساخت نرم‌افزاری (سرویس‌ها و نرم‌افزارهای مبتنی بر شبکه).

در واقع، در طرح شبکه ملّی اطّلاعات، قرار است شبکه‌های مختلفی مثل: شبکه ملّی مدارس، شبکه ملّی بانکداری الکترونیکی، شبکه ملّی کنترل ترافیک، شبکه ملّی دانشگاه‌ها، شبکه ملّی بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها، شبکه‌ ملّی سازمان‌ها و اداره‌ها، شبکه علمی کشور و یا شبکه ملّی بازرگانی به هم متّصل شوند و به صورت یکپارچه، خدمات دولت الکترونیکی را به مردم ایران ارائه کنند (وزارت ارتباطات و فنّاوری اطّلاعات، بی‌تا).

به بیان مسئولان وقت، مهم‏ترین چالش در راه‏‌انداز شبکه ملّی اطّلاعات، مسئله محتواست. وزیر وقت فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات بیان کرده بود که زیرساخت‌های شبکه‌ ملّی اطّلاعات آماده هستند و کمبود این شبکه، محتوا و خدمات است و در این باره باید اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌های مختلفی در داخل کشور تهیه شود که مردم همه‌ نیاز خود را از داخل تأمین کنند.

بنا به بیان ایشان، سازوکار تولید محتوا باید اقتصادی باشد تا کسانی که نیازمندی‌های مردم را تأمین می‌کنند، از این طریق درآمد داشته باشند و فضا انگیزه‌دهنده شود.

مطابق با الزاماتی که برای شبکه ملّی اطّلاعات تعریف شده، این شبکه در شش محور مشخّص، شامل: زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور، استقلال، مدیریت، خدمات، سالم‌سازی و امنیت و تعرفه و مدل اقتصادی باید راه‌اندازی شود. این شش محور نشان می‌دهد که شبکه ملّی اطّلاعات باید شبکه‌ای متشکّل از زیرساخت‌های ارتباطی با مدیریت مستقل کاملاً داخلی باشد؛ یعنی شبکه‌ای با امکان عرضه انواع محتوا و خدمات ارتباطی سراسری برای آحاد مردم با تضمین کیفیت.

در فضای مجازی، محتوا از مهم‏‌ترین ارکان به شمار می‌رود و به تعبیر مشهور، محتوا پادشاه این فضاست. کسانی در فضای مجازی توفیق بیشتری دارند که محتوای بهتری داشته باشند و همه ابزارها و قابلیت‏‌های دیگری که در این فضا به کار گرفته می‏‌شود، برای در دسترس قرار دادن محتوا و رساندن آن به دست مخاطبان و مشتریان است. مرکز نور از مهم‏ترین نهادها در کمک به توسعه و اجراء شبکه ملّی اطّلاعات، در لایه محتوایی است.

مباحث مربوط به محتوا در لایه حاکمیتی و مدیریت راهبردی محتوا را می‏‌توان از یک دید، چنین دسته‏‌بندی کرد:

1. سیاست‏گذاری تولید و نشر محتوا

• - تعیین سیاست‌ها: تعیین سیاست‏‌های محتوایی بر پایه قانون اساسی، برنامه‏‌های توسعه کشور و دیگر اسناد بالادستی.
• - تعیین خط مشی تولید و نشر محتوا: اینکه محتوای تولیدشده از سوی مراکز و افراد در چه حوزه‏‌هایی و با چه موازینی باید تولید شود؟
• - محتوای علمی و آموزشی: تعیین اینکه محتوای آموزشی در چه زمینه‏‌هایی مجاز است؟ برای نمونه آیا در همه رشته‏‌های آموزشی در حوزه و دانشگاه و دیگر مؤسّسات رسمی و مجاز می‏‌توان اقدام به تولید محتوا کرد؟
• - محتوای فرهنگی و هنری: تعیین اینکه محتوای فرهنگی و هنری چه موازینی باید داشته باشد و در کدام قالب‏‌های محتوایی می‏‌توان محتوای فرهنگی و هنری تولید کرد و معیارها و استانداردهای هر یک چگونه باید باشد؟
• - محتوای سرگرم‏‌کننده: تعیین اینکه درون‏مایه محتوای سرگرم‏‌کننده چگونه باید عرضه شود و چه ملاک‏‌ها و استانداردهایی داشته باشد؟
• - تعیین خط‌مشی نظارت و بررسی بر تولید و نشر محتوا: ملاک‏ های نظارت چیست و از چه سنجه‏ ها و شاخص‏ هایی باید تشکیل شده باشد؟
• - تعیین خط‌مشی دسترسی باز به محتوا: مشخّص کردن اینکه آیا هر محتوایی برای همه گونه مخاطب مجاز است یا باید هر سطح از آنها دسترسی گوناگون داشته باشند؟
• - تعیین خط‌مشی استفاده از محتوا: تعیین اینکه چه استفاده‏‌هایی از محتوا مجاز است و کدام‌ یک نامجاز است؟
• - تعیین خط‌مشی تجارت محتوا: مشخّص کردن اینکه در کسب‌وکارهای مبتنی بر محتوا، چه قوانین و مقرّراتی باید وضع شود و حقوق و تکالیف هر یک از طرفین چه باید باشد؟
• - تعیین خط‌مشی نگهداری محتوا: تعیین اینکه محتواهای رقمی چگونه باید نگهداری شوند و استانداردهای لازم در نگهداری طولانی‏‌مدّت و حفظ دسترسی‏ و استفاده از آن چیست؟

2. مقررات و قوانین تولید و نشر محتوا

• - قوانین تولید و نشر محتوا: تعیین اینکه تولید محتوا چه ملاک‏ ها و معیارهایی باید داشته باشد و حقوق مالکیت معنوی آثار در آن چگونه باید حفظ شود و نقض مقرّرات چه مجازات‏‌هایی باید در پی داشته باشد؟
• - اخلاق تولید و نشر: تعیین اصول اخلاقی در ایجاد و نشر محتوا.
• - قوانین و مقررات عدم افشای محتواهای شخصی و رعایت حریم خصوصی: تدوین قوانین و مقرّراتی برای حفظ حریم خصوصی افراد در تبادل داده‏‌ها در فضای مجازی.
• - قوانین مالکیت معنوی محتوا: تدوین قوانین دقیق برای محافظت از مالکیت فکری و معنوی افراد و سازمان‎ها.
• - مصادیق محتواهای مجرمانه و مجازات‏‌های تولید آنها: تعیین دقیق مصادیق، نوع مجازات و حقوق تکالیف افراد در قبال آن.
• - قوانین و استانداردهای فراهم آوردن دسترسی آزاد به محتوا: تدوین قوانین و مقرّرات دسترسی آزاد و تعیین حدود آن و نیز مشخّص کردن حقوق و تکالیف افراد و سازمان‏ها در آن.

3. قوانین استفاده از محتوا

• - مقررات و اصول دسترسی توزیع‌شده به محتوا: تعیین مقرّرات و ملاک‏ های توزیع محتوا با در نظر گرفتن مخاطبان.
• - اصول استفاده جوانمردانه از محتوا: تعیین ملاک‏‌های دقیق و مصادیق استفاه جوانمردانه از محتوا.
• - مصادیق استفاده غیرمشروع و غیرقانونی از محتوا و مجازات‏‌های درخور آن.
• - شروط و قوانین بازنشر و بازاستفاده از محتواهای دیگران.

4. قوانین و ملاک‏‌های ارزش‏‌گذاری محتوا

• - ملاک‏‌های سنجش و ارزیابی محتوا: تدوین سنجه‏‌ها و شاخص‏‌هایی برای ارزش‏ گذاری به محتوا بر پایه ملاک‏ های علم‏‌سنجی، نیاز مخاطبان و تقاضای ایشان و دیگر ملاک‏‌ها.
• - قواعد سطح‏‌بندی و ارزش‏‌گذاری محتوا: تعیین سطح دسترسی به محتوا بر پایه نوع آن محتوا؛ اینکه یک محتوا برای چه نوع مخاطبانی آسیب‏‌زا و برای کدام مخاطب سودمند است؟

5. قوانین مرتبط با مخاطبان محتوا

• - تعیین هویت مخاطبان و قوانینی مرتبط با حقوق و تکالیف کاربران محتوا: تدوین راهکارهایی برای شناسایی مخاطبان بدون به خطر افتادن حریم خصوصی ایشان.
• - قوانین حریم خصوصی کاربران: تدوین قوانین دقیق برای حفظ حریم خصوصی افراد و سازمان‏‌ها و إلقاء حس امنیّت به افراد در استفاده و عرضه محتوا.
• - تعیین نوع مخاطبان هرگونه از محتواها: تدوین قوانینی برای تعیین نوع مخاطبان، رده سنّی، جنسی و اعتقادی برای آنها.
• - تعیین سطح دسترسی به محتوا بر پایه مخاطبان.
• - سطح‏‌بندی مخاطبان بر پایه تخصّص و سواد.
• - سطح‏‌بندی مخاطبان بر پایه سنّ.
• - سطح‏‌بندی مخاطبان بر پایه جنس.
• - سطح‏‌بندی مخاطبان بر پایه مذهب و قومیت.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و شبکه ملّی اطّلاعات

در خصوص جایگاه و نقش مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) در توسعه شبکه ملّی اطّلاعات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. تولید محتوای ارزشمند و قابل اعتماد

مرکز نور، بزرگ‌ترین تولیدکننده نرم‏‌افزارهای برون‌خط و پایگاه‏‌های برخط در حوزه علوم اسلامی و انسانی است که از سال 1368 فعّالیّت خود را آغاز کرده و طیّ بیش از سی سال فعّالیّت، تبدیل به مالک بزرگ‌ترین پیکره دادگان زبان فارسی و عربی شده است. این امر، سبب می‏‌شود که مرکز نور، در حوزه محتوا جایگاهی غیرقابل انکار در هرگونه تصمیم‏‌گیری در زمینه نشر محتوا در فضای مجازی داشته باشد.

از جمله کارهایی که مرکز نور در زمینه محتوا در عالی‏‌ترین درجه آن توانمند شده، نمونه‏‌های ذیل است: سازمان‏دهی، دسته‏‌بندی و دسترس‎پذیر کردن معتبرترین منابع در زمینه علوم اسلامی و نیز علوم انسانی و برخی زمینه‏‌های دیگر از علوم.

این دستاورد و توانمندی مرکز نور، هم برای تولیدکنندگان محتوا بسیار سودمند است و هم برای سیاست‏گذاران محتوا. درباره تولیدکنندگان محتوا باید گفت: در حال حاضر، تولیدات دینی در فضای وب، از نظر حجم و کمّیت و از جنبه کیفیت، بسیار نامطلوب است. در شرایطی که محتوای ضدّ دینی و عقاید باطل بدخواهان، به‌سرعت در حال رشد است، استفاده از سرمایه‌های انسانی کارشناس دین و تخصّصی شدن فرایند تولید محتوا و ارائه صحیح و به‌موقع اطّلاعات و داده‌های دینی در قالب‌ها و روش‌های مناسب، اهمّیّتی دوچندان دارد.

درباره استفاده سیاست‏گذاران از این امکان مرکز نور نیز باید گفت که مهم‌ترین استاندارد تولید محتوای دینی، رعایت اعتبار و ارزش این محتواست و محتوایی ارزشمند و قابل اعتماد و عمل که از متن قرآن و سنّت برآمده شد. افزایش تولید محتوای داخلی فضای مجازی، بدون برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری هدفمند برای بهره‌برداری مفید از آن در گروه‌های متنوّع مخاطبان، امری است که نه تنها از ارزش واقعی کارکردهای فضای مجازی در داخل کشور می‌کاهد، بلکه راه را برای گسترش انواع آسیب‌های اجتماعی از طریق نشر اکاذیب و شایعات، مطالب غیرآموزنده و مغایر هنجار، تبلیغات و مصرف‏‌گرایی می‏‌گشاید. از سوی دیگر، برخی رسانه‏‌ها در تولید محتوا و هدایت صحیح خبری، کارآمد و مؤثّر نیستند و نمی‏‌توانند جهت‏‌دهی، جریان‏‌سازی و آگاهی‏‌سازی اصولی افکار عمومی را به ترتیبی عملّیاتی کنند که نیاز مخاطب تأمین شود و خود را بی‌نیاز از مراجعه به اخبار کذب و بی‌پایه و اساس کانال‏‌ها و رسانه‏‌های بیگانه و معاند کشور و نظام در فضای مجازی و سایبری بدانند.

مدیریت هدفمند و نظام‎مند فضای مجازی و تولید و انتشار محتوایی در تراز جامعه اسلامی، علاوه بر جلوگیری از اتلاف وقت کاربران و بهره‌برداری آنان از مطالب سودمند و کمال‌بخش، همچون سدّی مستحکم در مقابل تهاجم فرهنگی دشمنان عمل خواهد کرد.

محصولات مرکز نور، منبعی متقن و ارزشمند برای تولید محتوای مناسب و قابل اعتماد در فضای مجازی ایجاد کرده است و هر کس بخواهد محتوایی در زمینه علوم اسلامی و انسانی تولید کند، به‌ناچار باید از محصولات این مرکز سود جوید.

2. تولید ابزارهای فناورانه برای عرضه محتوا

از دیگر مواردی که مرکز در طول بیش از سه دهه فعّالیّت در آن توانمند شده، ابزارها و خدماتی است که می‏‌تواند برای تولید‏کنندگان محتوا فراهم کند. امکان عرضه آثار علمی محقّقان حوزوی و دانشگاهی برجسته در قالب کتابخانه استاندارد نور، عرضه سامانه مدیریت محتوای نور (CMS NOOR)، امکان عرضه نشریات مراکز علمی در پایگاه مجلات، و خدمات میزبانی وب، از جمله این ابزارها و خدمات فنّاورانه به شمار می‏‌رود.

بسیار از محقّقان و تولیدکنندگان محتوا، با استفاده از این ابزارها توانسته‏‌اند نتیجه تحقیقات علمی خود را بسیار آسان‌تر و سریع‏تر از منابع چاپی در اختیار مخاطبان هدف خود قرار دهند و با این کار، هم آثار آن محقّقان با سرعت و سهولت بیشتری به دست مخاطبان خواهد رسید و هم تعداد استنادهای علمی به آثار ایشان افزایش خواهد یافت.

3. ابزارهای مبتنی بر متن‏کاوی و هوش مصنوعی

این دستاورد مرکز نور که در لبه فنّاوری در جهان قرار دارد، بسیار بااهمیت است و با گسترش استفاده از این فنّاوری‏‌ها، انقلابی در علوم اسلامی و انسانی رخ خواهد داد. از جمله کاربردهای این ابزارها می‏‌توان به نمونه‏‌های ذیل اشاره کرد:

• - طبقه‌بندی: بر شناسایی درون‌مایه‌های اصلی یک سند که پس از آن، این سند بر پایه آنها گروه‌بندی می‌شود، تأکید دارد.
• - پیوند مفاهیم: در پایگاه داده‌های متنی، پیوند مفاهیم عبارت از یافتن ارتباط دوسویه با معنا و سطح بالای میان موجودیت‌های متن است. ارتباط مفاهیم با استفاده از فنّ تحلیل پیوند انجام می‌شود. فرایند ساختن شبکه‌ای از موضوعات به‌هم‌پیوسته، از طریق ارتباط‌ها، به منظور عرضه الگوها و گرایش‌هاست.
• - رهگیری عنوان: رهگیری عنوان، کشف گرایش‌های گسترده در حوزه سیاسی یا بازرگانی است که ممکن است برای پیش‌بینی رخدادها در زمان خاصّ به کار رود. بنابراین، رهگیری عنوان، شامل کشف الگوهایی است که به قالب زمان، مانند اصل و گسترش خط خبرها، مرتبط است.
• - تشخیص ناهنجاری: تشخیص ناهنجاری، عبارت از یافتن اطّلاعاتی است که الگوهای معمولی را نقض می‌کند؛ مانند کتابی که به منبع خاصّ اشاره دارد یا سندی که اطّلاعات نوعی‌اش گم شده است. تحلیل پیوند و تحلیل‌های مبتنی بر کلیدواژه، فنونی‌اند که ممکن است برای تشخیص بی‌نظمی‌ها در گزارش‌های اخبار یا عنوان‌های متفاوت نمایه‌ها در روزنامه به کار آید.
• - وب‌کاوی: وب‌کاوی، به استفاده از فنون داده‌کاوی برای بازیابی، استخراج و ارزیابی خودکار اطّلاعات به منظور کشف دانش از مدارک و خدمات وبی اشاره دارد. داده‌های وبی، غالباً توزیعی، ناهمگن و بدون برچسب‌گذاری‌اند.
• - مُصوَّرسازی اطّلاعات: مصوّرسازی اطّلاعات، منابع متنی بسیار را در سلسله‌مراتب یا نموداری مرئی قرار می‌دهد و قابلیت مرور و نیز جست‌وجوی ساده را فراهم می‌کند.

بنابراین، با استفاده از این دستاوردها، امکان تولید منابع میان‏‌رشته‏‌ای و مبتنی بر نیاز روز از منابع معتبر، آفرینش دانش نوین و نیز بررسی اصالت متن فراهم شده است.

4. ارزش افزوده حاصل از پردازش انباشت اطّلاعات و رفتار کاربران

انباشت اطّلاعات منابع مختلف در برنامه‏ ها و پایگاه‏ های مختلف مرکز و پردازش این اطّلاعات و نیز پردازش اطّلاعات کاربران و رفتارهای اطّلاع‏‌یابی ایشان، اطّلاعات ارزشمندی فراهم آورده است که در حوزه سیاست‏‌گذاری‏‌های علمی بسیار سودمند خواهد بود. البته استفاده از این دست اطّلاعات، بر پایه مقرّرات و موازین شرعی و اخلاقی و رعایت مالکیت معنوی و حریم خصوصی و نیز توافقنامه‏‌های عدم افشاء اطّلاعات صورت می‏‌گیرد؛ برای نمونه، رصد کلیدواژه‏‌های جست‌وجوشده در میان کاربران محصولات مختلف مرکز در طول یک سال، در حوزه بررسی تأثیر و تأثّرات مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر دانش، سودمند خواهد بود.

سخن پایانی

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با پشتوانه فنّاورانه و محتوایی غنیّ، جایگاه ویژه‌ای در فضای رقمی در جهان اسلام دارد و امکانات و ابزارهایی ارزشمند در اختیار محقّقان حوزه‏‌های مختلف علوم اسلامی قرار می‏‌دهد تا بتوانند در تولید محتوای دینی به‌آسانی فعّالیّت کنند. به‌اجمال می‏‌توان گفت مرکز نور می‏‌تواند در خصوص توسعه و پویایی شبکه ملّی اطّلاعات در زمینه‏‌های متعدّدی همچون موارد ذیل نقش ایفا کند:

• - آسان‌سازی تولید محتوای بومی؛
• - رقمی‏‌سازی میراث اسلامی و ایرانی؛
• - تولید دائرة‏المعارف‏‌هایی در حوزه معارف اسلامی؛
• - کمک به تصمیم‏‌سازی و سیاست‏‌گذاری‏‌ها در تولید محتوای دینی؛
• - کمک به حفظ و صیانت از زبان و ادب فارسی با پشتیبانی از آیین نگارش فارسی و درست‏‌نویسی فارسی به مدد ابزارهای فنّاروانه مبتنی بر هوش مصنوعی.

مرکز نور با محصولات و قابلیت‏‌هایی که در اختیار پژوهشگران علوم اسلامی و انسانی قرار داده، زمینه مناسبب برای رفع بزرگ‏ترین دغدغه و چالش پیش روی فضای مجازی، که کم‏بود محتوای دینی در آن فضاست، فراهم و زیرساخت‏‌های بسیار مهمّی برای کارهایی اساسی در حوزه تولید اقسام محتواها، متناسب با طیف گسترده‏‌ای از مخاطبان ایجاد کرده است.

پی نوشت:

منابع: